• 31-май — Сәясий тәқип қурванлирини хатириләш күни
• 30 Мамыр, 2019

Сәргәрданлиқта өткән 13 жил

Шәмшидин АЮПОВ, «Уйғур авази» Мәлумки, Йәттису уйғурлириниң тарихида, уларниң болупму жигирминчи әсирдә бесип өткән йолида паҗиәлик вақиәләр аз болмиди. Тоталитарлиқ түзүм җумһурийитимиздики башқа хәлиқләр билән биллә уйғурларғиму нурғунлиған апәтләр вә дәрт-һәсрәтләрни елип кәлди. Әйнә шундақ тарихниң қара сәһипилириниң бири — 1937-жил вақиәлири. Әшу бир мудһиш жилларда нурғунлиған талантлиқ әдиплиримизгә, сәнъәткарлиримизға, алимлиримизға, хәлиқ егилигиниң һәрхил саһалирида ишләп жүргән мутәхәссис-кадрлиримизға, һәтта аддий деханғиму «хәлиқ дүшмини», «Японияниң тиңчиси», «Түркияниң шпиони» дегән «қалпақлар кийгүзүлүп», тәқип астиға елинди. Әйнә шундақ “гунасиз гунакар” аталғанларниң бири, миллий сәнъитимизниң тәрәққиятиға дәсләпкиләрдин болуп биркишилик үлүшини қошқан актер, сазәндә, хәлиқ һапизи, мәрһум Исмайил Аюповтур. Йеқинда униң Алмута шәһириниң Султанқорған мәһәллисидә истиқамәт қилидиған оғли Абубәкри Аюпов билән атисиниң бешидин өткүзгән күлпәт-қисмәтлири һәққидә сөһбәтлишип қалдуқ. – Атам миллий нахша-сазға балилиғидин һәвәс бағлап өскән екән, — дәйду Абубәкри ака атисиниң өмүр китавиниң сәһипилирини варақлиғач. — У хәлқимизниң нахша-сазлирини тәшналиқ билән дилиға сиңдүрүп, уларни җараңлиқ, тәбиий авази билән иҗра қилип, Яркәнт тәвәсигә тез тонулиду. Арида йүз бәргән Октябрь инқилави тәсиридин хәлиқ тәрәп-тәрәпкә қечишқа башлайду. Нурғунлири чегара атлап өтүп кетиду. Шуларниң қатарида дадамму болуп, у дәсләп Сүйдүңдә, андин Ғулҗида сәнъәткар-устазлирини издәшкә башлайду вә Ахунум карушаңдин, Рози тәмбүрдин бираз тәлим алиду. Өткән әсирниң 30-жиллириниң бешида у Яркәнткә қайтип келиду вә бу йәрдә қурулған «Көккөйнәкликләр» өмигигә тәклип қилиниду. Мәзкүр өмәктә Ғуламхан Җәлилов, Бөкиҗан Йолдашев, Ханғоҗа Илиев охшаш сәнъәткарлар билән биллә ишләп, йеңидин тәшкил қилинған колхоз-совхозларда концерт қоюп жүриду. 1933-жили Алмутида Уйғур театриниң ечилишиға тәйярлиқ көрүш мунасивити билән җай-җайлардики сәнъәт өмәклиридики талантлиқ яшларни таллавелиш үчүн мәхсус вәкилләр Яркәнткә келип, Ғуламхан Җәлилов, Хеличәм Илиева, Бөкиҗан Йолдашев вә мениң дадамни Алмутиға тәклип қилиду. У дәвирләрдә театрниң асаслиқ репертуарида концерт программисиға алаһидә әһмийәт бериләттекән. Шу түпәйли дадам тәмбүр челип, хәлиқ нахшилирини орунлап, тамашибинларниң алқишиға сазавәр болиду. Қисқиси, у театрда ишлигән жиллири көплигән баш рольларни иҗра қилип, йеңи-йеңи пәллиләрни егиләшкә сазавәр болиду. 