• 31-май — Сәясий тәқип қурванлирини хатириләш күни
  • 30 Мамыр, 2019

Мәрипәтчи аилисиниң сәргүзәштилири

Яркәнт тәвәсидә Кеңәш һакимийити орнитилиштин илгириму жутдашлири арисида илим-мәрипәт чириғини йеқиш йолида һәрикәт қилған тәрәққийпәрвәр кишиләр болған. Уларниң қатарида Әкрәм Әзизов вә Лутпулла Азнибақиевниң исимлири пәхирлиниш билән тилға елиниду. 1895-жили Әкрәм Әзизов өз өйи йенида ачқан мәктәпкә бираз яшларни җәлип қилип, өзи вә сиңлиси дәрис бериду. Уларға мәрипәтчи Лутпулла Азнибақиевму қошулуп, ата-анилар арисида балилирини пәний мәктәпләрдә оқутуш тоғрилиқ тәшвиқ ишини жүргүзиду. Бирақ уларниң һаятиға ховуп туғулидудә, һәр иккиси Яркәнтни ташлап яқа жутларға кетишкә мәҗбур болиду. Лутпулла Азнибақиев Яркәнт тәвәсиниң ғәрбий тәрипидики Алтунәмәл теғиниң етәклиригә җайлашқан Ақши, Басши, Айдарли, Қоңүрөләң вә башқиму йезиларда яшаватқан қазақ қериндашларниң балилирини оқутуш билән шуғуллиниду. Өзиниң диний вә пәний җәһәттин һәртәрәплимә саватлиқлиғи, қираитиниң тәсирчанлиғи, алий инсаний пәзиләтлири түпәйли Алтунәмәл тәвәсидә “Булбул қари” атилип кәткән. Бу йәрдә он жилдин ошуқ устазлиқ қилип, көплигән яшларниң дилини билим нури билән йорутиду. 1918-жили Яркәнт тәвәсидиму Кеңәш һакимийити орнитилидудә, һаятта өзгириш-йеңилиқлар йүз бериду. Җүмлидин саватсизлиқни йоқитишқа, яш әвлатқа билим беришкә чоң әһмийәт берилиду, җай-җайларда мәктәпләр ечилип, яшлар оқушқа җәлип қилиниду. Һәммә йәргә муәллимләр һавадәк керәк еди. Шуларниң бири Лутпулла Азнибақиевму Яркәнт шәһиригә чақиртилип, бу йәрдә ечилған кеңәш-партия мәктивидә оқутқучи болуп ишләйду. 1921-жили көрнәклик мәрипәтчи Һебиб Закирий билән һәмкарлишип, шәһәрдә дәсләпки уйғур башланғуч мәктивини уюштуруп, муәллимлик ишини давамлаштуриду. Билим дәргаһлириниң, оқуғучиларниң санини ашурушқа сәпәрвәр болиду. Бу һәққидә шу жиллири нәшир қилинған гезит, журналларға хәвәр-мақалилар йезип, тәрғип-тәшвиқ ишиниму давамлиқ жүргүзиду. Мәсилән, “Кәмбәғәлләр авази” гезитиниң 1923-жил 31-январьдики санида бесилған мақалисида мундақ дәп язған екән: “Яркәнт шәһиридики уйғур мәктәплиридә бултуқи жилида 180 бала оқуған. Бийил болса, 242 балини 5 муәллим оқутмақчи еди. Әнди бирмунчә балиларниң кийимлири ялаң, өйи жирақ һәм ағриқлири болғачқа, һазир 194 бала оқуватиду. Пүтүн шәһәрдики олтиришлиқ уйғурларниң сани алтә миңға йетиду. Шуңлашқа кәлгүси жили үч мәктәп ечиш чарисини көрүшимиз керәк...”. 1937-жили башланған дәһшәтлик тәқипләшниң қара борини алди билән зиялиларни өз қойниға алди. Уларниң қатарида яркәнтлиқ мәрипәтчи Лутпулла Азнибақиевму бар еди. “Матәм” китавида у тоғрилиқму йезилған екән: “Лутпулла Азнибақиев 1887-жили Яркәнттә туғулған. Шу йәрдә яшиған. Оттура мәктәпниң муәллими. 