- Сәпәр тәсиратлири
- 28 Қыркүйек, 2012
Қуяш нурлирида чөмүлгән зимин
(Давами. Беши өткән санда).
Самолет аста төвәнлимәктә. Һаяҗанлиқтин жүригимниң соқуши техиму чапсанлап кәткәндәк туюлди. Мән иллюминатор арқилиқ Қәшқәрниң шәриқ тәрипидә даңлиқ Тәклимакан чөлиниң созулуп ятқанлиғини, ғәрбидә болса, егиз тағлиқларниң барлиғини ениқ байқидим. Самолет төвәнлигәнсири шәһәр әтрапидики етизлиқлар, бағлар, үзүмзарлиқлар көзүмгә челиқишқа башлиди. Мана бир вә көпқәвәтлик өйләрдин, тар һәм әгир-донай кочилардин, кәң проспектлардин тәшкил тапқан шәһәрниң өзи. «Маңа тонуш һәм тонуш әмәс Қәшқәр мошундақ екәндә!» дегән ой өтти бешимдин. Тонуш дегиним, дадамниң ейтип бәргәнлири, оқуған китаплар түпәйли мән бу шәһәр тоғрилиқ умумтәсәввурға егә едим. Әнди тонуш әмәс дегиним болса, мән Қәшқәрдә һеч қачан болмиған.
Қәшқәр! Бу сөзни аңлиғанда һәр бир уйғурниң қәлби тәврәнсә керәк. Чүнки у уйғур елиниң қедимий пайтәхти. Бу мәзкүр өлкиниң өз нами билән атилишиға сәвәпчи болған шәһәр. Йеқинқи вақитларғичила барчә әҗдатлар зиминини дегидәк Қәшқәрийә дәп атиған әмәсмеди?! У оттура әсирләрниң өзидила шу чағдики жирик шәһәрләрниң бири сүпитидә Улуқ Ипәк йолидики әң муһим сода нуқтиси болуп һесапланған. Қәшқәр 850 – 1210-жиллар арилиғида жирақ вә йеқиндики хошна дөләтләрниң җаһангирлири достанә мунасивәт бағлашқа тиришқан улуқ Қараханийлар дөлитиниң пайтәхти болған шәһәр. У миллий мәдәнийитимиз билән дөләтчилигимизниң шәкиллинишидә муһим роль ойниған мәркәзләрниң биридур. Бу йәрдә көплигән бүйүк шаирлар, алимлар, мемарлар, композиторлар яшап, шан-шәрәп қучқан. Марко Поло, Чоқан Вәлиханов, Николай Рерих, Гуннар Ярринг охшаш атақлиқ алим-сәяһәтчиләр нәқ мошу шәһәрни көрүш арзуси билән бу тәвәгә кәлгән.
Мана самолетму йәргә қонди. Шу җәрияндики санақлиқ минутлар маңа гоя та әбәткә созулуп кәткәндәк бәкму узақ билинип кәтти. Мән самолеттин алдиримай чүшүп, буниңдин йәтмиш сәккиз жил муқәддәм дадам тәрк етишкә мәҗбур болған Қәшқәрниң топриғиға қәдәм қойдум. Бу дәқиқиләрдә мени дадам тоғрилиқ ойлар өз илкигә еливалди.
Дадам Абдуқадир Иминов 1917-жили мошу шәһәрдә Иминахун Яқуп билән Сәкинәханниң аилисидә дунияға кәлгән. У аилидики тунҗа пәрзәнт еди. Кейинирәк уларниң аилисигә йәнә бир қиз вә үч оғул пәрзәнт қошулди. Қурулушчи һәм диндар киши болған бовамниң тапавити яман болмиған екән. Уларда анчә йоған әмәс тоқуш станоги болуп, униңда тоқумичилиқ билән шуғулланған момам бу һүнәргә балилириниму үгитипту. Әйнә шундақ иҗил-инақ аилидә өскән дадам он алтә йешида мәдрисини түгитип, қари дәриҗисигә йәткән екән.
Бирақ дадам 1934-жили, он йәттә йешида, миллий-азатлиқ йолидики қанлиқ вақиәләрдин кейин өз вәтинини ташлап кетишкә мәҗбур болиду. Андин узақ вақит Мәркизий Азия вә Закавказье җумһурийәтлиридә мусапирлиқни бешидин өткүзүп, 1935-жили Алмутиға келиду. Бир аз вақиттин кейин Җамбул наһийәсигә қарашлиқ Қарғалы йезисиға көчүп берип, узун жиллар җәриянида шу йәрдики мечитта имам болуп ишләйду. Дадам 1981-жили аләмдин өтти.
«Әссаламу әләйкүм, Исмайилҗан ака» дегән кимду-бириниң авази мениң ойлиримни чечивәтти. Бешимни көтирип қарисам, бәш жил авал бизгә – Қазақстанға келип кәткән нәврә қериндишим Обулқасим алдимда турупту. Арида өткән бәш жил мениң қириқ яшлиқ инимни бир аз өзгәрткән екән. Чачлири чүшүп, бурут қоювалған үчүнму, у әйтәвир, көзүмгә хелә чоң көрүнди. Бирақ йеқимлиқ авази билән иллиқ күлкиси шу петичә. Шуңлашқа мән уни дәрру тонудум. Биз қучақлишип көрүштуқ.
— Обулқасим, қени мениң қалған қериндашлирим? – соридим униңдин.
— Уларниң һәммиси мошу йәрдә, җүрүңлар, бу яққа өтәйлуқ, — дәп җавап бәргиничә йол башлиди у.
