• Асасий мақалилар
• 18 Шілде, 2019

Гражданларниң тапавитини ашуруш – асасий мәхсәт

Дүшәнбә күни Президент Қасым-Жомарт Тоқаевниң қатнишиши билән Һөкүмәтниң кәңәйтилгән мәҗлиси болуп өтти. Бу Дөләт рәһбириниң йеңи тәркиптики Һөкүмәтниң кәңәйтилгән мәҗлисигә дәсләпки қетим қатнишиши. Мәҗлистә айрим мәркизий органларниң ишиға Президент тәрипидин тәнқит ейтилди, сөкүшму берилди. Күн тәртивидә бирқатар муһим мәсилиләрни қозғиған Дөләт рәһбири бийил биринчи йерим жиллиқта иҗтимаий-ихтисадий тәрәққият көрсәткүчлири бойичә илгириләшниң бар екәнлигини тәкитлиди. Президентниң мәлуматлиричә, бийил январь-июнь айлирида ихтисадий өсүм 4,1 пайизни тәшкил қилған. Бу асасән қурулуш – 11,1 пайиз, сода – 7,5 пайиз, транспорт – 5,3 пайиз, йеза егилиги – 3,8 пайиз вә санаәтниң 2,6 пайизиға бағлиқ болса, башқа саһаларниң тәрәққиятиму көңүлдикидәк. Инфляцияниң жиллиқ көрсәткүчи 5,4 пайиз болди. Асасий капиталға селинған инвестицияләрниң көләми 11,7 пайизға өсти. “Әлвәттә, тәкитләнгән ихтисадий көрсәткүчләрниң барлиғи хәлиқниң турмуш тирикчилигигә иҗабий тәсир қилиши лазим. Һазир мошу йөнилиштә атқурулған ишларни муһакимә қилип, алдимиздики планларни ениқлаймиз. Асасий мәхсәт – бар мүмкинчиликләрни, иқтидаримизни толуқ пайдилиниш. Аталған утуқлиримиз билән чәклинип қалмаслиғимиз керәк” , деди Дөләт рәһбири. 30 триллион тәңгә инвестиция һаҗәт Премьер-министр А.Маминниң ейтишичә, ихтисатниң турақлиқ тәрәққиятини тәминләш вә нәтиҗидар ишчи орунлирини қуруш үчүн асасий мәсилә – инвестицияләрниң йеңи долқунини җәлип қилиш. “Бизниң вәзипимиз – һәр жили асасий капиталға инвестиция көләмини оттура һесап билән 20 пайизға ашуруп, униң көләмини 2025-жилғичә ички умумий мәһсулатниң 30 пайизиғичә йәткүзүш” дәп А.Мамин, асасий капиталға инвестицияләр 11,7 пайизға ашқанлиғини, униң ичидә шәхсий инвестицияләр 13 пайизға өскәнлигини тәкитлиди. “Беваситә чәтәллик инвестицияләрниң жиллиқ көләмини һазирқи 24 миллиард доллардин 2025-жилғичә 34 миллиардқа ашуруш керәк” дәп тәкитлигән Һөкүмәт рәһбири инвестицияләр җәлип қилиш үчүн қайта ишләш санаитиниң, отун-энергетика комплексиниң, транспорт вә логистикиниң, туризмниң истиқбали зор екәнлигини қәйт қилди. “Инвестицияләр җәлип қилиш дуниявий риқабәтчиликниң күчийиши шараитида әмәлгә ашуруватқанлиғини тәкитләш лазим. Мошуниңға мунасивәтлик һөкүмәт барлиқ дөләтлик қоллап-қувәтләш чарилирини пайдилинип вә қолайлиқ инвестициялик шараит яритиш билән инвестицияләр җәлип қилиш бойичә проактив ишларни жүргүзүшкә башлиди” деди Премьер-министр. Һөкүмәт рәһбири бийил иш билән тәминләш чарилири, шуниң ичидә “Бастау Бизнес”, “Жас кәсіпкер” программилири даирисидә қисқа муддәтлик кәспий оқутуш арқилиқ тәминләш 4 һәссигә ашидиғанлиғини вә 300 миңдин ошуқ адәмни өз ичигә алидиғанлиғини ейтти. “Йеқин арида кичик несийәндиләндүрүшкә чиқимлар 19 миң адәмни тәминләш билән 85 миллиард тәңгигичә көпәйтилди. Йеңи бизнес-идеяләрни әмәлгә ашурушқа грантлар көләми 37 миң адәмни өз ичигә алидиған 18 миллиард тәңгигичә ашурулиду”, деди Премьер-министр. Несийәләш тәләплири йеникләштүрүлмәктә Ениқ ихтисатни тәрәққий әткүзүштә малийә секторини ролини күчәйтиш ишлири билән ахча-несийә сәясити даирисидә қолға елиниватқан чариләр тоғрилиқ Миллий банк рәиси Ерболат Досаев доклад оқуди. Баш банкирниң ейтишичә, 2019-жили биринчи йерим жиллиқниң нәтиҗилири бойичә инфляция мошу жилдики 4-6 пайиз алдин-ала тәхмин қилинған дәлиздә сақлинип, жиллиқ көрсәткүчи 5,4 пайиз көләмидә қелиплашти. “Миллий банк ихтисатни қолйетимлик несийә ресурслири билән тәминләш бойичә Дөләт рәһбириниң тапшурмилирини әмәлгә ашуруш үчүн чариләр қобул қиливатиду. Мошу жилниң биринчи чаригидә несийә портфели банкларниң ишлимәйдиған қәризләрни 624 миллиард тәңгә суммиға 12,5 триллион тәңгигичә һесаптин чиқириш нәтиҗисидә төвәнлигәндин кейин, апрель-майда несийәлик паалийәтчанлиқниң әслигә келиши байқалди” дәп тәкитлигән баш банкир банк секториниң умумий несийә портфелиниң мошу жилдики апрель-майда 2,2 пайизға өсүп, 12,8 триллион тәңгигә йәткәнлигини ейтти. “Ахча-несийә тәләплири йеникләштүрүлмәктә. Тиҗарәт үчүн тәңгә билән несийәләр мөлчәри 2018-жили майдики 12,5 пайиз билән селиштурғанда 11,9 пайизға төвәнлиди. Фонд базисини яхшилаш үчүн аһалиниң депозитлири бойичә әң жуқури мөлчәр вақти вә жиғилған мәбләғләрниң пайдисиға 12,5 вә 13,5 пайизғичә өсти. Чәтәл валютисидики депозитларни тәңгидики депозитларға алмаштуруш давамлашмақта”, деди Е.