• Мәдәний мирас
  • 30 Мамыр, 2019

Хәлиқ даналиғиниң бебаһа мәнбәси

Дана әҗдатлиримиз бизгә мирас қалдурған мақал-тәмсилләрдики наһайити өткүр вә ихчам философиялик пикир вә гөзәл бәдиий алаһидилик – уйғур хәлиқ еғиз иҗадий тәпәккүриниң дәл нишанға тегидиған, әйнән, ихчам вә образлиқ ипадиси екәнлигини қәйт қилиш орунлуқтур. Мақал-тәмсилләрдә һаятниң барлиқ тармақлири, ейтайлуқ, хәлиқниң асасий иш-кәсиплири, дунияға көзқариши, арзу-армини, тиләк-хаһиши, урпи-адити, мүҗәз-хулқи вә һаказилар наһайити ихчам вә даналиқ билән намайән қилинған. Мақал-тәмсилләр бизни һаятниң аччиқ тәҗрибилиридин ибрәт елишқа, өзимизни чүшинишкә, һаятқа болған қәтъий тәләпчанлиқ роһимизни техиму улғайтишқа дәвәт қилиду, адәмниң чәклик һаятиниң қиммитини һис қилдуриду. Тил – кишиләрниң бир-бири билән алақилишиш қурали. Шуңа балилар мәктәптә өз ана тилини үгиниши үчүн алаһидә тәрбийилиниду, билим алиду, тил қабилийитини йүксәлдүрүшкә нишан қилиниду. Уйғур хәлиқ мақал-тәмсиллиридә тил қабилийитини өстүрүш вә чирайлиқ сөзләш һәққидә мундақ баян қилинған: Яхши сөз билән қилич қинға кирәр, Яман сөз билән илан инидин чиқар. Дана әҗдатлиримиз бу мақалда еғир-бесиқ, кәмтар болуп, ойлап сөзләш керәклигини баян қилса, әнди: Тилиң билән дилиңни бир тут, — дейиш билән кишилик мунасивәттә сәмимий, достанә болуш, йәни тилиниңму, дилиниңму гөзәл болушини тәләп қилиду. Бәзи әһвалларда пәрзәнтләр айрим қәлб сөзлирини ата-анилириға ейтишқа петиналмаслиғи мүмкин. Ата-анаңға дейәлмигән гепиңни Мора бешиға йезип қой. Мана бу мақал арқилиқ әҗдатлар пәрзәнтләрниң өз ата-анилириға муддиасини қандақ йәткүзүшкә ишарә қилғанлиғини көрүвелишқа болиду. Уйғур мақал-тәмсиллиридә қәлби гөзәл болмиған, тили қопал кишиләрни: Дәрәқ шехидин сунар, Адәм гепидин сунар. дейиш арқилиқ яхши сөзлүк болушқа чақириду. Әҗдатлиримиз гөзәл тил билән сөзләш, шундақла пайдисиз қуруқ, қопал, әзмилик сөзләрни қилмаслиққиму чақириду: Адәм тилидин кетәр, Һайван – мүңгүзидин. *** Ағзимға кәлди дәп дәвәрмә, Алдимға кәлди дәп йәвәрмә. *** Авал ойла, андин сөзлә. *** Бир гепи зиқ, бир гепи миқ. *** Путтин жиқилған турар, Тилдин жиқилған туралмас. *** Тузсиз гәп қулақта турмас, Тузсиз нан – тонурда (турмас). *** Тилға ихтияр бәрсәң, Әлгә етиварсиз болисән. *** Тили билән тиккән терилғу ағзи билән орулиду. *** Кәпидә қилған гәпни сарайда қилғили болмас. *** Сөзни қил сиғар йәргә, Суни сәп сиңәр йәргә – қатарлиқ мақал-тәмсилләр арқилиқ дана әҗдатлиримиз сөзни җайида қилишни, җайида ишлитишни, қиливатқан сөз қаидилик, гөзәл болуши керәклигини тәкитлигән вә сөзлигән пәйттә имканқәдәр гөзәл ибариләр билән силиқ-сипайә болуп, вақирап үнлүк вә қопал сөзлимәсликкә дәвәт қилған. Өз пикрини гөзәл вә чирайлиқ, мәнилик сөзләр билән ипадиләш, әлвәттә, сөзлигүчигиму пайдилиқ, уни аңлиған кишиниңму дилиға һөзүр беғишлайду. Сөзни бемәна қопал қилиш аңлиған кишигә яқмайду, сөзлигүчигиму зиянлиқтур. Сөзниң қәдир-қиммити вә уни тоғра пайдилиниш һәққидә мундақ бир һекайәт бар: Падиша Һарун әр Рәшид (Һарун әр – Рәшид (786 — 809) – әрәп хәлиписи. Униң дәвридә һинд, иран, грек тиллиридин медицина, математика, астрономия, мәнтиқә вә башқа пәнләргә аит китаплар тәрҗимә қилинған – Я.