Биз аэропорт бенасидин сиртқа чиқтуқ. Бу йәрдә бизни йеқин уруқ-туққанлиримизниң бир топи күтүп турған екән. Мән уларни маңа вә қоллиридики фотосүрәтләргә әнсизлик билән новәтму-новәт қараватқан көзлири арқилиқ бирдин тонудум. Қучақ йейип көрүштуқ. Мән өзәмниң тәшналиқ билән күтүватқан һөрмәтлик меһман екәнлигимни һис қилишқа башлиғандин кейин байиқи әндишә-һодуқушлирим тарап, уларниң орнини хошаллиқ сезимлири егилиди.
— Сиз Йүсүп ака болсиңиз керәк? – мураҗиәт қилдим туққанлар арисидики чоңирағиға. – Һә, сиз болсиңиз – Абдуғопур?
— Һә-ә, шундақ, — күлүмсирәп җавап беришти улар.
— Тонушуп қоюңлар, бу яқ бизниң чоң апимизниң оғли Илиҗан болиду, — деди Обулқасим бойи анчә егиз әмәс, көзлири чақнап турған, кәкә сақаллиқ, йеши атмишлар әтрапидики кишини көрситип.
Мәнму өз новитидә уларни аялим билән тонуштурдум.
Биз рульда яш бала олтарған машиниға олтардуқ. «Бу мениң оғлум. Исмини сениң һөрмитиңгә Исмайилҗан дәп қойған едим» деди Йүсүп ака уни маңа тонуштуруп.
Автомобиль жуқури илдамлиқта кәлмәктә. Мән болсам илгири көп аңлиған шәһәр кочилириға қарап келиватимән.
Мениң әҗдатлирим йүзлигән жиллардин бери шәһәрниң «Аппақ ғоҗа йезиси» дәп атилидиған қисмида яшап келиветипту. Бу йеза қачанду- бир дәвирләрдә кона шәһәрниң сиртида болуп, уларни бәш километрдәк арилиқ бөлүп тураттекән. Һазирзә униң шәһәр тәркивигә қошулуп кәткинигә хелә бопту. Биз кона кочиларни бойлап бир аз маңғандин кейин Йүсүп акиларниң өйигә кәлдуқ.
Өйдә бизни аяллар билән балилар күтүватқан екән. Бу йәргә, июнь ейиниң қуяшлиқ әшу бир күнидә Қәшқәрдә яшаватқан туққанлиримниң һәммиси дегидәк жиғилипту. Йүсүп ака мени улар билән тонуштурди. Мән қериндашлиримниң нәзәридин қандақту-бир меһриванлиқниң, ғәмхоранә көз қарашниң әләңгилирини сәзгәндәк болдум. Беарамлиқ билән маңа баққан улар үчүн мән башқа әлдин кәлгән ғәйри, шуниң билән биллә йеқин адәм едим. Шу дәқиқиләрдә мән әриксиз көзлиримдин орғуп чиққан яшлиримни аран тохтаттим. Өмүр бойи ялғузчилиқниң, мусапирлиқниң дәрдини тартқан дадамниң Қәшқәрдә шуқәдәр нурғун яхши туққанлириниң барлиғини һис қилиш мени шундақ һаләткә чүширип қойди.
Йүсүп акиниң рәпиқиси Пашайим ача интайин меһриван һәм меһмандост аял екән. У яқ аз вақитниң ичидила чүшлүк ғизаға бир нәччә түрлүк наһайити тәмлик таам һазирлиди. Бирақ мениң тәврәнгән һис-туйғулирим һаман бесилмиғачқа, иштийим болмиди. Шундиму һәммиси зорлап турувалғанлиқтин, барлиқ тамақлардин аз-аздин еғиз тегишкә тоғра кәлди. Тамақтин кейин туққанлирим өйлиридә меһман болушни тәклип қилип, биз билән қиймай хошлашқан һалда тарқап кетишти. Аялим иккимиз Йүсүп акиларниң өйидә қалдуқ. Саһипханлар бизгә йолдин кейин бир аз дәм еливелишни тәклип қилди. Бирақ мән һерип кәткәндәк әмәс едим. Мениң шәһәр кочилирини арилиғум, башқа туққанлиримниң өйлиригә барғум келәтти.
Ахири мән кочиға чиқтим. «Бу йәрләрдә дадам чоң болған. Униң бәхитлик балилиғи мошу кочиларда өткән» дәп тәврәндим мән. Йүсүп акиларниң өйиниң қаршисида әҗдатлиримиз тәрипидин бир нәччә әсир илгири селинған анчә чоң әмәс мечит бар екән. Дохмушта болса дадам чоң болған бовамниң өйи сақлинип қапту. У һазир нәврә қериндишим Нурәхмәтниң илкидә екән. Ейтишларға қариғанда, мечит билән бир теми умумий болған бу өй өткән вақит ичидә хелә өзгәртилгән болсиму, униң икки ханиси әйни петичә сақланған екән. Мән дадамни билидиған бу өйниң кичик бөлмисигә кирип олтардим. Маңа бу кона өйниң көплигән жиллар давамида дадамниң чүшигә киргәнлиги вә рәмәтликниң өмүр бойи уни бир көрүш арзуси билән яшиғанлиғи аян еди. Бешимни көтирип һәрхил нәқишләр билән безәлгән яғач торусқа қаридим. «Дадам һәр сәһәрдә ойғинип, мошу торусқа қариған болса керәк» дегән ой өтти бешимдин.
Қәшқәрдики шу дәсләпки күн мениң үчүн узақ өткәндәк билинди һәм мән буниңға хошал болдум. У күни хошна олтарған Обулқасим билән Абдуғопурларниң өйлиригиму кирип чиқтим. Бу мәһәллидә асасән мениң йеқин һәм ширәм уруқ-туққанлирим туридекән.