Досаев. Миллий банк рәиси хәлиқни қолйетимлик турушлуқ өй билән тәминләш Елбасыниң Бәш иҗтимаий тәшәббусиниң муһим йөнилиш екәнлигини тәкитлиди. “7-20-25” программиси бойичә 7936 аилә 92 миллиард тәңгигә қәриз алди. “Мошу жили майда программа тәләплирини яхшилаш үчүн қәриз алғучиларға өй баһасидин 20 пайиздин ошуқ дәсләпки селим селиш һоқуқи берилди. Бу һәр айда төләйдиған төләм мөлчәрини азайтишқа вә шу арқилиқ кирими төвән гражданларни җәлип қилишқа имканийәт бериду. Банкларға тәләпләрни төвәнлитиш һесавиға қатнашқучи банклар сани көпәйди. Президент Қасым-Жомарт Тоқаевниң “Қазақстан Җумһурийити гражданларниң қәризлирини азайтиш чарилири тоғрилиқ” Пәрманини әмәлгә ашуруш үчүн Миллий банк капаләтсиз истимал несийәләр бойичә җәриманлар вә өсүм пайизлирини һесаптин чиқириш механизмини бәкитти” деди Е.Досаев. Мошуниңға мунасивәтлик Дөләт рәһбири Қасым-Жомарт Тоқаев Миллий банк рәисидин гражданларниң қәризлирини азайтиш тоғрилиқ Пәрманниң қандақ орунлиниватқанлиғи һәққидә сориди. “Дөләт тәңдиши йоқ иҗтимаий қоллап-қувәтләш чарилирини қобул қилди. Сәвәви, истимал несийәлиригә мунасивәтлик пәйда болған мәсилиләрни дәрһал йешиш һаҗәт болди. Мону нәрсини йәнә тәкрарлаймән: Миллий банк әвәтилгән камчилиқларни нәзәрдә тутуши лазим. Һәр қандақ әһвалға сүпәтлик тәһлил жүргүзүп, тәхмин тәйярлиниши шәрт. Сайлам алдидики программини әмәлгә ашуруш мәхситидә банклиқ әмәс тәшкилатларни Миллий банкниң назарәт системисиға киргүзүшни тапшурдум. Мошуниңға мунасивәтлик қандақ чариләр қобул қилиниватиду?” дәп сориди Президент. Миллий банк рәһбири мошу жили 30-июльғичә банклар билән микромалийә тәшкилатлири һесапланған җәриманлар бойичә қәризләр кәчүрилидиғанлиғини тәкитләп: “Бийил июльда малийә базирини рәтләш вә тәрәққий әткүзүш функциялирини Миллий банктин 2020-жил 1-январьдин башлап айрим дөләтлик органға бериш тоғрилиқ қанунға қол қоюлди. Жилниң ахириғичә Миллий банк барлиқ һаҗәт норматив-һоқуқ базисини қобул қилиш ишлирини аяқлаштуриду”, деди. Бийил 13 миллион квадрат метр өй селиниду Индустрия вә инфрақурулумлуқ тәрәққият министри Роман Скляр бийил җумһурийәт бойичә 13 миллион квадрат метр турушлуқ өй селинидиғанлиғини ейтти. 2017-жили 11,1 миллион квадрат метр яки 100,8 миң турушлуқ өй, 2018-жили 12,5 миллион квадрат метр яки 113 миң пәтир, 2019-жилниң 6 ейида 5,7 миллион квадрат метр яки 48925 турушлуқ өй селинған. “Бийил алтә айда турушлуқ өй қурулушиға 605,7 миллиард тәңгә инвестиция җәлип қилинди, бу 2018-жилдики көрсәткүчтин 15,5 пайизға жуқури. Дөләт мәблиғигә қошумчә 7,4 миллиард тәңгә шәхсий инвестицияләр җәлип қилинди. Жил ахириғичә барлиғи 118 миң турушлуқ өй селишни планлаватимиз, униң ичидә 48925 турушлуқ өй пайдилинишқа берилди. Турушлуқ өй қурулуш банкиниң салғучилириниң сани 1,3 миллион адәмгә йәтти” , деди Д.Скляр. Министрниң мәлуматлиричә, турушлуқ өйни пайдилинишқа бериш бойичә Түркстан, Қизилорда, Алмута вә Қостанай вилайәтлири биринчи орунда екән. Турушлуқ өйни өз вақтида пайдилинишқа бериш үчүн қурулуш мәйданлирини һаҗәт инженерлиқ коммуникацияләр билән тәминләшкә 81,7 миллиард тәңгә қараштурулуватиду. Nur Otan партиясиниң XVIII қурултийида берилгән Елбасыниң тапшурмиси бойичә көп балилиқ аилиләр үчүн турушлуқ өй селиш вә сетип елиш қараштурулған. Йәттә жил ичидә 40 миң аилә турушлуқ өй билән тәминлиниду. Бийил май ейидин башлап 1610 көп балилиқ аилигә турушлуқ өй берилди. Униң ичидә Маңғистав (9 пәтир), Ақтөбә (22 пәтир) вилайәтлири билән Нур-Султан шәһириниң (24 пәтир) һакимийәтлири билән барлиғи 55 пәтир берилди. “Дөләт рәһбириниң тапшурмиси бойичә, Нур-Султан, Алмута вә Чимкәнт шәһәрлиридә ишләйдиған яшларға иҗаригә берилидиған турушлуқ өй селишқа вә сетип елишқа бөлүнгән мәбләғ көпәйтилди. Үч жил ичидә 3 миң иҗаригә берилидиған пәтир берилиду. Нур-Султан, Алмута шәһәрлиридә 1050 пәтир вә Чимкәнттә 900 пәтир бериш мәхсәт қилинған. Үч жил давамида һәр жили көпбалилиқ, толуқ әмәс аилиләр билән нака балилири бар аилиләр үчүн жилиға икки пайиз билән алтә миң йеникләштүрүлгән қәриз берилидиған болди” деди министр. Шундақла 2019-жилниң ахириғичә “Нурлы жер” дөләт программиси йеңи редакциядә қобул қилинидиғанлиғини тәкитлиди. Униңға турушлуқ өйләрни иссиқ билән, су билән тәминләш вә су бурғилаш, коммуналлиқ секторни йеңилаш вә өйләрни җөндәш мәсилилири киргүзүлидиған болиду. “Президент тапшурмисини орунлаш министрликниң алаһидә назаритидә. Индустриялик вә инфрақурулумлуқ сәясәтни әмәлгә ашуруш қазақстанлиқларниң һаят сүпитини буниңдин кейинму яхшилашқа вә паравәнлигини ашурушқа қаритилидиған болиду”, дәп сөзини йәкүнлиди Р.