• Бизниң сөһбәт
• 26 Маусым, 2019

Заманимизниң синақ-ховуплири

Айрим әхбарат васитилириниң мәлуматлириға асаслансақ, 2019-жилда дунияниң қириқтин ошуқ мәмликити урушуватқан мәмликәтләр дәп етирап қилинди. Һәр күни Йеқин Шәриқ, Азия вә Африка қитъәлириниң бәзи мәмликәтлиридә сәясий, диний, милләтләрара вә қәбилиләрара қариму-қаршилиқларда йүзлигән теч аһали һалак болмақта. Буниңдин оттуз жилға йеқин вақит илгири бизниң елимиздиму дәл шундақ әһвал орун алиду, дәп тәхмин қилинған еди. Амма, бәхиткә яриша, барлиқ тәхмин-пәрәзләр пәқәт тар даиридики сәясәтчиләрниң пикри болуп қалди, халас. Әнди түрлүк хәлиқара экспертларниң тәкитлишичә, бүгүнки таңда Қазақстан Җумһурийити демократик йөнилиштә утуқлуқ алға қарап илгириләватиду, гражданлиқ җәмийәт болса, дөләтниң ичидики сәясий җәриянларға техиму паал қатнишиватиду. Мәмликәттә милләтләрара вә конфессияләрара тоқунушлар орун алмайду. Бир сөз билән ейтқанда, биз интилидиған вә әтивалайдиған қәдрийәтләр йетәрлик. Қазақстан хәлқи Ассамблеясиниң Қазақстан җәмийитини җипсилаштурушта қандақ роль ойнаватқанлиғи вә яшларни қандақ қилип заманимизниң синақ-ховуплиридин сақлашқа болидиғанлиғи тоғрилиқ биз Абай намидики Қазақ миллий педагогика университети Тарих вә һоқуқ институти сәясәтшунаслиқ вә иҗтимаий-философиялик пәнләр кафедрисиниң мудири, сәясәтшунаслиқ пәнлириниң доктори, профессор Жомарт СИМТИКОВ билән сөһбәтләштуқ. – Қазақстанниң Тунҗа Президенти – Елбасы Нурсултан Назарбаев йеқинда болуп өткән ҚХАниң XXVІІ сессиясидә Қазақстанда этносларара мунасивәтләр үлгисиниң нәтиҗидарлиқ вә вақит синиғидин өткән үлгә болуп һесаплинидиғанлиғини тәкитлигән еди. У шундақла БМТ, ЕБҺТ охшаш абройлуқ хәлиқара тәшкилатларниң жуқури баһасиға еришти. Сизниң пикриңизчә, мошу үлгиниң надирлиғи немидә? – Мәзкүр үлгә көплигән надир алаһидиликләргә егә, бирақ мән, биринчи новәттә, Қазақстан хәлқи Ассамблеясиниң өзини пәқәт илгәрки кеңәш кәңлигидила әмәс, бәлки пүткүл дунияда чоң абройға егә мустәқил институт сүпитидә көрсәткәнлигини атап өтмәкчимән. Униңдин ташқири Қазақстанниң мәдәнийәтләрара, милләтләрара, конфессияләрара диалог вә разимәнликни вуҗутқа кәлтүрүш тәҗрибиси түрлүк хәлиқара тәшкилатлардиму чоң аммибаплиққа егә болуватиду. Өз вақтида Гана дипломати, Бирләшкән Милләтләр Тәшкилатиниң йәттинчи Баш кативи Кофи Аннан «Қазақстан түрлүк этнослар қатар яшайдиған вә миллий көпхиллиқта балаю-апәт әмәс, бәлки изгүлүк намайән болидиған дөләтниң мисали сүпитидә үлгә болидиған мәмликәт», дәп тәкитлигән еди. Һәммигә мәлумки, Тунҗа Президент Нурсултан Назарбаев мустәқилликниң дәсләпки жиллирида вә дөләтчиликниң шәкиллинишидики кейинки жиллардиму һәрдайим мәмликитимиздә яшаватқан хәлиқләр оттурисидики течлиқ вә разимәнликкә тайинип кәлди. Мана мошу достлуқ һәм разимәнлик түпәйли биз һазир гүллиниш