С.) Бағдатта бир кечиси чүш көрүпту, чүшидә ағзидики чишлириниң һәммиси чүшүп кәткәнмиш. У бир салаһийәтлик алимни чақиртип, бу чүшиниң тәбирини сорапту. – Бу чүшниң тәбири шуки, – дәпту тәбирчи алим, – барлиқ туққан-қериндашлириңиз сиздин илгири вапат болиду. Һарун әр Рәшид бу алимниң тәбиридин рәнҗипту вә тәбирчини 100 қамча урушқа пәрман қипту. Андин униңға хитап қилип мундақ дәпту: – Һәй, сөз билмәс надан! Сән ким едиң, мениң бу чүшүмгә қарита үзүмдин-үзүмгә қопаллиқ билән шундақ дәмсән: қом-қериндашлирим мәндин илгири өлүп кәтсә, у вақитта мениң һалим немә болиду? Дуниядин маңа немә ләззәт-раһәт келиду? Падиша әтиси иккинчи бир тәбир алимини чақиртип, униңға өз чүшини сөзләп бериду. – Һәй, хәлипә, – дәпту иккинчи алим, – бу чүшниң тәбири шуки, һәзрәтлири барлиқ қом-қериндашлиридин узақ өмүр көридекән. Хәлипә Һарун әр Рәшид бу алимниң сөзини хуш көрүпту вә мундақ дәпту: Әқилниң йоли бир. Икки сөзниң мәнаси бир. Лекин ибарилири башқидур, дәпту вә тәбир алимиға 100 сәр алтун мукапат беришни буйрупту. Биринчи алимниң тәбириму шу мәнада еди, амма у қопал тәләппуз қилғачқа 100 қамча йеди. Иккинчи алим гөзәл сөз-ибарилири билән баян қилип, 100 сәр алтун мукапат алди. Демәк, сөз билән сөзниң пәрқи бар дегән мана мошу. Чишим сунмисун десәң, тилиңни тарт. Хәлиқ мана бу мақал арқилиқ пайдилиқ сөзләрни қилишниң зөрүрлүгини чүшәндүрүп, көп сөзләш, пайдисиз сөзләрни қилиш ахирқи һесапта башқа бала болидиғанлиғини яққал көрситип бериду. Раст сөзлисәң қутуларсән, Ялған сөзлисәң тутуларсән. *** Бешиңға қилич кәлсиму, раст гәп қил. *** Белиқ – сазаңға, кәклик данға алдинар. *** Тоғра сөз ташни ярар, Әгри сөз – башни (ярар). *** Қәсәмхорниң өмри қисқа. *** Һелигәрдин тухум алсаң, ичидин сериғи чиқмас. Дана әҗдатлиримиз бу мақал-тәмсилләр арқилиқ раст сөзләшниң әһмийитини чоңқур мәналиқ ибариләр билән чүшәндүргән. Ялғанчилиқниң яман ақивитини намайән қилип, кишиләр оттурисидики өзара мунасивәттә, башқилар билән чиқишишта ләвзидә турмаслиқ, сәмимий болмаслиқ, ялған сөзләш, қәсәмхорлуқ билән мәккарлиқ қилиш охшаш илләтләрниң инсаний пәзиләт вә әдәп-әхлаққа ят екәнлигини, болупму ялған сөзләшниң адәмни иҗтимаий әдәп-әхлақ җәһәттин қәдирсиз, ишәнчисиз кишигә айландуруп қойидиғанлиғини яққал мисаллар арқилиқ чүшәндүриду. Шу арқилиқ хәлиқни дайим растчил, есил пәзиләтлик болушқа үндәйду. Қедимий бай мәдәнийәткә егә уйғур хәлқидә илим-пәнниң пайдиси һәққидә ейтилған наһайити мәзмунлуқ мақал-тәмсилләрму аз әмәс. Уларда дана әҗдатлиримизниң мәрипәтпәрвәрлик