1936-жили Абдулла Абдуллин (бу дәвирдә Яркәнт вилайәтлик партия комитетиниң кативи болған) вә Абдурахман Камаловниң (театр мудири) иҗадий һәмкарлиғида йезилған «Омақ вә Имрақ» драмисини сәһнигә елип чиқиш қолға елинип, шуңғичә бирталай сәһнә әсәрлиридә роль ойнап жүргән Исмайил Аюповқа униңдики баш қәһриман роли — Әлахан Султанниң обризини яритиш тапшурулиду. Қазақстан уйғурлириниң һаятидики чоң вақиәләр, йәни уйғур кеңәш әдәбияти асасчилириниң бири —Һезим Искәндәровниң иҗадий паалийитиниң он жиллиғи тәнтәнилик нишанлиниватқан мәзгилдә, шундақла җумһурийәтлик уйғур тили конференцияси өтүватқан мәрасимларға улишип, көплигән уйғур зиялилириниң қатнишиши билән бу драма сәһнидә қоюлиду. Униңға драмини тәстиқтин өткүзүш үчүн кәлгән һөкүмәт комиссияси вәкиллири, атақлиқ язғучи-шаирлар Сәбит Муқанов, Җамбул Җабаев, қазақ хәлқиниң булбули аталған Күләш Байсейитова қатнишиду. Өз хәлқиниң азатлиғи, әркинлиги үчүн күрәшкән сәрдар Әлахан Султанниң җасуранә обризини мәзкүр драмида һаятий әкис әттүрүп берәлигән Исмайил Аюповниң нами бу қетим кәң миқияста тонулушқа башлиған еди. Лекин бу драма көпчилик тәрипидин яхши баһаланған болсиму, сәясий әмәлдарларниң пикри билән әсәр чәклинип, ақивәттә униңда Әлахан Султанниң обризини яратқан Исмайил Аюповниң бешиға күлпәтләр елип кәлди. Бу сирниң теги-тәкти башта чүшиниксиз болсиму, аридин бираз вақит өткәндин кейин бегуна кишиләр, җүмлидин Исмайил акиғиму «хәлиқ дүшмини» дегән ясалма қалпақ кийгүзүлүп, тәқипләш ишлири башланғанда мәлум болди. У башта өзиниң немә үчүн әйиплинип, қамалғанлиғиниң сирини билмәй, бүргә билән чөчүн қаплап кәткән зәй камерида һәс-һәс болуп азаплансиму, пәқәт соал-сорақ башланғандила үстигә жүклиниватқан ойдурма, боһтанлар маһийитиниң немидин ибарәт екәнлигини чүшәнди. Уни һәрқетим сораққа алғанда Маһмут Ғоҗамияров билән алақисиниң барлиғи, Әлахан Султан обризини яритиш арқилиқ хәлиқни азатлиқ күришигә дәвәт қилмақчи болғанлиғи, бир сөзидә «уйғурлар дәрт-һәсрәтлик хәлиқ, шуңлашқа уларниң нахша-музыкилиридин муң-зар төкүлүп туриду», дәп пикир ейтқанлиғи сәясий қилмиш һесаплинип, қийин-қистаққа елинатти. Ахири зорлап теңиливатқан бу мәнтиқисиз әйипләрдин ақлиниш мүмкин болмай, Исмайил Аюпов «хәлиқ дүшмини» атилип, йәни «Кеңәш һакимийитигә қарши тәшвиқат ишлирини жүргүзди» дәп қарилинип, Жирақ Шәриққә сүргүн қилинди. – Дадамниң Жирақ Шәриқтә өткән он үч жиллиқ һаятида баштин кәчүргән җапа-мәшәқәтлирини тизип ейтсам, миң бир түнлүк қайғулуқ һекайә болуши мүмкин, – дәйду Абубәкри ака сөһбәтара. — Амма дадамниң ирадисини бу азаплар сундуралмиди. 1947-жили қамалғиниға он жил толди дегән күни дадам лагерьдин бошитилиду. «Пәләкниң гәрдиши солға тартти» демәкчи, шу һөҗҗәтләрдә “туғулған йери Шәрқий Түркстанниң Яркәнд шәһири”, дәп йезилған екән. Шуңлашқа униңға «граждансиз» дегән һөҗҗәт бәрмәкчи болиду. Дадам «Мән Қазақстанниң Алмута вилайитидики Яркәнт шәһиридә туғулуп өстүм», дәп әризә язиду. Әризиси тәкшүрүлүп, җавап кәлгичә үч жил йәнә шу лагерьларда болиду. Әнди у җесәкчиләр назаритидин қутулуп, өз ихтияри билән яллинип, лагерьда түрлүк ишларни атқуриду. Һаят-маматлиқ дәқиқә ичидә алмишип туридиған бу дәһшәтлик қисмәтләрдә 13 жиллиқ һаятини төһмәт баласиға хаңсир қилдурған Исмайил Аюпов йәйдиған рисқи, көридиған