вә тәрәққиятқа қарап ишәшлик қәдәм ташлап кетип баримиз. Ейтмақчи, келәр жили Қазақстан хәлқи Ассамблеясиниң қурулғиниға чарәк әсир толиду. ҚХАниң җәмийәттә экстремизм вә радикализм көрүнүшлиригә қарши турушта, гражданларниң демократик нормиларға тайинидиған сәясий-һоқуқ мәдәнийитини шәкилләндүрүштә дөләт органлириға ярдәм қиливатқанлиғини тәкитләш орунлуқтур. У шундақла этномәдәнийәт бирләшмилири күч-қувитиниң бирлишишини тәминләватиду, Қазақстан хәлқиниң миллий мәдәнийәтлириниң, тиллириниң вә әнъәнилириниң тиклинишигә, сақлинишиға вә риваҗлинишиға ярдәм қиливатиду. ҚХА 24 жиллиқ актив паалийити мабайнида узақ тәрәққият йолини бесип өтүп, чоң җипсилаштурғучи һәм әқлий ихтидар топлиди вә хәлиқ дипломатияси институти болуп өзгәрди. Көп җәһәттин Ассамблеяниң иши түпәйли мәмликитимиздә һәрбир граждан, миллитидин яки қайси динға етиқат қилишидин қәтъий нәзәр, Конституция капаләтләндүридиған гражданлиқ һоқуқлар вә әркинликләргә толуқ егә болуп пайдилинидиған алаһидә ишәнчә, пикирдашлиқ вә өзара чүшәнчә кәйпияти вуҗутқа кәлди. 2007-жили майда Қазақстан Җумһурийитиниң Конституциясигә бирқатар өзгиришләр киргүзүлди. Ассамблеягә конституциялик мәртивә берилип, у Парламент Мәҗлисигә тоққуз депутатни сайлаш һоқуқиға егә болди, бу болса, өз новитидә, униң иҗтимаий-сәясий ролини хелә ашурди. Шуниң билән бир вақитта җәмийитимиз алдида Нурсултан Назарбаев 2015-жили ҚХАниң XXII сессиясидә оттуриға қойған пүткүл қазақстанлиқ мәдәнийәтни риваҗландуруш, умумий мәнивий-әхлақий қәдрийәтләр асасида хәлиқ бирлигини мустәһкәмләш, яшларни вәтәнпәрвәрлик роһта тәрбийиләш, дөләт тилини вә үчтиллиқ билим беришни техиму тәрәққий әткүзүш, очуқ дөләттә җәмийәт назаритини тәминләш, этносларара мунасивәтләрниң сәясийләштүрүлүшигә йол қоймаслиқ, Евразия ихтисадий иттипақи бойичә шерикләр билән мәдәний-гуманитарлиқ алақиларни күчәйтиш охшаш йәттә муһим вәзипә туриду. Шундақ қилип, ҚХА һазир пүткүл дунияда йүз бериватқан вә чапсан өзгириватқан аләмшумул тенденцияләрни һесапқа елип, мәмликитимизгә хәлиқара мәйданда хелә жуқури аброй елип келиватиду. Әгәр Елбасы Қазақстанни “Турақлиқ арили” дәп атиған болса, БМТ баш катиплири Кофи Аннан билән Пан Ги Мун өз вақтида бизниң Ассамблеягә алаһидә һөрмәт билдүрүп, уни “Кичик БМТ” дәп атиди. – Немә үчүн СССР парчиланғандин кейин Ғәрипниң көплигән экспертлири билән аналитиклири “Мәркизий Азия әллири узаққа йәтмәй, этносларара ихтилаплар асасида бөлүниду”, дегән тәхминләрни оттуриға қойди? Мәмликитимиз тарихида һечқачан мундақ проблемилар қандақту-бир сезиләрлик роль ойнимисиму, улар бу тизимға Қазақстанниму киргүзиду. – Экспертлар мәмликитимизниң территория җәһәттин дунияда тоққузинчи орунда туруватқанлиғи тоғрилиқ пикирләргә әмәл қилди. СССР парчилиниватқанда Ғәрип аналитиклири Қазақстан көпмилләтлик дөләт