• Өтмүшкә бир нәзәр
• 12 Маусым, 2019

Дәсләпки билим дәргаһлириниң бири

(Зәрват мәктивигә – 100 жил) Һазир немила демәйли, елимиздә кеңәш һакимийитиниң орнитилиши әсирләрдин зулмәттә вә қараңғулуқта яшап келиватқан көплигән хәлиқләрниң ихтисадий вә иҗтимаий-мәдәний һаятида ойғиниш, интилиш пәйда қилип, нурғунлиған йеңилиқ-өзгиришләрни елип кәлгәнлигини иқрар қилимиз. Җүмлидин заман еқимидики шу йеңилинишқа уйғур хәлқиму паал арилашти. Хәлқимизниң аңлиқ, пәм-парасәтлик вәкиллири йеңилиқ, бәрпакарлиқниң қайнам оттурисида болуп, саватсизлиқни йоқитишқа, мәдәний-ақартиш ишлирини риваҗландурушқа, яш әвлатқа заманға лайиқ тәрбийә, билим беришкә җиддий көңүл бөлди. Шу җүмлидин җай-җайларда йеңи пәнний мәктәпләр кәйни-кәйнидин ечилип, яшлиримизниң билим елишиға кәң мүмкинчиликләр яритилди. 1919-жилниң май ейида Алмута шәһиридә ечилған Зәрват мәктиви шуларниң дәсләпкилиридин болди. Униңға бийил 100 жил толупту. Мәзкүр мәктәпниң ечилишиниң шу чағда миллий мәдәний маарипимиз тарихида чоң хошаллиқ вақиә болғанлиғи һәқиқәт. Шу пәйттә билим елишқа қол йәткүзәлмәй жүргән уйғур қәмбәғәллири балилириниң бәхти ечилған еди. Бу йәрдә шуниму ейтип өтүш керәкки, Октябрь инқилавидин бурунму Йәттису уйғур яшлириниң арисида йеңичә оқушқа интилиш һәрикити болған. Нәтиҗидә 1902-жили Алмутида биринчи қетим “Усул җәддити” мәктиви ечилип, униңда хелә яшлиримиз билим алған. Мәзкүр билим дәргаһи 1917-жилқи февраль инқилавиғичә паалийәт жүргүзүп кәлгән. Униң тәсири уйғурлар зич җайлашқан Яркәнт, Челәк, Йеңишәр вә башқа йәрләргиму йәткән. Мундақ мәктәпләрни тәминләшни уйғур аһалиси өз зиммисигә алған. Зәрват мәктиви дәсләп башланғуч (төрт синиплиқ) болуп, Исмайил Тайиров униң мудири хизмитини атқурған. Кейин униң ишини Бурһан Қасимов давамлаштурди. Мәзкүр мәктәп уйғур җамаәтчилигиниң ярдими нәтиҗисидә техиму кәңийип, дәсләп йәттә кейинирәк тоққуз жиллиқ мәктәпкә айлиниду. Дәсләпки жиллири мәктәпни маддий җәһәттин тәминләш дегәндәк болмиди. Мурәккәп жилларда у еғир әһвалларға дуч кәлди. Мәсилән, мәктәп 1921 – 1922-оқуш жиллири униң бенасини пайдилиниш мүмкин болмиғанлиқтин, уйғур балилири бир жил оқушсиз қалған. Уйғур җамаәтчилиги келәр оқуш жилиғичә өз мәблиғи һесавиға мәктәпни җөндәп, яхшилап, қайтидин ачқан. Маарип бөлүми вә хәлиқ тәрипидин көрситилгән ярдәм түпәйли билим дәргаһи өз ишини җанландуруп, оқуғучилири вә муәллимлири жилдин-жилға көпийиду. Оқуғучиларниң йеримини дегидәк йеза балилири тәшкил қилип, улар ятақхана билән тәминлиниду. Әшу ихтисади еғир жиллири мәктәп бир жил бюджетқа елинған болса, йәнә бир жили униңдин чиқирилип турған. Амма һәрдайим уйғур әмгәкчилири, җанкөйәр-активистлири мәктәпкә ғәмхорлуқ қилип, ярдимини айимиған. Шуниң үчүн униң паалийитидә үзүлүш болмиған. Һәтта ятидиған җайи, ғәмхорчиси болмиған оқуғучиларни айрим активистлар өйлиригә орунлаштуруп, ғәмхорлуқ қилип оқутқан екән. Мәзкүр мәктәпкә болупму “Меһнәт бирлиги” кооперативи вә “Дехан бирлиги” артели һәрқачан маддий җәһәттин ярдәмлишип турған. Зәрват мәктивиниң он жиллиғини уйғур җамаәтчилиги кәң түрдә тәнтәнилик нишанлап өтти. Буниңға мунасивәтлик “Кәмбәғәлләр авази” гезитиниң 1929-жилқи 6-майда чиққан санида Зәрват мәктивидин маарип мәйданиға йеңи күчләр” сәрләвһилик көләмлик мақалә берилгән. Униңда “Һазир Зәрват мәктивини билмәйдиған уйғур әмгәкчилири йоқ, һәрбир