Скляр. 5,2 миллион қазақстанлиқниң турмуши яхшиланди Бийил хәлиқни иҗтимаий ғәмсизләндүрүш үчүн 3,4 триллион тәңгә бөлүнди. Бу җумһурийәтлик бюджетниң 27 пайизи, мәбләғ дөләт тәрипидин көрситилидиған 39 түрлүк иҗтимаий ярдәмгә хәшлиниду. Әмгәк вә хәлиқни иҗтимаий һимайә қилиш министри Бердибек Сапарбаевниң ейтишичә, бийил әң төвән маашниң өсүши түпәйли 1,3 миллион гражданниң мааши өсти, 230 миң шәхсий ширкәтләрдә маашниң өсүшигә мунасивәтлик йәнә 1,1 миллион гражданниң мааши өскән. Униңдин ташқири бюджет хадимлириниң мааши көпийип, нәтиҗидә жил бешидин буян 5,2 миллион қазақстанлиқниң турмуши яхшиланди. Өткән жилдин башлап пенсияни беваситә әмгәк стажиға бағлиқ һесаплашниң нәтиҗисидә елимизда 2,1 миллион пенсионери болған болса, уларниң оттура һесап билән пенсиялири 80 пайизға көпәйгән. Шуниң билән биллә һазир Қазақстан бойичә ишләватқан гражданларниң 70 пайизи пенсия селимини төләватиду. Мошуниңға мунасивәтлик Президент һазир “Еңбек” программисини әмәлгә ашуруш механизминиң нәтиҗидар әмәс екәнлигини, 2018-жили ишсизлар саниниң 443,6 миң адәмгә көпәйгәнлигини, 2017-жили уларниң саниниң 442,3 миңға йәткәнлигини тәкитләп, “Еңбек” программисиниң ишсизлар санини азайтмай, пәқәт һазирқи көрсәткүчни сақлап олтарғанлиғини ейтти. Шундақла Дөләт рәһбири “Еңбек” вә “Серпін” программилирини әмәлгә ашурушта қандақ мәсилиләр турғанлиғини, униң нәтиҗидарлиғини ашуруш үчүн қандақ ишлар әмәлгә ашурулуватқанлиғини сориди. Өз новитидә Б.Сапарбаев “Еңбек” программиси даирисидә 1,5 миллион адәм иш билән тәминләнгәнлигини ейтти. “Уни әмәлгә ашуруш йәкүнлири бойичә бир миллион иш орни ечилди, униң 800 миңи – турақлиқ иш орунлири. Мошуни сақлап қелиш мәхситидә программини 2025-жилғичә тәйярлидуқ. Тәхминән 350 миң иш орнини һәр жили ечишимиз керәк. Мошундақ қилип, ишсизлиқ дәриҗисини 4,8 пайиздин 4,5 пайизға төвәнлитимиз” деди министр. Мәсилиләр дәрһал һәл қилиниши керәк Дөләт рәһбири Қасым-Жомарт Тоқаев әң муһим мәсилиләрниң бири – Арыс шәһиридики һәрбий қоймида болған партлашниң ақивәтлирини түп-асасидин йоқ қилиш һаҗәтлигини тәкитлиди. “Мениң тапшурмам бойичә Һөкүмәт һаҗәт мәбләғни бөлди. Әгәр һәл қилинидиған мәсилиләр болса, уларни дәрһал қилиш керәк. Вақтимиз наһайити аз” дәп тәкитлигән Президент умумән Арыс шәһиридә ишларниң актив жүргүзүлүватқанлиғини, келәчәктиму мошундақ давамлаштурушниң һаҗәтлигини қәйт қилди. Шуниң билән биллә Дөләт рәһбири елимиз гражданлириниң, дөләт органлириниң, һөкүмәтлик әмәс тәшкилатларниң, регионларниң, вәтәнлик тиҗарәт билән бирқатар чәтәллик инвесторларниң зәрдап чәккәнләргә маддий вә мәнивий ярдәм бәргәнлигини тәкитлиди. “Бу – хәлқимизниң бирлигиниң ипадиси вә өмлүгимизниң көрүнүши. Һәммиңларға миннәтдарлиқ изһар қилимән. Бүгүнки таңда Арыстики әһвал турақлиқ. Шәһәрдики турушлуқ өйләрни әслигә кәлтүрүш ишлири ойдикидәк жүргүзүлүватиду. Хәлиққә маддий ярдәм көрситилди. Биз Арыс билән биллә, шәһәрни җәзмән әслигә кәлтүримиз”, деди Президент Премьер-министр вә һакимларға мошу мәсилини қаттиқ назарәттә тутушқа тапшуруп, Мудапиә министрлигигә һәрбий қоймини көчириш ишлирини узаққа созмай, қисқа муддәт ичидә аяқлаштурушниң муһимлиғини ейтти. “Ишларниң жүргүзүлүватқанлиғини көрүватимән. Бирақ биз һазир системилиқ камчилиқлар билән вә һәрбий мәһкимиләрниң назаритиниң аҗизлиғи билән күришиватимиз. Дөләт рәһбири вә Алий баш қомандан сүпитидә министрлик ишиға қанаәтләнмәйдиғанлиғимни билдүримән вә Мудапиә министриға қаттиқ сөкүш елан қилимән. Вақиә йүз бәәргән җайда һазир мәхсус тәргәв комиссияси ишләватиду. Униң ишиниң йәкүнлири бойичә Президент мәмурийитигә вә бәхәтәрлик кеңишигә