вә мошу факт күчлүк ихтисатқа егә күчлүк дөләтни қурушта сәлбий роль ойниши мүмкин, шундақла Балқанда вә МДҺниң башқа җумһурийәтлиридә орун алғанға охшаш ички қариму-қаршилиқлар вә тоқунушларсиз кичик аһали мундақ чоң территорияни сақлап қалалмайду, дегән пикирдә болди. Әйнә шундақ пикирләрдин кейин барлиқ чәтәллик экспертлар бизниң вәйранчилиқлар ақивитидә әслимизгә келәлмәйдиғанлиғимизға, “халифатқа” айлинип, иҗтимаий һалакәтниң әң тегигә чүшүп кетидиғанлиғимизға шәк-шүбһә кәлтүрмигән еди. Бирақ фактларни рәт қилишқа болмайду, чүнки бизниң мәмликитимиз буниңда истисна болди. Қазақстан хәлқиниң түрлүк милләтләрдин тәркип тепиши, әксичә, дөләт тәғдиридә тамамән иҗабий роль ойниди. Түрлүк этнослар вәкиллириниң достлуғи, бирлик-разимәнлиги түпәйли биз келәчәкни мунасип қарши алалидуқ. Көп җәһәттин дана рәһбәрлик түпәйли, қалаймиқанчилиқларниң алдини алалидуқ. 2002-жили һазирқи Президент Қасым-Жомарт Тоқаевниң БМТ Баш кативиниң орунбасари сүпитидә Нур-Султанда болуп өткән “Йеңи дуниядики йеңи Қазақстан” намлиқ хәлиқара форумда сөзгә чиқип, Қазақстанниң Тунҗа Президенти Нурсултан Назарбаевниң сәясити түпәйли илгәрки кеңәш кәңлигидә Балқандики қанлиқ тоқунушниң орун алмиғанлиғини тәкитләп өткини ядимға келиватиду. Ойлаймәнки, Президентниң бу сөзлиригә пүткүл дуния бирләшмиси қошулиду, чүнки, һәтта Кеңәш Иттипақи парчилиниватқанда, Нурсултан Назарбаев өзини геосәясий характерға егә вәзипиләрни һәл қилалайдиған дөләт әрбаби сүпитидә көрсәткән еди. – Бүгүн яшлар арисида дөләт тилиниң риваҗлинишиға қандақ баһа берисиз? У өткән әсирниң 90-жиллири билән селиштурғанда қазақ тилини йетәрлик дәриҗидә яхши биләмду? – Өзиңиз билисизки, вақит бир йәрдә турмайду вә заманимизниң йеңи синақ-тәләплири цивилизациялик җәриянларда өзиниң тәрәққий етиш шәртлирини оттуриға қойиду. Әгәр өткән әсирниң 90- вә 2000-жилларниң бешида түплүк милләт яшлири дөләт тилини начар билгән болса, һазир әһвал тамамән әксичә. Һазирқи яшлар һәм дөләт тилини үгиниш, һәм башқа чәт әл тиллирини үгиниш җәһәттин йетәрлик нәтиҗиләрни қолға кәлтүрди. Мәсилән, һазир адәмниң билим даириси пәқәт жуқури әқлий қабилийәтләр биләнла әмәс, шундақла башқа милләтләрниң турмушини, мәдәнийитини вә әнъәнилирини билиши биләнму баһалиниду. Елимиз қанунлирида Қазақстанниң барлиқ гражданлири үчүн охшаш шараит яритилип, һәрбир адәм барлиқ йөнилишләрдә тәрәққий етиш, ана тилини, милләтләрара мунасивәтләрни вә башқиму көп нәрсиләрни үгиниш һоқуқиға егә. Униңдин ташқири биз һазир йәнә бир наһайити қизиқарлиқ тенденцияни, йәни шәриқ тиллириниң яшларға тәсир қиливатқанлиғини байқаватимиз, уларниң арисида корей, япон вә хәнсу тиллири алаһидә аммибаплиққа егә болуватиду. Тилларни билиш риқабәткә толуп-ташқан дунияда чоң әвзәллик бериду, адәмләрниң менталитети өзгирип, тәпәккүр даириси