уйғур балиси уни пәхирлиниш вә мәғрурлиниш билән тилға алиду, униңда оқушқа интилиду. Мана шу мәктәп бүгүн өзиниң 10 жиллиқ тойида он йәттә маарип хадимини тәйярлап йетиштүрди. Униң үчи рус балилири, қалғанлири уйғурлар. Бүгүн уйғур әмгәкчилири үчүн мәдәний-маарип мәйданида наһайити чоң хошаллиқ той. Зәрват мәктивигә үмүтни техиму чиңитидиған күн. Сәвәви, биринчидин, мәктәп он яшқа кирди, иккинчидин, уйғур яшлиридин 14 күч мәдәний инқилап мәйданиға тавлинип, раслинип чиқти. Бу аз ғенимәт әмәс, бизниң һазирқи мәдәний-маарип хизмитимизгә наһайити муһтаҗ болуп, уссап турған бир чеғимизда толиму чоң оңушлуқ” дәп язған екән. Һәқиқәтәнму йеганә мәктәп уйғурлар һаятида муһим роль ойниди, мәрипәтни, билимни тәрғип қилишниң мәркизи болди. Зәрват мәктиви өз һаятида нурғунлиған кадрларни тәйярлап чиқти. Уларниң ичидә башқа милләт вәкиллириму бар. Биздә шу жиллири йетилип чиққан зиялилиримизниң һәммиси дегидәк, мәзкүр мәктәпниң шагиртлири екәнлигини аңлап жүримиз. Бу йәрдә көплигән үнүмлүк ишлар әмәлгә ашурулған. Гезит мәлуматлириға йәнә диққәт ағдурайли: “Бу мәктәп иккинчи балдаққа айланғандин кейин, йәни 1924 – 1925-жиллиридин 1928 – 1929-жиллириғичә көрүнгән нәтиҗиләр, қилинған ишлар мундақ: бәш жилниң ичидә 193 миң 400 тәңгә 78 тийин хәшләнгән. Буниңдин башқа әлниң қилған 5-6 миң тәңгә ярдими бар. Бәш жил ичидә оқуған балилар сани – 1478, униң 50 пайизи йеза балилири, уларниң ичидә қизлар – 213, йерими йеза қизлири. Бәш жил ичидә 84 муәллим ишлигән. Буларниң гайи бирлири бир-икки жил ишләп чиқип кәткән. Муәллимләрниң көпчилиги оруслар, андин уйғурлар, қалғанлири татар, башқуртлар”. Жуқуридики мақалида йәнә мундақ фактлар кәлтүрүлиду: “Бәш жил ичидә әдәбий өсүми байқалған, 150 дана “Өлкини үгиниш” дегән китап бесилған. Бир номер “Октябрь гүллири” намлиқ журнал чиққан. Йәнә бу жили мәктәпни пүтирип чиқидиғанлар қатнишиши билән он жиллиқ тойға атап, 100 данә китап бесилған, 29 қетим “Яш күч” там гезити һәм 13 қетим “Йеңи күч” там гезити чиққан; “Көк көйнәк” тәрипидин 500 данә мақалә йезилған, мәктәпниң ипәк қурутини беқиш йолидики әмәлий тәҗрибилири тоғрилиқ бир китап, уйғур мәктәплири үчүн рус тили китави, оқушлуқ китави йезилған, уйғур мәктәплири үчүн төрт жиллиқ программа һазирланди вә башқиму қилинған ишлири бар”. Мана шу чағдики устазларниң қанчилик изгүлүк ишларни әмәлгә ашурғанлиғиға апирин әйлидим. Шуни алаһидә тәкитләш керәкки, һәр жили бу билим дәргаһини тамамлиған от жүрәк жигит вә қизлар йезиларға изгү арзу-арманлар билән атлинатти. Уларни адәмләрму интизарлиқ билән күтүвалатти. Яш кадрлар үчүн һәр йәрдә иш йетип-ашатти. Улар җошқун илһам, ирадә билән яш әвлатниң чаңқиған жүрәклирини билим булиғи билән суғиришта иҗадий әмгәк қилип, меһир-еқидисини төкти. Шундақла егилик бойичә идеология саһасидики асасий шәхсләрдин һесаплинип, аһали арисида саватсизлиқни йоқитишта, тәшвиқат-чүшәндүрүш ишлирини елип барди. Уларниң арисидин көрнәклик тәшкилатчилар, мәдәнийәт хадимлири, язғучи-шаирлар йетилип чиқти. Шуларниң бири, талантлиқ шаир Һезим ака Искәндәров “Кәмбәғәлләр авази” гезитида йоруқ көргән “Саңа маңдим” намлиқ шеирида хошаллиғини мундақ тәсвирләйду: Кәң азат мени күткән әркин йезам, Сеғинип есимдин сени чиқармидим. Нәччә жил оқуш оқуп, билим елип, Һур йезам ишләш үчүн саңа яндим. Көк-йешил бостан болуп турған йезам, Бир