гунаһкарларни җазалаш бойичә тәвсийә тәклип қилиниши керәк. Шуниң билән биллә Мудапиә министригә мошундақ башқиму объектларни тәкшүрүшни тапшуримән. Тәкшүрүш нәтиҗилири бойичә мәлуматларни 20-августқичә тәйярлаш керәк. Бу вақиә пәвқуладдә әһвалларни тохтитиш ишлирини планлаш вә уюштурушта тәйярлиғимизниң төвәнлигини көрсәтти. Мошу вақиәдин йәкүнләр чиқирип, әнди қайтиланмаслиғини назарәт қилиш керәк. Арыстики партлашниң зәрдаплирини йоқ қилиш ишлири беваситә мениң назаритимдә болиду” деди Дөләт рәһбири. Регионларниң ихтисадий әркинлиги ашиду Дөләт рәһбири шуниң билән биллә келәчәктә кичик вә оттура тиҗарәтниң корпоративлиқ кирим селиғини йәрлик бюджетқа төләшкә қанунлуқ асасларни қелиплаштурушниң керәклигини ейтти. Йәрлик бюджетни планлашта регионларниң ихтисадий әркинликлирини ашурушниң муһимлиғи тәкитләнди. Мошу арқилиқ һакимлар өз регионлирида аммивий тиҗарәтчиликни тәрәққий әткүзүшкә қошумчә рәғбәтләндүрүлиду. Мошуниңға мунасивәтлик Дөләт рәһбири Түркстан вилайитиниң һакими Өмүрзақ Шөкеевтин регионниң тәрәққияти вә Түркстан шәһиридики қурулуш җәрияни вә һәл қилинмайватқан мәсилиләр һәққидә сориди. “Түркстан вилайитиниң регионлуқ умумий мәһсулатиниң өсүми бултуқи алтә ай билән селиштурғанда 4,8 пайизға өсти. Санаәт 5,1 пайизға өссә, униң ичидә қайта ишләш санаити 4,7 пайизға ашти. Тиҗарәтчиликкә келидиған болсақ, һазир регионда 138 миң кичик вә оттура тиҗарәт субъектлири ишләватиду. Бу Алмута шәһиридин кейинки иккинчи орун. Ихтисадий паалийәтчан аһалиниң 25 пайиздин ошуғи мошу кичик вә оттура тиҗарәттә әмгәк қиливатиду. Бу секторда мәһсулат чиқириш өткән жил билән селиштурғанда 29,8 пайизға ашти. Бийилқи жилниң дәсләпки алтә ейида асасий капиталға җәлип қилинған инвестиция 39 пайизға көпәйди. Буниңға биринчи новәттә Түркстан шәһиридики қурулуш ишлири тәсир қиливатиду”, деди вилайәт һакими. Мошуниңға мунасивәтлик Дөләт рәһбири вилайәт мәркизиниң өсүши вә гүллиниши умумән регионниң тәрәққиятиға йеңи иш орунлирини ечишқа ихтисатниң йеңи саһалирини тәрәққий әткүзүшкә тәсир қилидиғанлиғини ейтти. “Умумән вилайәт хәлқиниң турмуш сүпитини ашуруш һаҗәт. Хасийәтлик шәһәрниң тәрәққиятиға Елбасы Нурсултан Назарбаев алаһидә көңүл бөлиду. Шәһәрниң яширип, йеңилиниши – бизниң мәнивий йеңилинишимизниң бирдин-бир көрүнүши. Шуңлашқа бу иш Һөкүмәтниң әң муһим вәзипилиридин болуши керәк” деди Президент. Өз новитидә Қарағанда вилайитиниң һакими Ерлан Қошанов регионда тиҗарәтчиликниң яхши тәрәққий етиватқанлиғини тәкитләп, бүгүнки таңда һәрбир үчинчи қарағандилиқниң кичик вә оттура тиҗарәт субъектлирида ишләватқанлиғини ейтти. Вилайәт һакими “Шахтерлар шәһири” дәп атилип кәткән Қарағандиниң тиҗарәтчиләр шәһиригә айланғанлиғини қәйт қилди. Вилайәт һакиминиң ейтишичә, региондики муһим мәсилиләрниң қатарида экология билән иш бәргүчиләр вә хадимлар арисидики мунасивәтләр биринчи новәттә туриду. Иш бәргүчи вә ишчилар арисидики келишмәслик мәсилисиниң Атырав вилайитидә бар екәнлигини ейтип, Дөләт рәһбири Атырав вилайитиниң һакими Нурлан Ноғаевқа мәсилини қәтъий назарәт қилип, әмгәк шәртнамилириниң адил йезилишини назарәт қилишни тапшурди. “Йүз бәргән вақиә һәммимизгә савақ болуши керәк, буниңға қайта йол бәрмәслик һаҗәт. Бу барлиқ регионларға, шундақла мәркизий дөләт органлириға, шуниң ичидә Әмгәк вә аһалини иҗтимаий һимайә қилиш, Энергетика, индустрия вә инфрақурулумлуқ тәрәққият министрликлиригә, “Самруқ – Қазына миллий паравәнлик фондиға” мунасивәтлик” деди Дөләт рәһбири. Әтрап муһитни һимайә қилиш мәсилиси тоғрилиқ Дөләт рәһбири йеңидин Экология, геология вә тәбиий ресурслар министрлигиниң қурулғанлиғини ейтип, әтрап муһитни һимайә қилиш мәсилисидә компанияләр тәбиәтни паскинилаштурғандин кейин җәриман төләпла қалмай, кәлтүрүлгән зиянни йоқ қилишқа қатнишишиниң һаҗәтлигини ейтти. Шуниң билән биллә Президент Қарағанда вилайити бойичә исситиш мәвсүмигә тәйярлиқ ишлириниң кетип беришини қаттиқ назарәт қилишни тапшуруп, исситиш системилириниң агаһландуруш көрсәткүчи Темиртав шәһиридә 62 пайиз, Шахтинск шәһиридә 65 пайиз, Абай шәһиридә 75 пайизни тәшкил қилидиғанлиғини ейтти. Асасий тәләп – хәлиқниң паравәнлигини яхшилаш Кәңәйтилгән жиғинниң күн тәртивидики докладлар тиңшалғандин кейин Дөләт