• Замандаш
• 18 Шілде, 2019

«У— сазәндә, сази — кәтмән, сәһнә — таң»

Икки түзүмни көргән вә шу икки дәвирниң ғайилирида жуғирилип яшиған икки адәмниң сөһбити, ениғирағи, бәс-муназириси толиму қизиқ вә узун. Һәмрайим иккимиз әйнә шу териқидә йолни «қисқартип» келиватимиз. — Сән өз вақтида шу түзүмниму раса махтап яздиңә? — Раст, яздим. Бирақ сәнму шу чағда мениң язғанлиримни махтап оқаттиңғу! — Биз күлүштуқ. У хелә вақит үнсиз, өз ойлири билән бәнт һалда җим болуп кәтти. Андин бир нәрсә ядиға кәлгәндәк, маңа ялт етип қариди. Көзлиридә муң, пәришанлиқ. — Биләмсән, – деди у, – мән өтмүшни сеғинип жүримән. “Меланхолик” дәп қалмиғин, бирақ бәзи ишларни көрүп шундақ хуласигә кәлдим. — Қайси ишлар у? — Әву күни бир тонушум меһманға чақирған еди. Барсам хелә адәм жиғилипту. У медалини жуймақчи екән. Әршигә көтирип, раса махташти. — Һә, немә бопту? Яхшини яхши десәң яманму? Әгәр медальға мунасип болса, көзиниң тиригидә әшундақ һөрмәт көрсәткәнгә немә йәтсун. — Гәп шуниңдидә. У түрмидә олтарған еди. — Немә үчүн? — Оғрилиқ қилип... Мән ишәнмигән әлпаз билдүрдүм. — Худа һәққи, раст гепим, адаш. Хәқ һазир өтмүшни яманлап һәләк. Қарисам, мошу дәвирму қарғу охшайду. — Яқ, адаш. Дәвир әмәс, биз, адәмләр, өзимиз қарғу. Мән саңа йәнә шундақ бир тал медаль алған адәм һәққидә ейтип берәй. Хуласини өзәң чиқар. — Уму оғриму? — Яқ, у интайин адил. Адәмләргә көп ишинидиған, сехи-саддә, аддий бир инсан! Сән «Илпәтхан Замандинова» дегән исимни аңлиғанму? — Аңлимайчу! Өз вақтида сүрити гезиттин чүшмәттиғу, һаятму өзи? — Һаят болғанда қандақ! Бир әвлатниң зогулиси болуп жүриду. Һазир шу йәрдин қайтишим. Һәдәм қериндашлириниң бешини қошуп, чоң муюм өткүзгән екән. Мениму тәклип қипту. Көңлүм көтирилип, бир яйрап қалдим. Яхшилар әтрапиға дайим яхшилиқниң нурини чечип жүридекән. ...Әву бир жиллири бизниң кичиккинә жутта 4-5 трактор пәйда болди. Өңкәй үсти очуқ «Беларусь» маркилиқ тракторлар. Уларниң рулида хелә яшинип қалған, илгири бири қойчи, бири дехан болуп ишләйдиған жутдашлиримиз. Бу байқушлар язда көйнәкчан, қишта тон-қулақча кийивелишип, трактордин чүшмәтти. Уларниң ичидә дадамниң җийәниму бар. Шуңа у «буниңға соғ тегип ағрийдиған болди» дәп ғудуңшупла жүридиған. Бу «йеңи» трактористлар гәпкә кирсунму? Қойдин, кәтмәндин қутулғиниға хошал. Шу чағларда дадамниң мону бир сөзлири қулиғимда қапту. «Мону хошна Ихлимханниң Чоң Ақсуда яшла өлүп кәткән бир акиси болидиған. Рәмити қой бақатти. Шуниң мәктәпни йеңи пүтәргән муштумдәк қизи трактор һайдап, көмүқонақ беқип, хәқниң алди болди. Мону мохуларму шуни доримақчи. Охшиталисичу кашки...» дәп қоятти. ...