болуп достлар билән саңа маңдим. Йәң түрүп бағриңда биз ишләш үчүн, Илимни соға қилип саңа яндим... “Кәмбәғәлләр авази” гезитиниң 1929-жили 20-июльда чиққан санида бесилған мону хәвәргә нәзәр ағдурайли: “Бу жил Зәрват мәктивидә оқуш бир йерим ай бурун тохтиған сәвәплик, оқуш башлиниши 1-августта болуши керәк еди. Амма мәктәпниң Яркәнткә көчүп бериши, мәктәп беналирини ремонт қилдуруш ишлириниң йеқин-арида түгимәслиги һәм мәктәпниң бу жил педтехникумиға айлиниши билән буниңға тәйярлиқ ишлириниң нурғун болуши сәвәвидин оқуш 1-сентябрьдин башлинидиған болди. Һадуқ елишқа кәткән оқуғучилар 1-сентябрьдә Яркәнттә болмақлири лазим” дәп йезилған екән. Шундақла 1929 – 1930-оқуш жиллири мәзкүр билим дәргаһиға 56 нәпәр жигит вә қиз қобул қилинидиғанлиғи, уларниң 16си Алмутидин, 19 нәпәри Челәктин вә 21 бала Яркәнттин елинидиғанлиғи, хираҗәтлирини өзлири яшаватқан наһийәләр үстигә алғанлиғи һәққидә ейтилған. Демәк, Зәрват мәктиви өзиниң он жиллиқ тойи нишанланған 1929-жили Яркәнт шәһиригә көчирилип, педтехникумға айландурулуп, паалийитини жүргүзгә давам қилған. Мәзкүр мәктәп асасида қурулған һазирқи Яркәнт гуманитарлиқ-техникилиқ колледжиниң коллективи шу әҗдатлар ишини ишәшлик давамлаштуруп, әвлатларға заман тәләплиригә лайиқ әтраплиқ билим берип, мутәхәссисләр тәйярлап, һаятқа учум қилмақта. Улар бийил мәзкүр билим дәргаһиниң шанлиқ 90 жиллиқ тойини нишанлап өтүш тәйярлиғини көрүватиду. Мошу йәрдә билим дәргаһиға нами берилгән Сопи Зәрватов һәққидә икки еғиз гәп қилмай мүмкин әмәс. Ялқунлуқ инқилапчи Абдулла Розибақиевниң йеқин сәпдашлириниң биридин болған. У 1890-жили Қорамда туғулған. 1918-жилдин партия әзаси С.Зәрватов Йәттисуда кеңәш һакимийитини орнитиш вә мустәһкәмләш күрәшлиригә паал қатнишиду. Шундақла мәдәнийәтни, маарипни риваҗландуруш йолида алдинқи сәптин көрүниду. У хәлиқ арисида өзиниң әмәлий, изгүлүк ишлири билән сәмимий һөрмәт-ишәнчигә сазавәр болиду. Әшу отлуқ жиллири җавапкәр хизмәтләрни “Қошчи иттипақи”, “Батраклар уюшмиси”, “Әмгәк биржиси” башлиғи вә башқиму вәзипиләрни вижданлиқ атқуриду. Әҗайип инсан, хәлиқчил мәрипәтчи Сопи Зәрватов 1922-жили Ташкәнттә өтидиған Түркстан Кеңишиниң Х қурултийиға делегат сүпитидә қатнишиш үчүн һарву билән кетип барғинида, Қордай даванида һалакәткә учрап, паҗиәлик вапат болиду. Бу пүткүл хәлқимиз үчүн еғир җудалиқ болди. Шум хәвәрни аңлап адәмләр матәм тутуп, шаирлар мәрсийә язди. Көрнәклик шаир А.Муһәммәдий “Сунған гүл” намлиқ шеирида бу җудалиқни мундақ тәсвирләйду: Туюқсиз хәвәр кәлди “өлди” деди, “Әл беғида бир қизилгүл сунди” деди. Гояки, йәр бир гүкирәп, тәврәп кәтти, “Йоқсул әлгә чоң бир матәм болди” деди. Вақитсиз бу қанлиқ әҗәл, қанлиқ өлүм, Қандақ тоймас қара тәғдир дедим, соридим. Хиял қилдим, бир ечиндим, бир жиғлидим, Бир тохтимай төкүлүп ақти көздин йешим. Җигәр бағрим, сунған гүлүм Сопи Зәрват, Роһиң күлсун, етиң сениң яд етәймән. Көңлүм қуръанини оқуп, йешим төкүп, Йәрлигиңгә қизилгүллиримни сепәймән. Һә, әҗайип инсан, мәрипәтчи Сопи Зәрватов бари-йоқи 32 яшқа қариған чеғида йоруқ дуниядин мәңгүгә көз жумған екән. Шуниңдин кейин өзиниң тәшәббуси билән ечилған мәктәпкә униң нами берилгән. Келәр жили мәрипәт мәшъили Сопи Зәрватниң туғулғиниға 130 жил толидекән. Бу хусусида һазирдин ойланғинимиз лазим демәкчимән. Абдукерим ТУДИЯРОВ, Қазақстанниң Пәхрий журналисти.