1937-жили 3-ноябрьда Алмута вилайәтлик УНКВД трибунали тәрипидин сотланған. 1937-жили 4-ноябрьда етилған. 1960-жили 28-октябрьдә Алмута вилайәтлик сот президиуми тәрипидин ақланған”. Буниңға нәзәр ташлисақ, мәрипәтчи соал-сорақсиз тутулған күнниң әтисила етиветилгән. Бу жили у һаятиниң 50-даваниға көтирилгән екән... Балаю-апәт униң аилиси бешиғиму чүшүп, уларни қаттиқ гаңгиритивәтти. Рәпиқиси Бүзирихан (у яқ Веливайниң оғли Нурум болусниң қизи) ана үч қиз, үч оғлиниң тәғдирини ойлап, өксүп-өксүп жиғлиди. Уларниң қайси бирлири бу еғир әһвалдин хәвәрсиз еди. Чоң қизи Равийәм Азнибақиева Әнҗан педучилищесини пүтирип, Өзгән балилар мәһкимисидә ишләвататти. Нәсруллам болса, Өзгән наһийәлик маарип бөлүмидә инспекторлуқ вәзиписини атқурувататти. Разийәм болса, шу жили бир топ яркәнтлик достлири билән Уйғур наһийәсидики Чоң Ақсу мәктивиниң онинчи синипида оқувататти. Қалған балилири аниси билән туратти. Уларға 24 саат ичидә Яркәнттин кетиш буйруғи берилди. Буни аңлиған Равийәм тез йетип келип, уларни миң җапалар билән Челәккә әкелип, бириниң һойлисидики бир еғиз өйгә орунлаштуруп, кейин йолини тепип, Өзгәнгә әкивалидиғанлиғини ейтип, кетип қалиду. Аилиниң еғир күнлири башлиниду. Һеч йәрдә ишқа алмайду. Һалиң нечүк, дәйдиған адәмму йоқ. Еливалған азду-тола озуқ-түлүгиму пүтүшкә башлайду. Техи өгиси қатмиған Сүлһи униң, буниң ишлирини қилип, анисиға ярдәмлишиду. Шундақ күнләрниң биридә өй егиси уларниң йениға кирип: “Силәр “хәлиқ дүшмининиң” бала-чақилири екәнсиләр, бу йәрдә туруватқиниңларни орган рәһбәрлиги билип қалса, маңиму җаза қоллиниду, бирәр җайни тепип кәтсәңлар яхши болатти”, дәйду. Бүзирихан ана бир жүк машинисини тепип, бар нәрсилирини бесип, Қоңүрөләң йезисидики һәдиси Гөһәрханниң өйигә келип чүшиду. Ана ресидә болуп қалған қизи билән егиликниң һәрхил саһалирида ишләйду. Сүлһи мәктәпкә берип оқуйду. Йолдишиниң дәрди, балилириниң ғеми, еғир җисманий әмгәк Бүзирихан аниниң саламәтлигигә дәхил йәткүзүп, ағриқчан болуп қалиду. У Яркәнтни кинәп жиғлатти. Шундақ күнләрниң биридә, балилири ухлап қалғанда, Гөһәрхан ана сиңлисиниң йениға кирип, еғир нәпәстә: “Ейтмаққа илаҗим йоқ, Бүзирихан, силәр бу йәрдин кәтмисәңлар болмайдекән, йезилиқ кеңәш башлиқлири “хәлиқ дүшмининиң аилиси” екәнлигиңларни билип қапту. Нәсрулламға тез хәвәр йәткүзәйли, силәрни елип кәтсун”, дәп көз-яш төкиду. Шундақ қилип, бу йәрдиму уларниң “орни иссимайду”. Қериндашни қериндаш билән, достни дост билән арилаштурмайдиған қәһәрлик заман еди у... Көп кечикмәй Нәсруллам Азнибақиев келип, қериндашлирини Өзгән шәһиригә елип кетиду. Шундақ қилип, улар бу йәргә турақлишип, ғәм-тәшвиштин сәл селиккәндәк болиду. Бу жили Нәсруллам