кәңийиду. Яшлиримизниң бесим көпчилигиниң билимгә вә өзлүгидин риваҗлинишқа интиливатқанлиғи кишини хошал қилиду, бу болса, демократик өзгиришләр вә җумһурийәт рәһбәрлигиниң тоғра, салмақлиқ сәяситиниң нәтиҗиси. Мана мошу һаләт һазир биз яшаватқан цивилизациялик гражданлиқ җәмийәт тәрәққиятиниң асасий шәрти болди, дәп ойлаймән. – Сиз Алмута вилайитидә туғулуп өстиңиз. Милләтләрара разимәнлик сәяситиниң ана жутиңизда қандақ әмәлгә ашурулуватқанлиғи тоғрилиқ немә ейтқан болар едиңиз? – Раст, мән Алмута вилайитидә туғулуп өскәнликтин, мону қизиқарлиқ әһвални тәкитләп өткүм келиду. Бизниң вилайәт инақ, бәйнәлмиләл вилайәт. Мән миллий, қәбиләвий яки диний асаслар бойичә бөлүнүшни көрмидим. Биз бир-биримиз билән иҗил-инақ яшидуқ вә әйнә шу түпәйли тәрәққий әттуқ, дәп ойлаймән. Мениң йешимдики адәмләр Кеңәш Иттипақини әслигәндә, бәзилири бу аддийғина кинәш-сеғиниш дәйду. Бирақ, мениңчә, һазир өзимиздики барлиқ әвзәллик-утуқларға қаримай, биз кеңәш бәйнәлмиләлчилигигә йетип кәлмидуқ. Чүнки шу вақитларда бизниң һәрбиримиз қандақту-бир йеңи нәрсиниң, болупму башқа хәлиқләрниң тилини, турмушини вә мәдәнийитини үгинишкә тиришаттуқ. Мәлумки, рус тили алаһидә аммибаплиққа егә еди вә биз уни инта билән үгинип, көпирәк шу тилда сөзлишишкә майил едуқ. Шу әһвалму кишини хошал қилидуки, вилайитимизниң барлиқ гражданлири инақ яшап, өй селиш болсун, той яки қандақту-бир мәйрәмни өткүзүш болсун, әйтәвир, барлиқ ишларда бир-биригә йеқиндин ярдәм қилатти. Мошу достлуқ мунасивәтләр һазирму сақланған. Шәхсән мениңдә һечқачан бөлүш-бөлүнүш туйғуси болмиған, чүнки мән пүткүл һаятимда түрлүк хәлиқләр вә динлар вәкиллири билән қоюқ мунасивәттә болуватимән. Ойлаймәнки, әгәр һәрқандақ адәм өз хәлқигә муһәббәт билән мунасивәт қилса, у башқа мәдәнийәтләр вәкиллиригиму шундақ муһәббәт вә алийҗанаплиқ билән мунасивәт қилиду. Ахир, һәммимиз бир Яратқучиға ишинимиз, шундақ екән, өзимизниң адәмлигимизни сақлишимиз, иш вә мунасивәттә бир-биримизни чүшинип, адаләтлик болушимиз керәк. Буниңда шуни тәкитлигүм келидуки, кеңәш дәвридики бәйнәлмиләлчиликни һазирқи төзүмлүк билән селиштурушқа болмайду. Шундақла Кеңәш Иттипақида адәмләрниң һәқиқий вәтәнпәрвәр сүпитидә тәрбийилинип, яхши билим алғанлиғиға, достлуқни, ярдәмни вә өзара һөрмәтни қәдир тутқанлиғиға етираз билдүрүшкә яки рәт қилишқа болмайду. Қазақстан җәмийитиниң һазир течлиқта қатар яшиши көп җәһәттин СССР жиллирида асаси селинған бәйнәлмиләлчилик түпәйли барлиққа кәлди. Әлвәттә, һазирму мошу көзқарашлар тәрәққий етиватиду, бирақ яш әвлатниң заманға қарап мунасивәт қилиши тамамән башқа алаһидиликкә егә. – Сизчә болғанда, Қазақстанда дөләт органлири билән гражданлиқ җәмийәт институтлириниң мунасивити қандақ? – Һәқиқәтәнму мәмликитимиз мустәқилликкә еришкән пәйттин башлап демократик вә һоқуқ дөлитини