роһи ипадиләнгән болуп, хәлқимизни билим елишқа, һүнәр үгинишкә илһамландуруп кәлмәктә. Мәсилән: Алим болсаң – аләм сениңки. *** Билим – әқил чириғи. *** Билимлик озар, билимсиз тозар. *** Билимсиз адәм – мевисиз дәрәқ. *** Қиличниң күчидин қәләмниң күчи артуқ. *** Атаңдин дуния қалғичә, һүнәр қалсун. *** Әр кишигә йәтмиш түрлүк һүнәр аз. *** Билгән билимигә ишинәр, Билмигән – немисигә (ишинәр)?! *** Билгиниңни әлдин айима. *** Билим алмиған яш – Там түвидики таш. *** Билим – дөләт, кийим – сөләт. *** Билимликниң баһаси йоқ, Билимсизниң саһаси йоқ. *** Билим – йенип турған чирақ, Һүнәр – еқип турған булақ. *** Билиги чоң бирини йәңсә, Билими чоң миңни йеңәр. Дана әҗдатлиримиз яратқан мақал-тәмсилләрдә шундақла қәһриманлиқ вә һошиярлиқ, зерәклик һәм пәм-парасәтлик, мәртлик хисләтләрни улуқлайду, һорунлуқ, қорққанчақлиқ, төһмәтхорлуқ, ләйғәзәллик кәби сәлбий қилиқларни қәтъий қамчилайду. Мәсилән: Батур бир қетим өләр, Қорққанчақ – миң қетим. *** Батур – җәңдә, һорун – каңда. *** Тошқандәк йүз жил яшиғичә, Йолвастәк бир жил яшиған әла. *** Қорққанчақниң тумиғи болғичә, Батурниң чомиғи бол. *** Қорққанчақ һәсәтхор болар, Намәрт – қәсәмхор (болар). *** Мәрт сөзидин қайтмас, Йолвас – изидин. *** Тил кичик болсиму, дунияни бузуп түзәйду. Дана әҗдатлиримиз мундақ мақал-тәмсилләр арқилиқ тилниң йүксәк ролини муәййәнләштүриду. Тил арқилиқ билим алғили, һәрқандақ ишни әмәлгә ашурғили, җәмийәтни тәрәққий әткүзгили, һәтта дунияни тутуп турғили болиду, дегән фактниму чүшәндүрүп бериду. Хәлиқ мақал-тәмсиллири – бәдиий әдәбиятимизниң аммибаплиғини, еғиз нутқимизниң байлиғини техиму йүксәлдүридиған, тилимизға алаһидә ениқлиқ вә гөзәллик, үзвийлик беридиған муһим әһмийәтлик тил байлиғимиздур. Мәсилән, йәргә әҗир қилип тиришип ишләшниң әһмийити тоғрисида көп сөзләшниң орниға: Әҗир қилсаң ташқа, Ағзиң тегәр ашқа, – дегән мақални ишләтсәк, гепимиз ихчам вә муһими, мәзмунлуқ болиду. Уйғур хәлқи уруқ-туққан, қериндашлар, холум-хошнилар һәққидиму көплигән ибрәтлик, әзәлдин та һазирғичә өз әһмийитини йоқатмиған, һәрқандақ бала-қаза кәлгәндә уруқ-туққан вә қериндашларниң, садиқ холум-хошниларниң кишигә яр-йөләк болидиғанлиғи тоғрисидиму мақал-тәмсилләрни яратқан. Яғ жутқанда ят, қан жутқанда қериндаш. *** Уйниң мүңгүзигә урса, туйиғи сиқирайду, *** Туққандин яманлиған әқилниң йоқлуғи, Тамақтин яманлиған қосақниң тоқлуғи. *** Туққанлар жирақ болса кишнишиду, Йеқин болса – чишлишиду. *** Қалиғач қалиғачқа дан бериду, Қериндаш қериндашқа җан бериду. *** Хошна болсаң йөләк бол, Болмиса бөләк бол. *** Хошнаң саңа бақмиса, Сән хошнаңға бақ. *** Хошнаң жиғлиғанда, сән күлмә. *** Отни кочилисаң өчәр, Хошнини кочилисаң көчәр. *** Жирақтики туққандин, Йеқиндики хошна әла. Әмгәкчан уйғур хәлқини қуллуқ вә әриксизликкә муптила қилған ят басқунчи-зораванларниң, зомигәр бай-манапларниң чекидин