Һә, Илпәтхан қойчиниң қизи еди. Униң бовиси Сесиқму колхозниң дәсләпки қойчиси болған екән. Бүгүн әвлатлири шу бүйүк әҗдадиниң 150 жиллиқ тәвәллудини атап өтүшти. Униң әсли исми Мәмәтқияс болуп, дадиси Һелимнияз балилири кәйни-кәйнидин өлүп кәткәчкә, «тил-көз тәгмисун» дәп ялғуз пәрзәндиниң исмини «Сесиқ» дәп өзгәртиду. Әйнә шу Сесиқ бовайниң икки аялидин 18 балиси болуп, иккинчисидин тунҗиси Замандин еди. Уму кичигидин атини әгишип, ишқа пишқан ярамлиқ жигит болиду. Өз алдиға колхозниң қойини беқип, «Наһийәдики әң илғар чарвичи» атилиду. Москваға берип, чоң форумға қатнишиду. Шу жили Қарқарада өтидиған малчиларниң слетиға кетиветип, 7-8 адәм олтарған машина апәткә учрайду. Арисида ялғуз Замандин қаза болиду. Сесиқ бовайниң шу чағдики зари һелиму хәқниң еғизида жүриду. Әндила 25 яшқа киргән оғлиниң җәсиди селинған машинини зәрәткалиққа тохтитип қоюп, өйгә кирәлмәй айлинип яш төккән екән. Уруштин қайтмиған 4 оғлиниң «қара хети», кейин кичик өлүп кәткән бир пәрзәнди, әндизә течлиқ заманда «ағзи ашқа йәткәндә» мону бала-қаза... Қандақму ейтар «һәй, пәләк, чәрхиң бузуқ!» Шу Замандинниң кичик қизи Илпәтхан атисидин 1 йешида житим қалиду. Аниси Хуршидәм әзизләп өстүрүп, келәчигидин чоң үмүт күтүп, алий билим дәргаһлирида оқутушни арман қиливеди. Амма қизи мәктәпни түгитипла механизаторларни тәйярлайдиған курсқа йезиливалди. Йенида 5 синипдаш дости бар. Уларға шу чағларда атақ-даңқи җумһурийәткә тонулған орденлиқ механизатор Тохтихан Розахунова үлгә-нәмунә болған еди. Шу меһнәткәш аял колхозниң чоң бригадисини узақ жил башқурған. Қизлар шуниң қол астида ишләп, тәҗрибә топлашти. Меһнәт қилип, жут бәрикитини ашурди. Кейинирәк достлири турмушқа чиқип, һаяттин иссиқ орнини тепишти. Илпәтхан болса, өзигә бәргән вәдисигә туруп вә атиниң роһи қорунмисун дәп, башта бәлни чиң бағлиғиничә әмгәктин қол үзмиди. Атиси барған Москваға уму барди. Үч рәт барди. Дәсләп илғар механизатор-деханлар сүпитидә туристик йолланма билән, кейин комсомол вә партия қурултайлириниң делегати сүпитидә. Шу чағларда бу интайин чоң мәртивә еди. 270 миллионға йеқин аһалиси бар Кеңәш Иттипақи бойичә 4-5 миң адәм мошундақ алий форумға қатнишалатти. Уларниң ичидики һәқиқий меһнәткәшләрниң азирақла екәнлигиму чүшинишлик. Шу азларниң ичидә чоңақсулуқ аддий уйғур қизиниң болушиму чоң гәп. Раст, бәлки, шу дәвирдә мундақ алий әнҗуман тәркиви сәясәткә нисбәтән миллити, кәспи, җинси вә башқа сүзгүләрдин өткәнду. Шундиму адил меһнәткәшләрниң еқидисигә көз жумушқа болматти. Һазир 18 — 20 яшлиқ қизларниң трактор билән йәр һайдап, путиға йоған резинка өтүк кийип, қолидики йоған кәтмән билән етизлиқта жүргинини көрәмсән? Бу әсла мүмкин әмәс. Көрмәйму қояйли? Чүнки аял әһли әсли әвлат өстүрүшкә, тәрбийиләш үчүн яралған инсан. Улар мәңгү бәхиткә мунасип. Амма шу дәвирдә улар әҗайип қәһриманлиқ яратти. Урушқа кәткән әрләрниң жүкини йәлкисигә артти. Шу җапакәш әвлатниң балилириму меһнәткәш болуп өсти. Өз вақтида кәсипдашлиримниң Илпәтхан Замандинова һәққидә язған мақалә-очерклиридин кейин бәзиләр чин көңлидин тәбрикләшсә, бәзиләрниң