тәрәққий әткүзүш җәһәттин хелила илгириләп кәтти. Һазир биз гражданлиқ җәмийәтниң қандақ актив тәрәққий етиватқанлиғини, түрлүк җәмийәтлик бирләшмиләрниң қандақ қурулуватқанлиғини, һәрбир адәмгә өз тиҗаритини йолға қоюш, партия қуруш вә башқиму нурғун нәрсиләр үчүн охшаш шараитниң тәминлиниватқанлиғини көрүватимиз. Мениңчә, демократик қәдрийәтләрни тәрәққий әткүзүш үчүн пәқәт дөләтниңла роли азлиқ қилиду, чүнки буниңда гражданлиқ җәмийәтниң өзи чоң роль ойнайду. Сәвәви, аддий адәмләр қийин вәзипиләрни һәл қилғанда тар даиридики мәнпийәтдар шәхсләр үчүн пайдилиқ болған қандақту-бир идеологияләшкән яндишишларни һечқачан қолланмайду. Улар, әксичә, көпчиликниң мәнпийәтлирини билдүрүп, һәл қилиш керәк болған проблемилар тоғрилиқ гәп қилиду, дөләт органлири вә һөкүмәт билән диалогқа чиқиду. Әлвәттә, бу тенденцияни һәрхил баһалашқа болиду, бирақ биз түнүгүнки яки бүгүнки күн билән яшимай, келәчәккә қарап йол тутушимиз шәрт. Пикирләр плюрализми һәрқачан тәрәққий етиши керәк, чүнки, принцип җәһәттин алғанда, униңсиз һечқандақ тәрәққият болмайду. Раст, мәмликәттә гражданларни қоллап-қувәтләшкә вә аһалиниң һоқуқ саватини ашурушқа нишан қилинған мәхсус институтлар бар, бирақ, әгәр мошу тәшкилатларға дөләт яки меценатлар тәрипидин яхши малийәвий ярдәм қилинса, у чағда көп нәрсә әмәлгә ашқан болар еди. Шуниңға қаримай, бизгә башқилар алдида уюлуп-қизиришқа асас йоқ, чүнки әқлий қазақстанлиқ милләт өз тәрәққиятиниң тоғра йолида кетип бариду. Нурсултан Назарбаевниң Бәш институционал ислаһитини әмәлгә ашуруш бойичә 100 ениқ қәдәмму әйнә шуниң үчүн елан қилинди. Қазақстан хәлқи Ассамблеясиниң “Чоң әл — чоң аилә” миқияслиқ лайиһисини ишләп чиқиш вә әмәлгә ашуруш әйнә шуниңда өз әксини тапти, мәзкүр лайиһә қазақстанлиқ бирхиллиқни мустәһкәмләйду вә бирпүтүн гражданлиқ умумийлиқни шәкилләндүрүш үчүн шараит яритиду. Мошу барлиқ паалийәт ички туризмни тәрәққий әткүзүшни вә регионлуқ мәдәний-туристик кластерларни вуҗутқа кәлтүрүшни һесапқа алған һалда, 2020-жилғичә Қазақстан Җумһурийитиниң Туристик саһасини тәрәққий әткүзүш концепциясини әмәлгә ашуруш билән бағлаштурулған. Шундақла “Менің Елім” миллий гражданлиқ бирхиллиқни мустәһкәмләш лайиһисини ишләп чиқиш һәм әмәлгә ашуруш мәсилисиму күн тәртивидә туруватиду. Униң даирисидә технологиялик лайиһиләр түркүмини әмәлгә ашуруш көздә тутулған. – Қазақстанниң яшлар сәясити саһасидики утуқлирини қандақ баһалайсиз? Чүнки чәтәллик сәясәтчиләрниң пикричә, биздә нурғунлиған идеологиялик аспектларниң иши начар екән. – Биләмсиз, Қазақстан Җумһурийитиниң яшлар сәяситини шәкилләндүрүш һәрқачан өзигә хас алаһидиликкә егә болған. Һазир Қазақстан яшлири — бу дөләтниң алаһидә диққитигә, ғәмхорлуғиға вә қоллап-қувәтлишигә муһтаҗ болуватқан аһали қатлими. Мана үч жилдин буян мәмликитимиздә “Келәчәккә нишан: мәнивий йеңилиниш” программиси әмәлгә ашурулуватиду. Мениңчә, у яхши тәрәққий етиватиду. Униңға Тунҗа Президент Нурсултан Назарбаевниң пәқәт мәмликитимизниң тарихий өтмүшила әмәс, бәлки дуния цивилизациясиниң тәрәққиятиға чоң һәссә қошқан хәлиқләрниң ролиму қачиланған “Улуқ Даланиң йәттә қири” мақалисиму қошумчә күч бәрди. Шундақ қилип, Қазақстан җәмийитини йеңилашқа қаритилған мәхсус дөләт программилирини әмәлгә ашуруш тоғра йол билән кетип бариду. Әлвәттә, дөләт һесавиға чәт әлдә билим алған бәзибир яшлар башқа әлдә қеливатқанға охшаш алаһидә диққәт бөлүш лазим болған айрим мәсилиләрму бар. Әлвәттә, бу уларниң өз хаһиши-әрки. Әпсус, нурғунлири уларни әйнә шундақ мунасивәт үчүн хаталишип әйипләватиду. Мән қачанду-бир вақитта улар бәрибир мәмликитимизниң тәрәққиятиға салмақлиқ һәссисини қошуши, шуниң арқилиқ җәмийәткә чоң пайда кәлтүрүши мүмкин, дәп һесаплаймән. Шундақла идеологиялик җәһәттин яшлиримиздики вәтәнпәрвәрлик туйғусини чоң әвлатқа қариғанда начар, дәп ейтишқа болмайду. Һәрқандақ әһвалда улар бизниң мустәқил җумһурийәт екәнлигимиздин, биздә миллион адәм яшайдиған шәһәрләрниң утуқлуқ тәрәққий етиватқанлиғидин, аһалиниң турмуш дәриҗиси өсүп, бизгә мәмликитимиздә яшаш хаһишини билдүрүватқан чәтәллик меһманларниң келиватқанлиғидин пәхирлиниду. Биз һәммимиз өз Вәтинимизниң тәрәққиятиға пайдилиқ һәссә қошушимиз, шундақла течлиқ вә турақлиқни сақлап, өз мәмликитимизгә һәм бир-биримизгә иш-әмәлиятимиз билән һөрмәт билдүрүшимиз керәк, чүнки бу һәрбиримиз үчүн һаятий зөрүр. — Заманимизниң әң хәтәрлик ховуп-синақлири немидин ибарәт вә Қазақстан җәмийити, җүмлидин яшлар, уларға мунасип җавап бериш үчүн немә қилиши керәк? — Сиз өзиңиз нурғунлиған вәтәндашлиримизниң бир чағларда башқиларниң мәнпийити үчүн Сириягә қанунсиз урушушқа кетип, һазир пушайман йегән вә қилған-әткәнлири үчүн ечинған һалда қайтип келиватқанлиғидин хәвәрдарсиз. Биз жутдашлиримизни ялғуз қоймай, бәлки әксичә, уларни қоллап-қувәтлишимиз керәк, дәп ойлаймән. Улар өзлириниң чүшәнмәслигидин яки саддилиғидин шундақ һадисиләр қайнимиға чүшүп қалди. Кейинки вақитта дуния бирләшмиси мәмликитимиз рәһбәрлигиниң тәшәббуси билән әмәлгә ашурулған “Жусан-1”, “Жусан-2”, “Жусан-3” операциялирини жуқури баһалиди. Бу операцияләр Қазақстанниң пүткүл дунияда бехәтәрлик вә хатирҗәмликниң орнитилиши үчүн нурғун нәрсә қиливатқан течлиқпәрвәр дөләт екәнлигини көрсәтти. Әнди дөләт алдида қайтип кәлгән гражданларни течлиқта яшашқа көнүктүрүш-маслаштуруш вә уларниң уруш һәм қийинчилиқлардин башқа һечнәрсә көрмигән балилириға ярдәм қилиш вәзиписи туриду. Қайтип кәлгәнләр Һөкүмәтниң инсанпәрвәрлик сәяситини миннәтдарлиқ билән баһалиши керәк. Шуниң билән бир вақитта мундақ адәмләрниң қайтип келиши яшларға савақ вә шүбһә туғдуридиған чәтәллик тәшвиқатчиларға кәлсә-кәлмәс