Маңа тонуш һәм тонуш әмәс Қәшқәр
Самолет аста төвәнлимәктә. Һаяҗанлиқтин жүригимниң соқуши техиму чапсанлап кәткәндәк туюлди. Мән иллюминатор арқилиқ Қәшқәрниң шәриқ тәрипидә даңлиқ Тәклимакан чөлиниң созулуп ятқанлиғини, ғәрбидә болса, егиз тағлиқларниң барлиғини ениқ байқидим. Самолет төвәнлигәнсири шәһәр әтрапидики етизлиқлар, бағлар, үзүмзарлиқлар көзүмгә челиқишқа башлиди. Мана бир вә көпқәвәтлик өйләрдин, тар һәм әгир-донай кочилардин, кәң проспектлардин тәшкил тапқан шәһәрниң өзи. «Маңа тонуш һәм тонуш әмәс Қәшқәр мошундақ екәндә!» дегән ой өтти бешимдин. Тонуш дегиним, дадамниң ейтип бәргәнлири, оқуған китаплар түпәйли мән бу шәһәр тоғрилиқ умумтәсәввурға егә едим. Әнди тонуш әмәс дегиним болса, мән Қәшқәрдә һеч қачан болмиған.
Қәшқәр! Бу сөзни аңлиғанда һәр бир уйғурниң қәлби тәврәнсә керәк. Чүнки у уйғур елиниң қедимий пайтәхти. Бу мәзкүр өлкиниң өз нами билән атилишиға сәвәпчи болған шәһәр. Йеқинқи вақитларғичила барчә әҗдатлар зиминини дегидәк Қәшқәрийә дәп атиған әмәсмеди?! У оттура әсирләрниң өзидила шу чағдики жирик шәһәрләрниң бири сүпитидә Улуқ Ипәк йолидики әң муһим сода нуқтиси болуп һесапланған. Қәшқәр 850 – 1210-жиллар арилиғида жирақ вә йеқиндики хошна дөләтләрниң җаһангирлири достанә мунасивәт бағлашқа тиришқан улуқ Қараханийлар дөлитиниң пайтәхти болған шәһәр. У миллий мәдәнийитимиз билән дөләтчилигимизниң шәкиллинишидә муһим роль ойниған мәркәзләрниң биридур. Бу йәрдә көплигән бүйүк шаирлар, алимлар, мемарлар, композиторлар яшап, шан-шәрәп қучқан. Марко Поло, Чоқан Вәлиханов, Николай Рерих, Гуннар Ярринг охшаш атақлиқ алим-сәяһәтчиләр нәқ мошу шәһәрни көрүш арзуси билән бу тәвәгә кәлгән.
Мана самолетму йәргә қонди. Шу җәрияндики санақлиқ минутлар маңа гоя та әбәткә созулуп кәткәндәк бәкму узақ билинип кәтти. Мән самолеттин алдиримай чүшүп, буниңдин йәтмиш сәккиз жил муқәддәм дадам тәрк етишкә мәҗбур болған Қәшқәрниң топриғиға қәдәм қойдум. Бу дәқиқиләрдә мени дадам тоғрилиқ ойлар өз илкигә еливалди.
Дадам Абдуқадир Иминов 1917-жили мошу шәһәрдә Иминахун Яқуп билән Сәкинәханниң аилисидә дунияға кәлгән. У аилидики тунҗа пәрзәнт еди. Кейинирәк уларниң аилисигә йәнә бир қиз вә үч оғул пәрзәнт қошулди. Қурулушчи һәм диндар киши болған бовамниң тапавити яман болмиған екән. Уларда анчә йоған әмәс тоқуш станоги болуп, униңда тоқумичилиқ билән шуғулланған момам бу һүнәргә балилириниму үгитипту. Әйнә шундақ иҗил-инақ аилидә өскән дадам он алтә йешида мәдрисини түгитип, қари дәриҗисигә йәткән екән.
Бирақ дадам 1934-жили, он йәттә йешида, миллий-азатлиқ йолидики қанлиқ вақиәләрдин кейин өз вәтинини ташлап кетишкә мәҗбур болиду. Андин узақ вақит Мәркизий Азия вә Закавказье җумһурийәтлиридә мусапирлиқни бешидин өткүзүп, 1935-жили Алмутиға келиду. Бир аз вақиттин кейин Җамбул наһийәсигә қарашлиқ Қарғалы йезисиға көчүп берип, узун жиллар җәриянида шу йәрдики мечитта имам болуп ишләйду. Дадам 1981-жили аләмдин өтти.
«Әссаламу әләйкүм, Исмайилҗан ака» дегән кимду-бириниң авази мениң ойлиримни чечивәтти. Бешимни көтирип қарисам, бәш жил авал бизгә – Қазақстанға келип кәткән нәврә қериндишим Обулқасим алдимда турупту. Арида өткән бәш жил мениң қириқ яшлиқ инимни бир аз өзгәрткән екән. Чачлири чүшүп, бурут қоювалған үчүнму, у әйтәвир, көзүмгә хелә чоң көрүнди. Бирақ йеқимлиқ авази билән иллиқ күлкиси шу петичә. Шуңлашқа мән уни дәрру тонудум. Биз қучақлишип көрүштуқ.
— Обулқасим, қени мениң қалған қериндашлирим? – соридим униңдин.
— Уларниң һәммиси мошу йәрдә, җүрүңлар, бу яққа өтәйлуқ, — дәп җавап бәргиничә йол башлиди у.
Биз аэропорт бенасидин сиртқа чиқтуқ. Бу йәрдә бизни йеқин уруқ-туққанлиримизниң бир топи күтүп турған екән. Мән уларни маңа вә қоллиридики фотосүрәтләргә әнсизлик билән новәтму-новәт қараватқан көзлири арқилиқ бирдин тонудум. Қучақ йейип көрүштуқ. Мән өзәмниң тәшналиқ билән күтүватқан һөрмәтлик меһман екәнлигимни һис қилишқа башлиғандин кейин байиқи әндишә-һодуқушлирим тарап, уларниң орнини хошаллиқ сезимлири егилиди.
— Сиз Йүсүп ака болсиңиз керәк? – мураҗиәт қилдим туққанлар арисидики чоңирағиға. – Һә, сиз болсиңиз – Абдуғопур?