рәһбири жиғинниң йәкүнини чиқарди. – Алдимизда чоң вәзипиләр туриду. Бу, биринчи новәттә, елимизниң тәрәққият көрсәткүчлиригә мунасивәтлик. Асасий вәзипә – мошу сүръәтни техиму күчәйтиш. Умумән биринчи йерим жиллиқта елимиздики ихтисадий өсүм бар. Инфляция дәриҗиси турақлиқ. Санаәт, агросектор саһалири тәрәққий етиватиду. Елимиздә җәлип қилинған инвестиция көләми ашмақта. Хәлиқни ойландуруватқан муһим иҗтимаий мәсилиләр бойичә ениқ чариләр қобул қилинди. Гражданларниң тапавитини ашуруш – бизниң мәхситимиз. Бизниң ишимизниң әң әһмийәтлик көрсәткүчи – хәлиқниң кирими 6,3 пайизға өсти. Бирақ “бариға шүкри” дәп олтиришқа болмайду”, – деди Дөләт рәһбири. Кәңәйтилгән мәҗлистә Президент тәкитлигән биринчи мәсилә – дөләтни индустрияләштүрүш. Индустрияләштүрүш жиллири 1250 йеңи санаәт орни ишқа қошулди. 120 миңдин ошуқ адәм иш орни билән тәминләнди. Программа қайта ишләш секториниң үлүшини сақлап қелишқа, ихтисатта илгири Қазақстанда болмиған йеңи санаәт орунлирини қурушқа тәсир қилди. – Шуниңға қаримай, қелиплашқан әһвал анчә хошал қилмайду. Қазақстан саһалириниң ташқи вә ички риқабәтчиликкә қабил болуш дәриҗиси төвән. Ихтисадий җиддийлиқниң дуниявий индексида 2017-жили Қазақстан 133 дөләтниң ичидә пәқәт 81-орунни егилиди. Шуңлашқа пәқәт үлүшини ашуруп қоймайла, чиқириватқан вә экспортқа чиқидиған товарлар севитини толуқтуруш муһим, – дәп тәкитлиди Президент. Шуниң билән биллә вәтәнлик экспортниң қурулуми өзгәрмиди. Уларниң 70 пайизи қайта ишләш санаитигә тәәллуқ. Униңдин ташқири экспортниң 14 пайизила қайта ишләш саһасиниң әнчисидә. Бийил Елбасыниң тапшурмиси билән вәтәнлик экспортлиғучиларни қоллап-қувәтләш үчүн 500 миллиард тәңгә бөлүнди. Һазир уларниң пәқәт 70 миллиард тәңгисила саһани қоллашқа хәшләнди. Президентниң тәкитлишичә, “Аддий нәрсиләр ихтисадиниң” истиқбалидин пайдилиниш керәк. Һазир җиһаз, озуқ-түлүк, тоқума, қурулуш саһалириниң имканийәтлири толуқ ечилмиди. Шуниң билән биллә системилиқ мәсилиләрни ениқлаш үчүн мошу кәмгичә болған индустрияләндүрүш программилирини объектив тәһлил қилиш һаҗәт. – Әң асасий мәсилиләрниң бири – һаҗәт дәриҗидә мәбләғ билән тәминләшниң йетишмәслиги түпәйли пәйда болидиған һәр хилдики қийинчилиқлар. Мәсилән, 2018-жилға беғишланған индустрияләндүрүш программиси бари-йоқи 35 пайизғила мәбләғ билән тәминләнгән. Мәбләғ билән тәминләш йоқ болса, бизниң стратегиялик мәхсәтлиримизму кейингә қаливериду. Бу йәрдә планлашниң төвән дәриҗиси бар. Мәбләғ билән тәминләш болмиса, планлашниң һаҗити немә? Бу пәқәт изгү нийәтни программиси болуп қалиду. Лайиһиләр, программилар һаҗәт дәриҗидә мәбләғ билән тәминлинидиған болуп планлиниши керәк, – деди Дөләт рәһбири. Йеза егилигигә сүръәт керәк Президент өз сөзидә Елбасы йеза егилигидики әмгәк мәһсулдарлиғи билән экспорт көләмини 2,5 һәссигә ашурушни тапшурғанлиғини ейтти. Бу саһаниң инвесторлар үчүн җәлипкарлиғиниң төвәнлиги һечким үчүн сир әмәс. Йеза егилигигә беваситә чәтәллик инвестицияниң пәқәт бир пайизи, әнди асасий капиталға селинған инвестиция көләминиң 3,2 пайизила тәәллуқ. – Бизгә алдимиздики бәш жилда йеза егилигидә сүръәт керәк. Мошуниңға мунасивәтлик асасий тәрәққият йөнилишлирини вә һәрикәтләрниң ениқ кәштисини ениқлаш лазим. Инвестиция җәлип қилиш ишлирини нәтиҗидар жүргүзүшимиз керәк. Һөкүмәткә “ҚазақИнвест” акционерлиқ җәмийити билән бирлишип алдики үч жилда чоң, тонулған корпорацияләрни җәлип қилишни тапшуримән, мошундақ компанияләрниң көпәйгәнлиги биз үчүн яхши, – деди Дөләт рәһбири. Мошуниңға мунасивәтлик Президент йеза егилиги әмгәкчилириниң дөләт тәрипидин қоллаш тәләплириниң тез өзгиришигә мунасивәтлик әризилириниң орунлуқ екәнлигини тәкитлиди. Өз новитидә мошундақ өзгиришләр дурус инновациялик қарар қобул қилишта қийинчилиқларни пәйда қилип, агробизнесниң җәлипкарлиғи билән аброй-инавитини төвәнлитиду, тиҗарәтчиләрниң әтики күнгә дегән ишәнчисини йоқитиду. Әң муһими, Қазақстанниң аграрлиқ дөләт екәнлигини әстин чиқармаслиғимиз лазим. Мошуниңға мунасивәтлик Дөләт рәһбири Һөкүмәткә йеза егилиги сәяситидә қисқа вә оттура муддәтлик әвзәлликләрни ениқлап, уларниң асасида қоллап-қувәтләш механизмлирини турақландурушни тапшурди. Чүнки әвзәлликләр ениқланмай туруп, – иш алға басмайду. – Йеза