ишиниверишкә болмайдиғанлиғи тоғрилиқ әскәртиш сүпитидә хизмәт қилиши шәрт. Башқичә ейтқанда, хаталиқларға йол қоймаслиқ үчүн баштила һәммә нәрсини әқил-таразисидин өткүзүп, һәрикәт қилиш керәк. Әҗдатлиримизму “Өз Вәтиниңдин башқа яхши йәр йоқ”, дәп бекар ейтмиған болса керәк. Улар мутәәссипчиләр кәйпиятидики исламчилардин әмәс еди. Чүнки уларниң дини вә дунияқариши һечқачан зорлуқ-зомбилиқ һәм рәһимсизликни тәрғип қилмиған. Бизниң далалиримиз арқилиқ түрлүк диний еқимларниң вәкиллири өткән, биздә шаман диниға етиқат қилғучиларму болған, бирақ мундақ тенденцияләр һечқачан адәмләрдә бир-биригә болған өчмәнликни пәйда қилмиған. Бизниң аяллар пәрәнҗә йепинмиған, һечким кечә-күндүз мечитларда олтармиған.Чүнки һәммә нәрсә мөтидил вә әқилгә мувапиқ еди. Динға наһайити еһтиятлиқ билән мунасивәт қилиш керәк. Яшлар һошияр болуши вә биринчи новәттә яхшилиқ-изгүлүк, меһриванлиқ чүшәнчилиригә әмәл қилиши шәрт. Һәммә нәрсә өз даирисидә, чекидә болғини яхши, чүнки һәрқандақ дин өзигә наһайити салмақлиқ вә әқилгә мувапиқ яндишишни тәләп қилиду. Дөләт бу җәһәттин чоң қариму-қаршилиқларниң пәйда болмаслиғи үчүн яшлар үчүн диний қәдрийәтләрни тоғра тәрғип қилиши керәк. Мошу кәмгичә Сириядә, ДАИШ топида қеливатқанлар һазир өзиниң қилған-әткәнлири үчүн әпсуслинип, қайтип келишни халаватиду. Шуңлашқа, йәнә тәкрарлаймәнки, һәрқандақ динға һаятқа охшашла, наһайити салмақлиқ вә әқилгә мувапиқ мунасивәт қилиш лазим. Бүгүнки таңда җәмийитимиз үчүн башқиму ховуплар нурғун. Мәсилән, чоң әвлатниң ағзидин пат-патла “Яшлар арисида җанлиқ мунасивәт йоқ, һәммиси Интернетта олтириду, қоллирида янфон яки планшет, китап оқумайду, китапханларға яки башқа иҗадий чарә-тәдбирләргә бармайду”, дегән гәпләрни аңлаймән. Әлвәттә, заманивий технологияләр тәрәққиятиниң мәлум әвзәлликлириму бар: арилиқ йеқинлишиду, жирақта туруп оқушқа вә ишләшкә болиду. Амма җанлиқ мунасивәтни һечнәрсә алмаштуралмайду. Әйнә шундақ тенденцияләр ақивитидә адәмләрдә бөлүнүш-айрилиш хаһиши пәйда болуши мүмкин. Чүнки әслидә адәм — коллективлиқ моҗудат. Биз алақә-мунасивәт түпәйли, көпмилләтлик җәмийәт сүпитидә шәкилләндуқ, тәрәққий әттуқ. Мошу тоғрилиқ һәммимиз җиддий ойлинип, бир-биримиз билән көпирәк мунасивәт қилишқа тиришишимиз керәк. Әксичә заманивий технология ярдими арқилиқ мунасивәт бағлиғанда, инсан балиси шәхсий җавапкәрлигини толуқ дәриҗидә чүшәнмәйду, униң ақивитидә иҗтимаий қариму-қаршилиқлар вә чүшәнмәсликләр пәйда болушқа башлайду. Пәқәт дөләтла корпоративлиқ мәдәнийәтни тәрәққий әткүзмәслиги керәк, ата-аниларму өз аилилиридә мошу җәриянға ярдәм қилиши шәрт, дәп ойлаймән. Әгәр биз Вәтинимизни сөйидекәнмиз вә балилиримизниң келәчигини ойлайдекәнмиз, демәк, техиму көпирәк ишләп, җәмийәт проблемилирини һәл қилишимиз керәк, дәп һесаплаймән. Сөһбәтләшкән Бәхтияр ТОХТАХУНОВ.