ашқан зорлуқ-зомбилиқлириға нистәбән иҗат қилинған мақал-тәмсилләр аччиқ ғәзәп-нәпрәт, өткүр тәнқит вә кинайиләргә толуп-ташқан. Мәсилән: Гәп қилма — тилиңни кесимән, Қарима — көзүңни тешимән. *** Бегиңгә йәткичә белиң уштулур. *** Бәг билән елишип болмас, Дәрәқ билән – челишип (болмас). *** Боғузлайдиған чағда қойму тепирлайду. *** Пули барниң, гепи оң, Пули йоқниң, гепи тоң. *** Хан билән елишсаң, бешиң кетәр, Бай билән елишсаң, мелиң кетәр. Җапакәш уйғур хәлқиниң көпәсирлик тарихиниң сәһипилиридә чәт әл басқунчилириға қарши елип барған күрәшлириниң ярқин көрүнүшлири аз әмәс. Әйнә шуниң үчүнму әҗдатлиримизниң өз вәтинигә садиқлиғини, муһәббитини изһар қилидиған, ана-Вәтәнгә нисбәтән чәксиз һөрмәт-еһтирамниң ипадиләйдиған мақал-тәмсилләр аз әмәс. Мундақ мақал-тәмсилләр өзиниң ана-Вәтәнгә нисбәтән садиқлиғини, вападарлиғини наһайити чоңқур, һечкимни пәрвасиз қалдурмайдиған ой-пикирлириниң интайин салмақлиқ вә қайил қиларлиқлиғи билән пәриқлиниду. Мәсилән: Ана жутуң аман болса, Рәңги-роюң саман болмас. *** Ана-Вәтиниң — алтун бөшүгүң. *** Әрниң сәрхили әл арисида, Гүлниң сәрхили гүл арисида. *** Әлниң ғемини йегән әр өлмәс. *** Туғулған йәрниң теши гөһәр, сүйи кәвсәр. *** Кишиниң жутида султан болғичә, Өз жутуңда ултаң бол. Дунияниң әң қедимий мәдәнийәт очақлириниң бири болған Мәркизий Азиядики түркий хәлиқләрниң тили һәққидә тарихта биринчи болуп бүйүк мутәпәккүр Махмут Қәшқәрий тәкшүрүш-тәтқиқат ишлирини елип барған. Улуқ тилшунас алим өзиниң чоң илмий-тәтқиқат ишиниң йәкүнини өзиниң мәңгү өлмәс “Түркий тиллар дивани” дегән қамусий әсәридә рояпқа чиқарған. Униңда берилгән дана, һекмәтлик сөзләр, мақал-тәмсилләр 200дин ашиду. Мундақ һекмәтлик сөзләр вә мақал-тәмсилләр уйғур хәлқиниң дунияға вә мәишәткә қандақ мунасивәттә болғанлиғини билдүридиған, хәлқимизниң жирақ өтмүштики иҗтимаий әдәп-әхлақ нормилирини, рәсим-қаидилирини ипадиләйдиған мәзмунларға егә ибариләр болуп, қедимий уйғур хәлқиниң турмуш философиясини намайән қилғанлиғи билән толиму әһмийәтликтур. Болупму әсәрдә берилгән мақал-тәмсилләрниң қандақ шараитта, қандақ әһвалда, кимгә яки немигә қаритип ейтилидиғанлиғини вә әмәлиятта қандақ уқумни билдүридиғанлиғини тәпсилий изаһлиши бизни шу дәвирдики әҗдатлиримизниң дуния қариши, түрлүк һадисиләрни күзитиш вә улар һәққидә тәпәккүр қилиш җәһәттики тиришчанлиқ әҗригә апирин демәй мүмкин әмәс. Төвәндә бүйүк алимниң “Түркий тиллар диванида” баян қилинған бирнәччә мақал-тәмсилини диққитиңларға һавалә қиливатимиз: “Ишчанлиқниң ерини (леви) яғлиқ, һорунниң беши қанлиқ”. Ишчан адәм тиришип ишләп, яхши тамақларни, семиз гөшләрни көп йегәчкә, калпуги яғлишиду; һорун адәм өзиниң еринчәклигидин иштин қечип, таяқ йәп бешини қанитиду. Бу мақал һорунлуқни ташлап, ишчан болушқа дәвәт қилиду (Махмут Қәшқәрий, “Түркий тиллар дивани”, 1-том, 96-бәт. Үрүмчи, “Шинҗаң