ичидә һәсәт-оға қайниған. Һәрхил питнә-пасат. Қойсаңчу, бәндә десә, шунчиму мерәз боламду. Гәп-сөз хелиғичә бесилмиди. Кейин һәммиси су сәпкәндәк унтулуп кәтти. Бирақ кәсипдашлиримниң униң тоғрилиқ язған әсәрлиридики бәзи мисралар һелиғичә ядимда. Илпәтханниң илпити – иш һәрқачан, Шу арқилиқ қучти шөһрәт, шәрәп-шан, У – сазәндә, сази – кәтмән, сәһнә – шаң, Тамашибин — айдиң кечә, сүзүк таң, – дәп йезипту атақлиқ шаир Мәшүр ака Җәлилов. Йәнә бир мақалиға болса, Җапани ким тола тартса, Гөһәрни шу алур таштин. Гөһәр алғунчә шу таштин. Нә сәвда өтүр баштин, – дегән нәқ шу һәдәм һәққидә ейтилған мисралар зогула бопту. Мана бу аддий уйғур қизиға берилгән һәқиқий баһа еди. Кейинирәк Илпәтхан һәдә колхоз кәспий иттипақи комитетиниң рәиси болуп хелә жиллар ишлиди. Имтиязни өзи охшаш һәқиқий меһнәткәшләргә беришкә тиришти. Йеза кеңишиниң рәиси лавазимида жүргәндиму әл ғемини қилди. Дехан әһли әсли тинимсиз келиду. Колхоз тарқап, кооператив болуп қайта қурулғанда, Илпәтхан һәдә ярдәмчи егиликни башқурди. Тикинчилик, терә әйләш, май тартиш цехлири, чоң алмилиқ бағ шу тапчил дәвирләрдә адәмләрниң җан беқиш мәнбәсигә айланди. Көп өтмәй кооперативму тарқилип кәтти.. Бирақ һәқиқий меһнәткәшләр, әмгәк адәмлири шу петичә қалди. Илпәтхан һәдә қериндашлириниң әнчисигә тәккән йәрни бирләштүрди вә анисиниң һөрмитигә «Хуршидә» дехан егилигини қуруп, бир әвлатниң хиҗалитидин чиқти. Һазир путқа турувалған қериндашлири өз алдиға тирикчилик қилип, хиҗаләтсиз өмүр сүрүватиду. — Һә, сән шунчә әмгиги бар адәм бари-йоқи бир тал медаль билән тәғдирләнди демәкчимусән? – дәп һәҗәпләнди ағинәм. — Униңға мәнму һәйран. Аддий қойчиниң қизи кәйни-кәйнидин Москваға бериватса, обком бюросиниң әзаси болса, униң үстигә «мән» дегәнләрниң қоли йәтмигән «Волга» сетивалса, һәсәтхорға яқамду? Бу һәдәмниң һаятидики қараңғу җайлар. Әшу орден-медальларниң тизимини тәстиқләйдиған йәнила адәмләр. Әгәр у тизимда өзлиригә нәп тегидиған, еғиз ялишидиған адәмләр болседи, хошаллиқ билән имза чекишәр еди. “Уларниң қолини Алла башқурғанмекин”, дәп ойлап қалимән. Билипму, билмәйму, әйтәвир «Җасарәтлик әмгиги үчүн» дегән медальға қол қоюветипту. Илпәтхан һәдиниң һаяти һәқиқәтәнму җасарәт. — Сән Худаға ишинәмсән? – дәп сориди сөһбәтдишим учтумтут. Мән хелә ойлинип қалдим. Ишинәй десәм, әтрапимда техила төһмәтхор, мәнсәпхор, җанбаққучлар йетәрлик. Мошу кәмгичә шундақ. Келәчәктиму шундақ боливеридиған охшайду. Ишәнмәй десәм, бәрила ялиңач келиду, ялиңач кетиду. Һәркимниң кәйнидә яхши-яман хатириләр қалиду. 18 балини қатарға қошқан Сесиқ бовайни жут һеликәм чәксиз һөрмәт билән тилға елишиду. Униң йүзлигән әвладиниң бири болған Илпәтхан һәдиму жутниң өлүмгә қиймас пәрзәнтлириниң бири. Демәк, қәйәрдиду бир йәрдә бир Қудрәт күч бар. У, ахир, адил инсанларға қорған болиду. Әхмәтҗан ИСРАПИЛОВ. Алмута шәһири.