егилиги көп алмишип турған рәһбәрликниң арилирида уйғунлуқ, ишлирида варислиқ йоқ, ялғуз саһа. Биз мошу вақитқичә қанчә программиларни қобул қилип, қанчә вәдиләрни тиңшидуқ! Һәр бир министр шу қобул қилинған программисиниң дурус екәнлигини дәлилләп бақти. Һазир қолумизда немә бар, қуруқ вәдиләрму? – дәп тәкитлигән Дөләт рәһбири гербицидлар билән уруқ фондини йеңилашқа, йеза егилиги техникиси паркини йеңилашқа, агротехнологияләр билән сортни йеңилашқа бөлүнидиған субсидияләрниң нәтиҗидарлиғиға гуман туғдурди. – Агросанаәт комплекси мәһсулатлири экспортиниң истиқбали жуқури. Экспортни қоллашқа қараштурулған 500 миллиард тәңгиниң 100 миллиард тәңгиси йеза егилиги экспортиға беғишланған. Булту йеза егилиги қайта ишлигән мәһсулатлириниң экспорт көрсәткүчиниң пәқәт 37 пайизға орунланди, – деди Дөләт рәһбири. Қасым-Жомарт Тоқаев Һөкүмәткә экспортлуқ тошушқа тәәллуқ мәбләғниң өз вақтида бөлүнүп, қоллап-қувәтләшниң тохталсиз болушини жүклиди. Шуниң билән биллә йәрни нәтиҗидар пайдилинишниң муһимлиғини тәкитләп, Йеза егилиги министрлиги жүргүзгән инвентаризация вақтида йеза егилиги йәрлириниң 16,5 миллион гектариниң пайдилинилмайватқанлиғиға диққәт бөлди. Мошуниңға мунасивәтлик Қасым-Жомарт Тоқаев Һөкүмәткә барлиқ йеза егилиги йәрлириниң аудитини жүргүзүп, йәр кадастри әхбаратлиқ системисини рәқәмләштүрүшни тапшурди. Чүнки бу мәсилидә ашкарилиқ болмиса йезиниң тәрәққий етиши икки тайин. Шу сәвәптин Президент бу кәң даирилик мәсилини рәткә кәлтүрүшни келәр жилниң ахириғичә аяқлаштурушни тапшурди. – Йеза егилиги йәрлирини нәтиҗидар пайдилиниш – нормативлиқ вә тәҗрибилик турғида назарәт қилиниши лазим. Йәр шу йәрдә ишләйдиғанларға тәәллуқ болуши керәк. Һөкүмәт, шуниң ичидә Йеза егилиги министрлиги йәрни нәтиҗидар пайдилиниш бойичә мониторинг жүргүзүшкә киршти. Бу ишни ахириғичә йәткүзүш керәк. Әнди 2021-жили Йәр кодексиниң айрим нормилиридики мораторий муддитиниң аяқлишишиға мунасивәтлик йәни йеза егилиги йәрлирини сетишқа һәм иҗаригә беришкә селинған мәнъий қилинишлар түгигәндин кейин бу мәсилә бойичә ениқ бир қарар қобул қилишимиз лазим. Бу мәсилидә Парламент депутатлири, сәясий партияләр билән җәмийәт вәкиллири өз пикирлирини ейтиду дәп ойлаймән. Әнди чәтәлликләргә келидиған болсақ, йәр уларға сетилмайду, – деди Дөләт рәһбири. Қасым-Жомарт Тоқаев су билән тәминләш вә су жүргүзүш саһалириғиму көңүл бөлүп, Һөкүмәтниң су егилиги қурулмилириниң ениқ һесавини билмәйдиғанлиғини тәнқит қилди. Шуңлашқа Һөкүмәткә жил ахириғичә су ресурслириниң толуқ һесавини чиқирип, һакимлар билән бирлишип қурулумларни әслигә кәлтүрүп, йеңидин суғирилидиған йәрләрни ениқлап, көләмини көпәйтишни тапшурди. Тиҗарәткә тосалғу болғанлар қаттиқ җазалиниду Дөләт рәһбири йәнә бир муһим йөнилиш сүпитидә тиҗарәтни қоллашқа әһмийәт бәрди. Бу мәсилидә йеқинда миллий инвесторлар кеңишидә муһакимә қилинған. Қасым-Жомарт Тоқаев мошуниңға мунасивәтлик вәтәнлик тиҗарәтни толуқ қоллап-қувәтләйдиғанлиғини ейтип, асассиз тәкшүрәшләр билән тосалғу болидиған, рейдерлиқ билән шуғуллинидиғанларни қаттиқ җазалаш керәклигини тәкитлиди. Шуниң билән биллә тиҗарәткә тосалғу болидиған дөләт органлири билән уларниң рәһбәрлирини җавапқа тартишниң вақти кәлгәнлигини ейтти. Дөләт рәһбири дөләт-шәхсий һәмкарлиқ саһасиға мунасивәтлик пикриниму билдүрди. – Дөләт шәхсий һәмкарлиғи саһасиниң истиқбали зор. Мошуниңға қаримастин, дөләт-шәхсий һәмкарлиқ лайиһилириниң 90 пайизида дөләт өзигә мәҗбурийәтләрни алған. Униңдин ташқири барлиқ мәҗбурийәтләрниң 30 пайизи бойичә мәбләғ йеқин арилиқта төлиниши һаҗәт. Мана шундақ қилип, дөләт-шәхсий һәмкарлиқ идеяси нәтиҗидарлиғини йоқатти, дәп тәкитлигән Дөләт рәһбири шәхсий шериклири тәрипидин бәлгүлүк бир лайиһиләр бойичә мәҗбурийәтләр муддитиниң сақланмаслиғи вә ишларниң сүпитигә мунасивәтлик әризиләрниң пәйда болғанлиғини ейтти. Мәсилән, мошундақ әһвал Маңғыстав вилайитидә болған. Қасым-Жомарт Тоқаев күн тәртивидики муһим мәсилә сүпитидә қолайлиқ макроихтисат муһитни қелиплаштуруш ишиға диққәт бөлди. Бу – ихтисадий сәясәтниң асасий бир қисми. Президент банк секториниң ихтисатниң тәрәққиятидики йөнилишиниң төвән болушиға тохталди. Бу йәрдә Миллий банк әһвали назарәткә елинип, банк секторини