— Һә-ә, шундақ, — күлүмсирәп җавап беришти улар.
— Тонушуп қоюңлар, бу яқ бизниң чоң апимизниң оғли Илиҗан болиду, — деди Обулқасим бойи анчә егиз әмәс, көзлири чақнап турған, кәкә сақаллиқ, йеши атмишлар әтрапидики кишини көрситип.
Мәнму өз новитидә уларни аялим билән тонуштурдум.
Биз рульда яш бала олтарған машиниға олтардуқ. «Бу мениң оғлум. Исмини сениң һөрмитиңгә Исмайилҗан дәп қойған едим» деди Йүсүп ака уни маңа тонуштуруп.
Автомобиль жуқури илдамлиқта кәлмәктә. Мән болсам илгири көп аңлиған шәһәр кочилириға қарап келиватимән.
Мениң әҗдатлирим йүзлигән жиллардин бери шәһәрниң «Аппақ ғоҗа йезиси» дәп атилидиған қисмида яшап келиветипту. Бу йеза қачанду- бир дәвирләрдә кона шәһәрниң сиртида болуп, уларни бәш километрдәк арилиқ бөлүп тураттекән. Һазирзә униң шәһәр тәркивигә қошулуп кәткинигә хелә бопту. Биз кона кочиларни бойлап бир аз маңғандин кейин Йүсүп акиларниң өйигә кәлдуқ.
Өйдә бизни аяллар билән балилар күтүватқан екән. Бу йәргә, июнь ейиниң қуяшлиқ әшу бир күнидә Қәшқәрдә яшаватқан туққанлиримниң һәммиси дегидәк жиғилипту. Йүсүп ака мени улар билән тонуштурди. Мән қериндашлиримниң нәзәридин қандақту-бир меһриванлиқниң, ғәмхоранә көз қарашниң әләңгилирини сәзгәндәк болдум. Беарамлиқ билән маңа баққан улар үчүн мән башқа әлдин кәлгән ғәйри, шуниң билән биллә йеқин адәм едим. Шу дәқиқиләрдә мән әриксиз көзлиримдин орғуп чиққан яшлиримни аран тохтаттим. Өмүр бойи ялғузчилиқниң, мусапирлиқниң дәрдини тартқан дадамниң Қәшқәрдә шуқәдәр нурғун яхши туққанлириниң барлиғини һис қилиш мени шундақ һаләткә чүширип қойди.
Йүсүп акиниң рәпиқиси Пашайим ача интайин меһриван һәм меһмандост аял екән. У яқ аз вақитниң ичидила чүшлүк ғизаға бир нәччә түрлүк наһайити тәмлик таам һазирлиди. Бирақ мениң тәврәнгән һис-туйғулирим һаман бесилмиғачқа, иштийим болмиди. Шундиму һәммиси зорлап турувалғанлиқтин, барлиқ тамақлардин аз-аздин еғиз тегишкә тоғра кәлди. Тамақтин кейин туққанлирим өйлиридә меһман болушни тәклип қилип, биз билән қиймай хошлашқан һалда тарқап кетишти. Аялим иккимиз Йүсүп акиларниң өйидә қалдуқ. Саһипханлар бизгә йолдин кейин бир аз дәм еливелишни тәклип қилди. Бирақ мән һерип кәткәндәк әмәс едим. Мениң шәһәр кочилирини арилиғум, башқа туққанлиримниң өйлиригә барғум келәтти.
Ахири мән кочиға чиқтим. «Бу йәрләрдә дадам чоң болған. Униң бәхитлик балилиғи мошу кочиларда өткән» дәп тәврәндим мән. Йүсүп акиларниң өйиниң қаршисида әҗдатлиримиз тәрипидин бир нәччә әсир илгири селинған анчә чоң әмәс мечит бар екән. Дохмушта болса дадам чоң болған бовамниң өйи сақлинип қапту. У һазир нәврә қериндишим Нурәхмәтниң илкидә екән. Ейтишларға қариғанда, мечит билән бир теми умумий болған бу өй өткән вақит ичидә хелә өзгәртилгән болсиму, униң икки ханиси әйни петичә сақланған екән. Мән дадамни билидиған бу өйниң кичик бөлмисигә кирип олтардим. Маңа бу кона өйниң көплигән жиллар давамида дадамниң чүшигә киргәнлиги вә рәмәтликниң өмүр бойи уни бир көрүш арзуси билән яшиғанлиғи аян еди. Бешимни көтирип һәрхил нәқишләр билән безәлгән яғач торусқа қаридим. «Дадам һәр сәһәрдә ойғинип, мошу торусқа қариған болса керәк» дегән ой өтти бешимдин.
Қәшқәрдики шу дәсләпки күн мениң үчүн узақ өткәндәк билинди һәм мән буниңға хошал болдум. У күни хошна олтарған Обулқасим билән Абдуғопурларниң өйлиригиму кирип чиқтим. Бу мәһәллидә асасән мениң йеқин һәм ширәм уруқ-туққанлирим туридекән.