күни бар үчүн, қишта соғ 50 градустин ешип кетидиған бу йәрдин бошитилип, 1950-жили Алмутиға қайтиду. Җазалаш лагеридин кәлгәндин кейин «хәлиқ дүшминигә» ишәшсизлик билән қарайдиған ғәйри көзқарашлар әнди уни өз қоми тәркивигә қайтидин қошулушидин чәтнитип, шәхсий турмуш койиға селип қойиду. Тәғдирниң бу синақлириға бәрдашлиқ бәргән ирадилик инсан әмгәк паалийитини қайтидин башлап, Султанқорған мәһәллисидики «Париж коммуниси» йеза егилиги артелиға келиду. Нурғун нәрсиләрдин җуда болсиму, сәнъәткә болған иштияқини сақлап қалған у яшларни жиғип, сәнъәт һәвәскарлири өмигини тәшкил қилиду. Хәлиқ арисида саз челип, нахша ейтип, талай адәмниң көңлидин чиқип жүрди. Тәбиитигә мәнсүп болған хушчақчақлиқ, һазирҗаваплиқ униң һаяттики нурғунлиған қийинчилиқларни йеңишигә сәвәп болди. Рәпиқиси Кеңәшхан һәдә билән кейинки йерим әсир мабайнида өй-отақлиқ болуп, сәккиз пәрзәндини тәрбийиләп өстүргән бу сәнъәткар бир әсиргә йеқин һаят кәчүрди. Хәйрият, җаллатларниң зорлуқ-зомбилиғини вә хорлинишини баштин кәчүргән мошундақ миңлиған бегуна атилиримиз билән анилиримиз хатириси әвлатлар қәлбидә мәңгү сақланғуси. Тәқипләшләр немидин башланған? – ВКП(б) Мәркизий Комитетиниң декабрь (1937-ж) пленумида «Хәлиқ дүшмәнлирини вә иккиүзлүкләрни түп йилтизидин йоқитиш тоғрилиқ» көрсәтмә берилди. – СССР Мәркизий Иҗраий Комитетиниң 1937-жили 2-октябрьдики тохтамиға бенаән әксил инқилавий паалийити үчүн он жилға әркинлигидин мәһрум қилинғанларниң муддити жигирмә бәш жилға узартилди. – 1937-жилниң ахирида Қазақстан Коммунистик партияси Мәркизий Комитетиниң җумһурийәттә биринчи категория бойичә тәқипләнгәнләр санини 600 адәмгә, иккинчи категория бойичә тәқипләнгәнләр санини 1000 адәмгә йәткүзүш тоғрилиқ тәкливи 1937-жилниң 3-декабрь күни ВКП (б) Мәркизий Комитети Сәясий Бюросиниң мәҗлисидә тәстиқләнди. – 1948-жили 21-февральда СССР Алий Кеңиши Президиуминиң «Дөләтниң алаһидә ховуплуқ җинайәтчилирини СССРниң жирақ өлкилиригә сүргүн қилиш тоғрилиқ» тохтами елан қилинди. Жуқуридики тохтам-қарарларниң нәтиҗисидә Алмута вилайитиниң Статистикилиқ мәлуматлар Рәсмий мәлуматлар бойичә СССРда 3,77 миллион адәм тәқипләш қурвини болған. Уларниң 500 000 етилса, қалғанлири 25 жилғичә сотланған. 1921 — 1954-жиллири 103 миң адәм тәқипкә учрап, уларниң 25 миңдин ошуғи етилған. 1937 – 1938-жиллири Кеңәш Қазақстанида 118 миң адәм сотланған. Уларниң 25 000 етилған. Елимиздә 345 миң қанунсиз тәқипләнгәнләр ақланған. Уларниң ичидә Қазақстанға йәр ағдурулғанларму бар. «Қарлаг» (Қарағанда әмгәк билән түзитиш лагери) — 32 миң тутқунға молҗаланған, бирақ униңда 75 миңға йеқин адәм олтарған. «АЛЖИР» (Ақмола хәлиқ дүшмәнлири аяллириниң лагери) — 22 миңдин ошуқ бегуна җазаланған «Вәтинини сатқанларниң» аяллири азап чәккән. Әң дәһшәтлиги, бу лагерьда һамилдар аялларму азап чәккән. Мәзкүр лагерьда 1507 наресидә дунияға келип, уларниң бесим көпчилиги ачтин вә соғдин өлүп кәткән.