ислаһатлашни диққәттә тутуши лазим. Шуниң билән биллә хәлиқ билән тиҗарәт тәрипидин баһа сәяситигә транспарентлиқ вә ишәнчә қелиплаштурушни қолға елишниң муһимлиғи тәкитләнди. Кәңәйтилгән мәҗлистә Президент бюджет мәблиғини нәтиҗидар пайдилинишниң әһмийитигә тохталди. Бу саһа һазирчә аһалиниң ениқ еһтияҗини қанаәтләндүрмәйватқанлиғини тәнқит қилди. Һазир бюджетлиқ программиларни аммивий рәвиштә қайта қурушни ейтмиғанниң өзидә имиджлиқ лайиһиләрдин баш тартиш – келәчәккә тәәллуқ болуп қалиду. – Лайиһиләш сүпитиниң мәсилиси мисалида Нур-Султан шәһиридики йеник рельслиқ транспорт лайиһисини сөзүмизгә дәлил сүпитидә ейтишқа болиду. Хәлиққә қолайлиқ һәм пайдилиқ транспорт түрини таллашниң орниға қиммәт вә пайдиси аз лайиһә талланған. Бу йәрдә мутәхәссисләрниң, бемарларниң вә умумән җәмийәтниң пикирлири диққәт нәзәридин сирт қалған. Һакимийәтниң мәлуматлири бойичә, лайиһиләнгән йолувчилар еқими тәвлүгигә 146 миң адәмгә йетиду. Һазирқи вақитта мошуниңға охшаш аэропорттин йеңи вокзалғичә болған йөнилиштики йолувчилар еқими бари-йоқи 2000 адәмгә аранла йетиду. Шу вақитта йолувчилар еқимини қандақларчә 70 һәссигә көтәрмәкчи? Бу лайиһә дайим субсидия тәләп қилғинидин ташқири дөләтниң зиммисигә еғир жүк болуп қелиш ховупи бар. Шуңлашқа Һөкүмәткә Нур-Султан шәһири һакимийити билән бирликтә ениқ тәклипләрни берип, мәсилигә чекит қоюшни тапшуримән, – деди Қасым-Жомарт Тоқаев. Президентниң ейтишичә, хәшләнгән чиқимлар вә хәлиқара вәзипиләр һесапқа елинғанлиқтин бу лайиһә тохтитилмайду. Бирақ униң ақивитиниң еғир болидиғанлиғини иқрар қилиш керәк. Мошуниңға охшаш лайиһиләрни тәвсийә қилғучилар назарәт органлириниң соаллириға җавап беришкә тәйяр болуши лазим. Президент кәлтүргән һөҗҗәтләргә қариғанда, мәбләғниң нәтиҗисиз хәшлинишигә мунасивәтлик адәттә дөләт органиниң адәттики хадими җавапкәр дәп тепилип, уларниң җазаси кәлтүрүлгән чиқимға тоғра кәлмәйду. Мәсилән, 2018-жили җавапқа тартилған 55 хадимниң пәқәт 7 пайизи яки 11ла рәһбирий хизмәттә болған. Мошуниңға мунасивәтлик Дөләт рәһбири Һөкүмәт билән Һесават комитетиға дөләтлик вә квазидөләтлик секторда бюджет мәблиғини планлаш вә нәтиҗидар пайдилиниш җавапкәрлигини ашурушни тапшурди. – Бу мәсилини қанун дәриҗисидә һәл қилиш һаҗәт. Бу тәшәббусни Парламентниң қоллайдиғанлиғиға ишинимән, – деди Қасым-Жомарт Тоқаев. Шуниң билән билл Президент Һөкүмәткә дөләт тәрипидин селинған мәбләғниң иҗтимаий вә ихтисадий нәтиҗисини назарәт қилишни күчәйтишни тапшурди. Дөләт рәһбири өз платформисида вәдә қилинған бюджетни қелиплаштурушқа аһалини паал арилаштуруш тапшурмисини әскә салди. Мошуниңға мунасивәтлик җәмийәтлик кеңәшләр вә мәслиһәтләр йәрлик бюджетни қурушқа қатнишиши лазим. Қасым-Жомарт Тоқаев дөләтлик сетип елишлар системисини йүксәлдүрүшни тапшурди. Бу җәриянлар бүгүнгичә бир нәччә қетим өзгәртилсиму, сетип елишлар мошу кәмгичә ашкарилиғини көрсәтмиди. Бу җәһәттин қариғанда, техникилиқ һөҗҗәтләрни тәйярлашни тәртипкә кәлтүрүш керәк. – Мошу кәмгичә типлиқ лайиһиләр, техникилиқ-ихтисадий асаслар билән лайиһилик-сметилиқ һөҗҗәтләр пәқәт “үстәлгә қоюш үчүнла” тәйярлиниватиду. Бу һөҗҗәтләргә қоюлидиған тәләпләр вәтәнлик материиалларни пайдилиниш, шундақла һөҗҗәтниң нәтиҗидарлиқ мунасивәтлик йүксәлдүрүлүши, җиддийлаштурулуши һаҗәт, – деди Дөләт рәһбири. Иҗтимаий саһаға – алаһидә көз қараш Дөләт рәһбири мәһсулат сүпитини ашуруш саһасида мәмликәт Президенти сүпитидә алаһидә көңүл бөлидиғанлиғини ейтип, хәлиқниң, шуниң ичидә иҗтимаий тәминати начар аһалиниң киримлирини ашурушқа беғишланған комплекслиқ чариләрниң топлимиға диққәт-нәзәрини ағдурди. Елимиздә 1-июньдин башлап бюджет саһасиниң айрим хадимлириниң мааши 30 пайизға көпәйтилди. 