***
Йүсүп акиға мураҗиәт қилип, дадамдин көп аңлиған Аппақ ғоҗа мәқбәрисигә апирип келишни илтимас қилдим. Уму мақул көрди. Шундақ қилип, биз мәқбәригиму йетип кәлдуқ. У Йүсүп акиларниң өйидин тәхминән он минутта йетип баридиған йеқин йәрдә екән. Биз Аппақ ғоҗиниң мазирини, мечитни вә кона мәдрисини өз ичигә алған бирпүтүн иншаәтниң чирайлиқ дәрвазисидин өттуқ. Уйғур бенакарлиғиниң дурданиси болған бу иншаәт Қәшқәр устилири тәрипидин 1640-жили қәд көтәргән екән. Аппақ ғоҗиниң мазири һашамәтлик бена болуп, өзиниң башқиларға охшимайдиған сөлити вә надирлиғи билән диққәткә сазавәр. Униң оттурисида йоған гүмбәз болуп, булуңлирида йешил вә көк рәңлик чирайлиқ нәқишләр билән безәлгән төрт мунариси бар екән. Гүмбәз билән мунарилириниң чоққисида алтун рәңлик йерим айлар ялтирап турупту. Мазарниң алдидики бағда яңза-яңза чирайлиқ гүлләр ечилған болуп, һәр хил дәрәқләр өсидекән. Мазарниң ичигә киргәндә, көк рәңлик нәқишләр билән безәлгән ақ сапал (керамикилиқ) тахтичилар билән қапланған мәйдани кәң супиға көзүм чүшти. У йәрдики чоң-кичик қәбирләргә Аппақ ғоҗиниң өзи, униң йеқин туққанлири, уларниң арисида ғоҗиниң нәвриси – хәлқимизниң миллий қәһримани Ипарханму бар, Қәшқәрийә һөкүмранлириниң бәш әвлади болуп, җәми йәтмиш икки адәм дәпин қилинған екән. Ипарханниң қәбри һал қизил рәңлик ипәк йопуқ билән йепилипту. Мазарға киргәндила сол тәрәптә тавут селинған хитай һарвуси туриду. Тарихчиларниң тәкитлишичә, Ипарханниң җәсидини Беҗиндин вәтинигә әйнә шу һарву-тавутта елип кәлгән охшайду. Бу мазар қурулушиниң көплигән сирлири һелиғичә ечилмиған. 2000-жилниң башлирида мутәхәссисләр бенани қайта җөндимәкчи болған екән. Бирақ сугақ вә сапал тахтичилар тутмай, чүшүп кетипту. Мән шу чүшүп кәткән сугақниң бир парчисини хатирә сүпитидә еливалдим. Мазарниң қешидила кона мәдрисә бар екән. Мән униңда 1924-жилдин 1933-жилғичә дадамниң тәһсил көргәнлигини аңлиған едим. У мәзгилләрдә Қәшқәр мәдрисиси әң күчлүк билим дәргаһлиридин һесаплинатти. Бу йәрдә Қуръандин башқа ислам дининиң асаслири, әрәп, парс тиллири, дуниявий пәнләр оқутулатти. Шу дәвирниң көрнәклик диний өлимаси Моллахун қари һаҗи дадамниң устазлириниң бири болған. Бәхиткә қарши, мәдрисә йепиқ болғачқа, маңа униң ичигә кириш мүмкин болмиди. Амма мән яғач пәнҗириниң (решетка) йочуқлири арқилиқ өз вақтида Шәриқтики барчә мусулман әһли арисида даңлиқ болған бу мәнивий билим ордисиниң кәң бөлмилирини тамашә қилдим. Дадам бала вақтида миң қетим кирип чиққан униң ишигиниң алдида узақ турдум. Мәдрисә билән мазардин анчә жирақ әмәс йәргә мечит орунлишипту. Аппақ ғоҗа дәвридә селинған бу мечит, ХІХ әсирниң йәтмишинчи жиллирида кәңәйтилгән екән. Мечит һазирму қоллиништа болуп, мәйрәмлик вә җүмә намазлирини оқуш үчүн бу йәргә миңлиған адәмләр жиғилидекән. Мән униң ичигә кирдим. Җөндәш ишлири жүргүзүлүватсиму, мәнивий паалийәтләрни маңғузушқа һеч тосалғулуқ қилмайду. Мечит интайин йоруқ болуп, йүзлигән жиллар илгири оюлуп ясалған нәқишләр билән безәлгән униң түврүклири кишини һәйран қалдуриду. Мәзкүр иншаәттики ихчамғинә сүньий көл тазилиғи билән мени хурсән қилди. Бу мечитқа кәлгүчиләр әсирләр давамида униң сүзүк сүйидин пайдилиниветипту. Йоған дәрәқләр қоршавида қалған бу көл көзгә әҗайип иллиқ көрүниду. Кәткүм кәлмәй, мән бу йәрни арилап узақ жүрдүм. Чүнки бу мениң әждадимниң бир нәччә әвладиға макан болған муқәддәс зимин. Улар мошу йәрдә яшиди, мошу йәрниң қойниға кирди.***
Қәшқәргә кәлгән дәсләпки күндин башлапла Йүсүп ака иккимизниң мунасивити бөләкчила йеқин болди. Атмиш икки яшлиқ бу қериндишим һәрқандақ адәмни өзигә қаритивалидиған көңли очуқ адәм болуп чиқти. Үрүмчидә билим алған у узун жиллар җәриянида банк саһасида ишләпту. Һазир һөрмәтлик дәм елишта екән. Һәртәрәплимә билимгә егә, интайин сәрәмҗан, камсөзлүк һәм әмгәксөйгүч болған униң һәр қәдимидин мойсәпитләргә хас еғир-бесиқлиқ, әқил-парасәт байқилип туратти. Йүсүп акиниң Қәшқәрдики уруқ-туққанлирим арисида иззәт-һөрмити интайин чоң екән. Уларниң арисида ахирқи сөзни ейтип, һәрқандақ мәсилигә чекит қойидиғанму шу яқ охшайду. Униң аяли – Пашайим