Өзгән шәһәрлик иҗраий комитетиниң рәиси хизмитини атқурувататти. У һәммини ғәмхорлуғиға алди, сиңиллириму мәктәпләргә ишқа орунлишиду. Сүлһи әнди өзбәкчә мәктәптә оқушини давамлаштурди. У көп өтмәй акисиниң мәслиһити билән кәчки мәктәпкә авушуп, күндүзи наһийәлик хәлиқ соти идарисидә ишләйду. Бүзирихан ана давалиниду. Һаят бираз хатирҗәмликкә чүшкәндә, йәни 1941-жилниң яз пәслидә уштумтут уруш башлинип кетиду. Әр-жигитләрниң һәммиси дегидәк мәйданға атланди. 1942-жилниң баһар ейида өзгәнликләр йәнә бир топ қиран жигитлирини фронтқа атландурди. Уларниң арисида әндила һаятиниң 19-баһарини қарши алған Сүлһи Лутпуллинму бар еди. У мәйданға келип, 17-артиллерия полкиниң кичик командирларни тәйярлайдиған курсида тәһсил көрүп, җәңгиварлиқ йолини башлайду. Воронеж, Сталинград йөнилишидики шиддәтлик җәңләргә қатнишип, җасарәт көрситиду. Болупму Томаровка йезиси үчүн болған қанлиқ җәңләрдә қәһриманлиқниң үлгисини көрситип, Кеңәш Иттипақиниң Қәһримани дегән йүксәк намға сазавәр болуп, ғалибийәткә салмақлиқ үлүшини қошти. 1945-жилниң август ейида мәйдисини Алтун Юлтуз вә көплигән орден-медальлар билән безәп қериндашлири йениға келиду. Бу мәзгилдә Бүзирихан ана аләмдин өткән еди. Кейин Сүлһи Лутпуллин иш баби билән Әнҗан шәһиригә көчүп келип, турақлишип кәтти. Һәрхил мәсъул хизмәтләрни атқуруп, әмгәк мәйданидиму җасарәт көрсәтти. У 1990-жили аләмдин өтти. Шу нәрсини яхши билимизки, Азнибақиевлар аилисиниң бешиға чүшкән дәрт-әләмни шу жиллири тәқипләшкә учриған миңлиған, миллионлиған адәмләрниң аилилириму көрди. Улар Қазақстандиму аз әмәс еди. Мәлуматларға таянсақ, йүз миңдин ошуқ адәм һәрхил төһмәт-ялилар билән дәһшәтлик ГУЛАГ лагерьлириға палинип, уларниң 25 миңи етиветилгән. Шу бегуна адәмләрниң 30 – 35 пайизини рәһбирий хадимлар вә зиялилар, 40 – 45 пайизини саватсиз вә чала сават йеза адәмлири, қалғинини ишчилар тәшкил қилған. У­­ларниң арисида йеши сәксәндин алқиған қериларму, он гүлиниң бири ечилмиған яшларму бар еди. Умумән, Сталин дәвридә ГУЛАГ лагерьлирида 12-13 миллион адәм азап чәккәнлиги тоғрилиқ мәлумат бар. Уларниң арисида уйғур пәрзәнтлириму аз әмәс еди. Бирақ шейитлар унтулмиди. Қазақстан Җумһурийитиниң Тунҗа Президенти Нурсултан Назарбаевниң 1997-жилқи Пәрманиға бенаән, һәр жили 31-май – Сәясий тәқип қурванлирини хатириләш күни сүпитидә атап өтүлүватиду. Бу күни уларға орнитилған ядикарлиқларға гүлдәстиләр, гүлчәмбәрләр қоюлиду. Әвлатлири уларниң роһи алдида баш егип, тазим қилиду.

179 рет

көрсетілді

0

пікір

Біздің Telegram каналына жазылыңыз

алдымен сізді қызықтыратын барлық жаңалықтарды біліңіз

Уйғур авази

21 Сәуір, 2021

Жүктеу (PDF)

Редактор блогы

Ершат Моллахун оғли ӘСМӘТОВ

Редактор блогы