1-апрельдин башлап адреслиқ иҗтимаий ярдәм шәртлири өзгирип, уни алғучилар сани 3 һәссигә ашти. Һазирқи вақитта адреслиқ иҗтимаий ярдәм алғучилар сани 1,5 миллион адәм яки 291 миң аилини тәшкил қилиду. Мошу ярдәмни төләшкә 202,4 миллиард тәңгә бөлүнди. Бирақ адреслиқ иҗтимаий ярдәмгә кәлгәндә, айрим мәсилиләр ениқланди. Мәсилән, мәхсус аҗришиш, иштин чиқиш, мүлкини өзгиләрниң намиға йезиш арқилиқ тапавитини азайтип көрситиш, һәтта қорасидики мелини союп ташлаш әһваллири пәйда болушқа башлиди. Бу дәлилләрни кәлтүргән Президент Һөкүмәткә ениқ ярдәм алғучиларнила қоллап, ярдәм тайинлашқа назарәтни күчәйтип, мәккарлиқ вә коррупция әхбаратлири бойичә диққәт нәзәргә чүшкәнләрни қаттиқ җазалашни тапшурди. Қасым-Жомарт Тоқаев йеңидин иш орунлирини ечиш билән биллә нака адәмләрни қоллашниму тапшурди. Президент кәңәйтилгән мәҗлис давамида Елбасыниң тәшәббуси билән елан қилинған Яшлар жилида яшлар билән биллә җәмийәтлик-идеологиялик ишларни жүргүзүшниң муһимлиғини алаһидә тәкитлиди. Президент гражданларниң әмгәк һоқуқлирини һимайә қилиш мәсилилиригә алаһидә көңүл бөлүш лазимлиғиғиму тохталди. – Бийил Атырав шәһиридә бирдәк ишләватқан йәрлик вә чәтәллик ишчиларға мунасип мааш төләп, мәсилини адил йешишни тапшурдум. Һөкүмәткә мошу мәсилиниң маһийитигә йетип һәл қилишни тапшуримән. Әгәр инвесторлар билән тәйярланған шәртнамиларға өзгиришләр киргүзүш һаҗәт болса, бу мәсилини күн тәртивидә тутуш һаҗәт. Әлвәттә, бу оңай иш әмәс. Шуниңға қаримай мәсилини һәл қилиш һаҗәт. Сәвәви миллий мәнпийәтләрни һимайә қилиш – барлиқ дөләт органлириниң асасий мәхсити! – дәп тәкитлиди Президент. Қасым-Жомарт Тоқаев хәлиқниң паравәнлигигә беваситә тәсир қилидиған йәнә бир муһим йөнилиш – турушлуқ өй мәсилисигә алаһидә көңүл бөлди. – Бу мәсилини йешиш үчүн “Нурлы жер” программиси әмәлгә ашурулуватиду. Бийилқи жилниң алтә ейида 5,7 миллион квадрат метр турушлуқ өй пайдилинишқа берилди. Бу өткән жилниң мошу дәври билән селиштурғанда, 98,1 пайизни тәшкил қилиду. Шуңлашқа иккинчи йерим жиллиқта кечикишниң алдини елип, планлиқ вәзипиләргә йетидиғинимизға ишинимән, – деди Дөләт рәһбири. – Буниңға қаримай регионлардики пәтир новитидә туруватқанлар сани 2012-жилдин бери икки һәссигә өсүп, 487 миң адәмдин ашқан. Қасым-Жомарт Тоқаев йәнә бир муһим мәсилә сүпитидә билим бериш, саламәтликни сақлаш саһалирини күчәйтишни тапшурди. Дөләт рәһбири саламәтликни сақлаш саһасидики әһвалниң яхшиланғанлиғини, хәлиқниң 50 пайизи медицинилиқ хизмәт сүпитигә рази екәнлигини ейтти. Амма йеза билән шәһәрдики медицинилиқ хизмәт сүпити вә наресидиләр бөлүми көрсәткүчлиридә айримчилиқлар техичила бар. Президент медицинилиқ хизмәт сүпитини ашурушниң кадрларниң дәриҗисини көтиришкә беваситә мунасивәтлик екәнлигини йәни 1-июньдин башлап саһа хадимлириниң мааши 30 пайизға көтирилгәнлигини ейтти. Бу мәхсәт үчүн Һөкүмәттин 45 миллиард тәңгә бөлүнгән. Дөләт рәһбири регионларни тәрәққий әткүзүш, дөләт башқуруш вә дөләт хизмити сүпитини ашуруш мәсилилиригә алаһидә көңүл бөлди. Мәсилән, Қасым-Жомарт Тоқаев һәрбир миллий холдинг вә миллий компанияләр Қазақстан хәлқигә пәқәт пайдисини кәлтүрүп, чиқимлири тоғрилиқ мәлуматларни тезирақ унтуп қелишниң һаҗәт екәнлигини тәкитлиди. – Елбасы уларни ихтисатни вә инфрақурулмларни, индустрияни тәрәққий әткүзидиған институтлар сүпитидә қурди. Бир сөз билән ейтқанда, уларниң вәзиписи – хәлиққә хизмәт қилиш. Дөләтлик холдинглар үчүн қурулумларни кәңәйтип, пайдисини ашуруш – асасий мәхсәт болмаслиғи лазим. Уларниң көпи – монополистлар, демәк, пайдисиниң нурғуни – хәлиқ билән гражданларниң чиқими, – деди Дөләт рәһбири. Униңдин кейин Дөләт рәһбири мошу саһани йүксәлдүрүшниң йеңи йоллири билән ениқ тәклиплирини тәвсийә қилди. Мәсилән, әнди министрларниң орунбасарлириға “Болашақ” программиси арқилиқ билим елиш мәнъий қилиниду. Қасым-Жомарт Тоқаев вице-министрлар билимини өз мәблиғи һесавиға вә бош вақитлирида мукәммәлләштүрсун дегән тәклипни бәрди. Мәҗлис ахирида Президент Һөкүмәт вә һакимларниң ишиниң асасий мәхсити – хәлиқниң тапавити көтирип, паравәнлигини яхшилаш, Елбасы Нурсултан Назарбаевниң тәшәббуслирини буниңдин кейинму давамлаштуруш екәнлигини әскә салди. Әмәлгә ашурулған барлиқ дөләт программилири, биринчи новәттә, хәлқимизнң турмуш сүпитини ашурушқа қаритилиши лазим. Шуңлашқа мошундақ чоң җавапкәр вәзипини алий дәриҗидә атқурушимиз керәк. Бу әң алди билән мустәқил дөлитимизниң бүгүнки күни үчүн тиришқан әҗдатлиримизниң ишини давамлаштурушимиз дәп чүшинишимиз һаҗәт. Асқар Мамин башқуруватқан Һөкүмәтниң алдиға қоюлған мәхсәтләрни әмәлгә ашурушқа иқтидари йетиду. Кәспий дәриҗиси жуқури, имканийәтлири көп. Биз бу қийин басқучтин аброй билән өтимиз. Униңға мениң ишәнчим камил, – дәп хуласилиди Дөләт рәһбири.