ачини әслисәм, дайим мениңда күлкә пәйда болиду. У яқниң мүҗәз-хулқи йолдишиға тамамән охшимайдекән. Униң интайин чапсан һәрикәтлиниши, һәзилкәшлиги бәзидә кичик балиларни әслитәтти. Дәсләптә мән Қәшқәр шевисидә гәп қилидиған уруқ-туққанлиримниң сөзлирини толуқ чүшинәлмисәмму, пәйдин-пәй уқушқа башлидим. Амма интайин чапсан сөзләйдиған Пашайим ачиниң гәплирини чүшиниш һеч мүмкин болмиди. Дәсләптә мән бу аялни кимду-биригә охшаттим, бирақ задила есимға алалмидим. Пәқәт кейинла униң өткән әсирниң оттузинчи жиллирида чүширилгән «Ташланда бала» намлиқ кеңәш фильмидики актриса Рина Зеленая иҗра қилған қәһриманға охшайдиғанлиғи ядимға чүшти. Аялим Арзигүл Пашайим ача билән чапсан тил тепишип кәтти. Пашайим ача униң үчүн пәқәт һәдә болупла қалмастин, шундақла достиниң орнида болди. Қәшқәргә болған сәпиримиз давамида биз көпирәк Йүсүп акиларниң өйидә турдуқ. Мениң шу җәриянда пәқәт саһипханларғила әмәс, бәлки уларниң өйигиму меһрим бағлинип қалди. Бу шәһәрдә һәрқандақ өй дәрвазидин башлинидекән. Уларниң өйиму худди шундақ чирайлиқ нәқишләр билән безәлгән яғач дәрвазидин башлиниду. Дәрвазиниң кәйнигә мәхмәл пәрдиләр есилған. Уларни һәр һәптидә жуюп, авуштуруп туридекән. Һойлиға көйдүрүлгән хиш тизилған (улар мәхсус усулда ясалған, интайин қаттиқ). Өй «П» һәрипи шәклидә селинған болуп, һойлиниң оттуриси үзүмзарлиқ екән. Өйниң ичидә һечқандақ җиһаз йоқ. Уларниң хизмитини тамдики оюқлар атқуриду. Тамлири, торуслири нәқиш, безәкләр билән безәлгән. Уларниң һәммисини чевәр қоллуқ яғашчи-устилар ясиған. Қәшқәрликләр өйлирини миңлиған жиллар илгири әйнә шундақ салған, һазирму шу услуб сақлинип қапту.***
Қәшқәрдә күн әзән чақириш билән башлиниду. Бу шу июнь, июль айлирида әтигәнлик саат үч йеримларға тоғра кәлди. Шундақ вақитта мениң уруқ-туққанлирим орунлиридин туриду. Чоңлар намазлирини оқуп, андин күндилик тирикчиликлиригә киришиду. Йүсүп ака намаздин кейин пат-патла меһманға кетәтти, той-төкүн, нәзир-чирақларға қатнишип келәтти. Аяллар болса, өй-һойлиларни бесиқтуратти. Улар һойлини сүпирипла қоймай, бәлки чилиқлитип жуюп чиқатти. Қәшқәргә барған күнниң әтисила, таң сәһәрдә биз қәбирстанлиққа бардуқ. Бәхиткә қарши, бовам билән момамниң қәбирлири сақланмапту. Улар өткән әсирниң атмишинчи жиллири вәйран қилинған екән. Пәқәт кичик дадилирим Яқуп билән Һосманахунниң вә кичик апам Мәрәмзәханниң қәбирлирини зиярәт қилиш несип болди. Мән илгири мундақ қәбирләрни көрмигән. Шуңлашқа улар тоғрилиқ кәңирәк ейтқум келиду. Қәбирләрдики ядикарлиқлар асасән икки қисимдин ибарәт екән. Төрт булуңлуқ супа төвәнки қисми болуп, униң үстигә алдидин қариғанда гүмбәз шәклини әслитидиған, умумкөрүнүши тавутқа яки бөшүккә охшап кетидиған жуқарқи қисми орунлаштурулған. Әрләрниң қәбирлири сәл егиз, аялларниң пакарақ болидекән. Аяллар ядикарлиқлириниң жуқарқи қисминиң җийәклири үч басқучлуқ, әрләрниң икки басқучлуқ. Ядикарлиқларниң тәкши сугалғанлиғи, әтрапиниң пакизә-сәрәмҗанлиғи уларниң дайим күтүмдә екәнлигидин дерәк бериду. Қәбирстанлиқта мән шундақла гүмбәз шәклидә ясалған, жуқарқи қисмида деризилири, төвән тәрипидә ишиги бар мазарларниму көрдүм. Мундақ мазарларға бир-биригә уруқ-туққан болған бир нәччә адәмниң җәсәтлири дәпин қилинған екән. Бу йәрдә мән кимләрниң дәпин қилинғанлиғи тоғрилиқ мәлуматлар йезилған тахтиларни учратмидим. Шундақ болсиму һәр ким туққининиң қәйәрдә ятқанлиғини яхши билидекән. Қәбирстанлиқ интайин пакизә еди. Биз өйдин еливалған гиләмчини йәргә селип, олтардуқ. Андин Йүсүп ака барлиқ мәрһум қериндашлиримизниң роһиға атап дуа-тәгбир қилди. Қәшқәрликләр һәр пәйшәнбидә дегидәк қәбирстанлиққа берип, тазилиқ ишлирини маңғузуп, мәрһум әждатлирини хатириләйдекән. Миңлиған жиллар давамида шәкилләнгән бу әнъәнә һелиғичә сақлинип кәлмәктә.***
Қәшқәрдә күнләр интайин чапсан өтти. Күнигә төрт-бәш өйдә меһманда болушқа тоғра кәлди. Бу биз үчүн интайин қийин болсиму, уларниң көңлини задила қалдурғум кәлмәтти. Шундиму бу хилдики меһмандарлиғи үчүн Йүсүп акиға миннәтдарлиқ билдүрүп, бу тәвәгә биринчи новәттә уруқ-туққанлар билән тонушушқа, дадам туғулған диярни зиярәт қилишқа кәлгәнлигимни ейттим. Ошуқ тамақ ичишниң саламәтлик үчүн зиян екәнлигиниму қошуп қойдум. Бәхиткә яриша, Йүсүп акиму, башқа уруқ-туққанларму бизни тоғра чүшәнди.***