хәлиқ нәшрияти”, 1981-жил). “Тикмигичә үнмәс, тилимигичә тепилмас”, йәни дәрәқ тикилмигичә үнмәйду, мурат-мәхсәт издәнмигичә қолға кәлмәйду. Бу мақал бирәр ишта көзлигән мәхсәткә йетиш үчүн тиришиш лазимлиғиға дәвәт қилиду (жуқарқи китап, 2-том, 27-бәт, 1984-жил нәшри). Биз бу мақаллардин қедимий уйғур хәлқиниң әмгәк қилип һалал яшаш, һорун болмаслиқтәк яшаш философиясиниң ипадисини көримиз. “Ялғуз ғазниң авази чиқмас”. Бу мақал һәрқандақ ишта башқилардин мәслиһәт яки ярдәм сорашқа үндәп ейтилиду (жуқарқи китап, 3-том, 524-бәт). “Тағ таққа қовушмас, адәм адәмгә қовушар” (жуқарқи китап, 2-том, 139-бәт). “Арписиз ат қир ашалмас, ярдәмчисиз батур сәпни йемирәлмәс”. Бу мақалму һәрқандақ ишта өзара ярдәмлишишкә, һәмкарлишишқа дәвәт қилип ейтилиду (жуқарқи китап, 1-том, 167-бәт). “Ятниң яғлиқ лоқмисидин, өзниң қанлиқ мушти яхши. Ятниң ятлиқ тамиғидин, өз йеқинлириниң муш билән урғини яхши”. Бу тәмсил йеқин адәмләрниң арилири бузулғанда, уларни әпләштүрүш үчүн ейтилиду (жуқарқи китап, 3-том, 57-бәт). Мана бу мақал-тәмсилләрниң мәзмуниға чоңқур чөкүп тәһлил қилидиған болсақ, қедимий уйғурларниң мәзкүр мәсилидә наһайити илғар көзқарашта болғанлиғини сезивелиш тәс әмәс. Һәрқандақ адәм бәхитлик болушқа интилиду, әлвәттә. Бәхитлик болуш үчүн билимлик болуш керәклиги алға сүрүлиду. “Әдәп-әрдәмниң беши тил, чүнки чирайлиқ сөзләйдиған киши аброй тапиду” (жуқарқи китап, 1-том, 145-бәт). Бу йәрдә бүйүк алим гәп-сөздә гөзәл болуш әмәлиятта әдәп-әхлақниң беши, әхлақлиқ болушниң муқәддимиси екәнлигини тәкитләйду. Бүйүк тилшунас бовимиз Махмут Қәшқәрий йолбашчи рәһбәрләрни, қәһриманларни һөрмәтләш, рәһбәрләрниң йол-йоруқлириға бойсунуш мәсилилиригиму тохтилиду. Мәсилән: “Ғаз топи башламчилиқ болмас”. Бу мақал һәммә ишта өзигә қариғанда йол билидиған кишигә бойсунушқа үндәп ейтилиду (жуқарқи китап, 1-том, 634-бәт). ”Улуқни улуқлиса, бәхит тапар” (жуқарқи китап, 1-том, 400-бәт). “Батурларни хар қилма, жүгрүк атни йеғир, батурларни һалсизландурма, жүгрүк атниң учисини йеғир қилма”. Бу мақал билән ақсақаллар бәгләргә несиһәт қилиду” (жуқарқи китап, 1-том, 187-188-бәтләр). Көрүп турғинимиздәк, улуқ алим Махмут Қәшқәрий мана мошундақ бебаһа тәпәккүр җәвһәрлирини биз, әвлатларға, мирас қалдурған. Хуласә калам, хәлқимиз арисида әң кәң даиридә таралған, хәлиқниң қиммәтлик, көпжиллиқ тәҗрибә-савақлириниң йәкүни болған мақал-тәмсилләр бизниң бебаһа байлиғимиздур. Мақал-тәмсилләрни топлаш, рәтләш вә нәширгә тәйярлаш ишлири билән шуғулланған әдип-алимлиримизниң җапалиқ, жиңнә билән қудуқ қазғандәк издинип қилған мәшәқәтлик әҗрини унтумаслиғимиз керәк. Ядикар САБИТОВ.

690 рет

көрсетілді

0

пікір

Біздің Telegram каналына жазылыңыз

алдымен сізді қызықтыратын барлық жаңалықтарды біліңіз

Уйғур авази

21 Сәуір, 2021

Жүктеу (PDF)

Редактор блогы

Ершат Моллахун оғли ӘСМӘТОВ

Редактор блогы