• «Уйғур авазиниң» сәйилгаһи
• 26 Маусым, 2019

Әдәбият вә сәнъәт　

Йилтизсиз дәрәқ болмиғинидәк, әҗдатсиз әвлатму, милләтму болмайду. Худди шуниңдәк, муқәддимисиз тарихму болмайду. Иптидаий әмгәк билән иптидаий образлиқ тәсәввур – иптидаий сәнъәтни мәйданға кәлтүрүштики асасий амил. Әмгәк түрлириниң көпхиллиғи, еғирлиғи вә зерикишликлиги, әмгәк җәрияниниң ритмдарлиғи, инсан туйғусидики ритм еңи сәнъәтниң пәйда болушиға елип кәлгән. Хилму-хил әмгәк, күрәш, сәпәр җәриянлири вә бу җәрияндики муваппәқийәт тәнтәнилири билән мәғлубийәт көрүнүшлиридин һәрхил ритмдики музыка күйлири, уссуллуқ һәрикәтләр келип чиқишқа башлиған. Адәмләр әмәлий турмушта көргән, билгән вә бешидин өткүзгән сәргүзәштилирини әкис әттүрүшкә вә арзу қилған, интилған вә хиялида әкис әткән нәрсиләрни тәсәввур қилишқа, уни бәдиий шәкилдә ипадиләшкә тиришқан. Бу җәһәттин «Хотәндә гүл сәйлиси», «Уйғур нәғмиси» қатарлиқ шеирлар билән «Теле қошиғи» сөзүмизгә испат болалайду. «Мукадил нәғмисиниң» миладидин илгәрки 208 — 206-жиллирила Қуриғарда кәң тарқалғанлиғи тарихий китапларда қәйт қилинған. Ғәрбий хән сулалисиниң әлчиси Җаң Чйән миладидин илгәрки 119-жили Қуриғарға иккинчи қетим кәлгинидә, бу макандин уйғурларниң «Мукадил нәғмисини» вә бәрбап (пипа-барбит), дап, думбақ, нағра, карнай, бурға, нәй қатарлиқ чалғу әсваплирини елип кәткән. Суй вә Таң сулалилири һөкүм сүргән дәвирләрдә уйғурлардин чиққан бүйүк сәнъәткарларниң ушбу сулалиләр мәдәнийитигә қошқан төһписиму алаһидә гәвдиликтур. Бу мәзгилдә уйғурларниң уссул, музыка сәнъити вә чалғу әсваплири алаһидә орунни егилигән. Мәсилән, бәрбап устази, бухаралиқ уйғур сәнъәткари Ән Моро, кучалиқ мәшһур музыка устази Сужуп, кучалиқ мәшһур күйшунас һәм музыка алими Ақари Манда қатарлиқ музыка пирлири вә сәнъәт пешивалири миллий сәнъитимиз тәрәққиятиға мунасип төһпә қошуп, һаятида өчмәс из қалдурған. Жуқурида қәйт қилинған иптидаий сәнъәтни мәнбә қилған реализмлиқ, романтизмлиқ вә ривайәт-чөчәкләрдә зикри қилинған әпсанивий бәдиий тәсәввур вә издиниш шәклидики бәдиий сәнъәт әсирләр давамида риваҗлинип, бүгүнки дәриҗигә йәткән. Тарихий мәлуматлардин биз сәнъитимиз тарихиниң наһайити қедимдин башланғанлиғи һәм униң башқиларға сезиләрлик дәриҗидә тәсир көрсәткәнлиги билән һәқлиқ рәвиштә пәхирлинимиз.