Мән Қәшқәр кочилирида көп сәйлә қилдим, нурғунлиған тарихий җайларни көрүшкә муваппәқ болдум. Әйнә шу җәриянда уруқ-туққанлиримдин кимду-бири дайим маңа һәмра болди. Улар маңа алаһидә көңүл бөлүп, көп ғәмхорлуқ қилди. Кона Һейтгаһ мечити мениңдә алаһидә чоңқур тәсират қалдурди. Қедим Қәшқәр шәһириниң дәл мәркизигә жайлашқан бу мечит хәлқимизниң әң муқәддәс җайлириниң бири. Қәшқәрниң маһир устилири тәрипидин турғузулған Һейтгаһ мечити ХV әсирдики уйғур бенакарлиғиниң мөҗүзиси болуп һесаплиниду. Униң чирайлиқ мунарилириниң һашамәтлиги, кечиси тақилип, күндүзи дайим очуқ туридиған кона дәрвазиси кишини һәйран қалдуриду. Бу йәрдики һәммила нәрсидин өтмүшниң садаси келип турғандәк. Мәсилән, мечитниң дәрвазисиға селинған қулупниң өзи бир нәччә әсирлик тарихқа егә. Униңда әрәп йезиғи билән уйғур тилида йезилған хәт һелиму очуқ көрүнүп туриду. Қәшқәрликләрниң онлиған әвлади вә миңлиған қедим уйғур ели пайтәхтиниң меһманлири мана мошу дәрвазидин өткән, униңдики кона қулупни көргән. Уларниң арисида хәлқимизниң көплигән мәшһур пәрзәнтлири, шундақла чәт әллик бүйүк шәхсләрниң болғанлиғи тәбиий. Өз вақтида көрнәклик қазақ алими, сәйяһ Чоқан Вәлихановму мана мошу қутлуқ бенада намаз оқуған. Мечит территориясидә әтрапи дәрәқзарлиқ, гүлзарлиқлар билән қоршалған сүньий көл бар. Яғач түврүкләрму көз тартиду. Шуңғичә йүзлигән адәмләрниң қоли тәккән бу тәвәррүк түврүкләрни мәнму тутуп көрүп, уларға бағримни яқтим. Өзиниң сәлтәнити билән хурсән қилидиған мечитниң ичигә қәдәм ташлиғинимда, дәрру қиблә тәрәптики меһрапқа көзүм чүшти. Уни көрүп ички кәчүрмилирим астин-үстүн болуп кәтти. Көплигән әждатлиримниң униң алдида туруп, Алла тааладин Қәшқәргә вә хәлқимизгә һур һаят, өзигә вә уруқ-туққанлириға бәхит-саадәт тилигәнлигини тәсәввур қилдим. Меһрапниң сол тәрипидә имам үчүн ясалған минбәр туриду. У маһир уйғур устилириниң қолидин чиққан миллий нәқишләр билән безәлгән. Меһрапму, минбәрму, сөз йоқ, миллий тәсвирий сәнъитимизниң надир үлгилири. Қәшқәрдә болған вақит арилиғида, мениң немишкиду мәзкүр мечитни қайта-қайта көргүм кәлди. Шуңлашқа һәр күни дегидәк уни зиярәт қилишқа тириштим. Кечиси мечитниң ишиги йепиқ. Бирақ маңа униң әтрапида сәйлә қилиш, кона дәрвазиниң алдида олтирип, мечитниң кәчки көрүнүшини тамашә қилиш вә әйни мәзгилдики җим-җитлиқниң пәйзисини сүрүш интайин яқатти. Һейтгаһ мечити Қәшқәрдики туристлар әң көп келидиған җай. У йәрдә Хитайниң ичкирисидин, чәт әлләрдин кәлгән көплигән сәяһәтчиләрни учритиш мүмкин.***
Қәшқәрликләр һаятида дин алаһидә орунни егиләйду. Шуңлашқа Роза вә Қуръан һейтлири Қәшқәрдики әң чоң мәйрәмләр болуп һесаплиниду. Чоңларниң һәммиси дегидәк, намаз оқуп, мусулманчилиқ пәризлирини өтәйду, һәҗгә бериш истиги билән яшайду. Әйнә шундақ армини рояпқа чиққанларниң бири – мениң нәврә қериндишим Абдуғопур. Һөрмәт йүзисидин мән уни Һаҗи ака дәп атавалдим. Умумән, қәшқәрлик туққанлиримниң бир-биригә болған сәмимий һөрмити, өз ара алаһидә диққәтчанлиқ билән мунасивәт қилиши мени қайил қилди. Мән уларниң көпчилигиниң бир мәһәллидә, хошна өйләрдә туридиғанлиғи тоғрилиқ башта язған едим. Тамақлиниш пәйтидә бир-бирини меһманға тәклип қилишқа адәтләнгән улар, күнигә нәччә қетим көрүшкинидин қәтъий нәзәр, һәр қетимда орунлиридин туруп, иллиқ саламлишип, течлиқ-аманлиқ соришидекән. Аяллар бир-бири билән қучақлишип, сөйүшүп көрүшсә, әрләр меһманларни дәрвазиғичә узитип қоюдекән. Меһманға барғанда кичик балилири билән нәврилириниму өзлири билән биллә еливалидекән. Шуңлашқа балилар кичигидинла иҗил-инақ өсүп, туққанчилиқ мунасивәтлирини қәдирләшкә адәтлинидекән.***
Мән башта дадам чоң болған өйниң йенида әҗдатлиримиз тәрипидин селинған анчә чоң әмәс мечитниң барлиғи тоғрилиқ язған едим. Бир аз вақит илгири қериндашлирим уни җөндәп, йеңилап қоюпту. Әйнә шу мечитниң оң тәрипидә бир нәччә әсирлик тарихқа егә қери қарияғач бар екән. Дәрәқниң «йеши» униңға есилған тахтида көрситилгән. Әҗдатлар нидасини аңлиған бу хасийәтлик дәрәқ немишкиду мениң көзүмгә мискин көрүнди. Дадамниң нәврә қериндиши — Дамолла һаҗи узун жиллар җәриянида бу мечитта имам бопту. Һазир у 78 яшта екән. Икки жил авал һөрмәтлик дәм елишқа чиққан болсиму, наиб имам сүпитидә паалийитини давамлаштуруветипту. Баштин-аяқ аппақ кийинип, үстигә йоллуқ чапан артивалидиған, бешиға сәллә орап жүридиған чуғи кичик бу бовай оттура әсирләрдики қәшқәрликләрни әслитәтти. Көзлиридин зеһниниң өткүрлүги һәм хушхойлуғи билинип туридиған Дамолла һаҗи уруқ-туққанларниң һәммиси билән қоюқ арилишидекән. Болупму күндә дегидәк көрүшүп туридиған Абдуғопур иккисиниң мунасивити йеқин. У көп чақчақ қилип, балилар билән нурғун ойниғачқа, балиларму уни достидәк көридекән. Дәсләп у маңа чүшинишкә болмайдиған, ғәлити бир адәмдәк көрүнгән еди. Бирақ сәпирим аяқлашқанға қәдәр мән униң ақ көңүл, жүриги таза инсан екәнлигигә көз йәткүздүм. Һазир уни сеғинип жүримән. Бир күни Дамолла һаҗи мени өзиниң мечитиға башлап барди. Бизни әгишип бир топ балиларму мечитқа кәлди. Улар имамдин һеч әймәнмәтти. Һаҗи өзини қанчә җиддий тутушқа тиришсиму, задила охшиталматти. Балилар униң интайин меһриван киши екәнлигини билип кәткәчкә, писәң қилмай, худди өйидикидәк, ойнап жүрүвәрди һәм бу маңа интайин яқти. Шу күндин башлап Дамолла һаҗи иккимиз йеқин болуп кәттуқ, пат-патла учришип, муңдишидиған болдуқ. Имам мени өзиниң меһриванлиғи, хуш муамилиликлиги, мәдәнийәтликлиги вә етиқатиниң чоңқурлуғи билән қайил қилди.***
Дадам тағиси Исмайилахунни интайин яхши көрәтти. Әйнә шу тағисиниң һөрмитигә мениң исмимни Исмайилҗан дәп қоюптекән. Шуңлашқа мән Қәшқәргә келипла Йүсүп акидин дадамниң сөйүмлүк тағисиниң балилири тоғрилиқ соридим. У маңа әйни вақитта момамниң инисиниң Керимахун исимлиқ бир оғлиниң һаят екәнлигини ейтип бәрди. Керимахун ака Қәшқәрдә башқа жутдашлириға охшимайдиған ғәлити адәм болуп һесаплинидекән. Июнь ейиниң иссиқ күнлириниң биридә у бизни өйигә меһманға тәклип қилди. Мени көзлиридин йеңилиқхумарлиғи сезилип туридиған, егиз бойлуқ, кәкә сақаллиқ, сәксән яшлар чамисидики бовай қарши алди. Униң нәзәридин: «Жирақтин кәлгән сән мениң қандақ туққиним?» дегән соал чиқип туратти. Биз саламлишип, өйниң ичигә кирдуқ. Бу кона өйдә момам җәмитиниң бир нәччә әвлади чоң болған. Қәшқәрдики туққанлиримниң арисида дадамға охшайдиған бирдин-бир адәм мошу Керимахун ака екән. Униңға қарап дадамни көргәндәк болдум. Ақ көйнәк кийип, бешиға ақ яғлиқ салған, униң үстигә допа кийивалған Керимахун акиниң аяли бизни түрлүк-түмән таамлар билән меһман қилди. Қәшқәрдә мән дәсләпки қетим мошу өйдә қара рәңлик көн билән қапланған юмшақ креслода олтардим. Униң алдиға анчә йоған болмиған европилиқларниң үстили қоюлупту. Мән Керимахун акиға дадам вә өзимизниң аилиси тоғрилиқ сөзләп бәрдим. Исмимни дадисиниң һөрмитигә қойғанлиғини аңлиғанда, бовайниң көзлиридин әриксиз яшлар төкүлүшкә башлиди. Бирақ у чапсанла өзини тутувалди. Андин гәпни башқа яққа бурап, дадиси, қериндашлири тоғрилиқ қизиқ гәпләрни ейтип бәрди. Өткән әсирниң әллигинчи жиллирида Қәшқәрдә хелә нурғун болған Кеңәш мәһкимилириниң биридә ишлигән яш чағлириниму әслиди. Күтүлмигән йәрдин бәзибир рус сөзлирини ядиға чүшүрүп, уларни вақирап дегидәк қизиқ тәләппуз қилип, һәммимизни күлкигә ғәриқ қилди. Униң билән һойлиға чиққанда, өйниң чедиридики кәптәрләр билән дакан ғоразларға көзүм чүшти. Кейин мәлум болушичә, бу ғәлити бовай, худди кичик балидәк, һәр күни чедирдики кәптәрләр билән етишип, ғораз соқуштуруп, саатлап уларниң қизиғини тамашә қилиштин һелиқмайдекән. Әтрапидикиләр униң бу қилиқлириға үгинип кетипту. Бәзидә кәптәр бачкалири билән җүҗиләрни оғрилап кетидиған мөшүкләр бовайниң бирдин-бир дүшмәнлири охшайду. Мән униң сәксән йешидиму бала сүпитини сақлап қалғуси келидиған мәңгү яш қәлбини чүшәндим. Кичик чеғимда мәнму кәптәр баққан едим. Бүгүнки таңда мән уни һаятимниң әң иллиқ дәври сүпитидә хатириләймән. Растимни ейтсам, һазирму кәптәр беқишни арман қиливатимән. Исмайилҗан ИМИНОВ.(Давами бар).
426 рет
көрсетілді0
пікір
