• Әхбаратлар еқими
  • 25 Шілде, 2019

Бала вә һоқуқ

Балиниң бәхти Сот залидин һәммә еғир кәйпиятта чиқти. Улар бу йәрдин уттур кичик Арсенияниң йениға бериш керәклигини яхши чүшәнсиму, уни атисидин қандақ айришни, гөдәкниң аҗиз қәлбигә зиян йәткүзмәй қандақ көңлини елиш керәклигини тәсәввур қилалматти. Чүнки мошу атидин айрилиш охшаш еғир пәйттин кейин әнди униң һаяти илгәркидәк болмайдиғанлиғи сөзсиз. Қазақстан җәмийитидә әгәр ата-ана аҗрашса, бала миннәтлик түрдә аниси билән қелиши керәк дегән чүшәнчә қелиплашқан. Һәтта Қазақстан Җумһурийитиниң “Нека вә аилә” кодексиниң 61-маддисиниң 1-пунктиға бағлиқ ата-ана, бовилири, момилири, қериндашлири, һәдә-сиңил вә башқиму уруқ-туққанлири билән арилишиш һоқуқиға егә. Әпсус бу әһвал әмәлиятта тамамән башқичә. Александр (қәһриманимизниң исми өзгәртилгән) көплигән қазақстанлиқларға охшаш һал-оқити яхши аилидә өскән, яхши оқуп, заман тәливигә лайиқ билим алған. Барлиқ нәрсигә өзиниң күчи билән қол йәткүзүп, муваппәқийәткә адил әмгиги билән йетишкә тиришқан. Һаят йолида Лейла исимлиқ қизни учритип, нәқ шуниң билән аилә қуруп, бала тәрбийиләшни қарар қилған. Александр вә Лейла 12 жил өй-отақлиқ болуп, үч пәрзәнт – бир оғул вә икки қиз сөйгән. Лекин жилларниң өтүши билән хатирҗәм аиләвий һаят болмиди. Дәсләп барлиқ җәһәттин яхши болди, Александрниң тапавити яман болмиди. У аилини беқиш ғемида пат-пат иштин кейин қелип әмгәк қилди, әтиси таң етиши билән йәнә шу ишиға алдиратти. 2014-жили Александрниң үчинчи пәрзәнди дунияға кәлди. Униңға Арсения (исми өзгәртилгән) дегән исим бәрди. Бала наһайити өткүр вә идрәклик өсүшкә башлиди. Униң қабилийити ата-анини һәйран қалдуратти. Әпсус у немишкиду дадисиға көпирәк йеқин болди. У дадисини һәр дайим биринчи болуп қарши елип, дүмбисигә һапаш болуп, бираз ойнитишни илтимас қилатти. Қисқиси, өзигә дадисиниң көпирәк диққәт ағдурушини халатти. Һәтта дадиси иштин кечиксә, униңсиз кәчки тамақниму ичмәй күтүп олтиратти. Хәлиқ арисида “Бәхит хатирҗәмликни яхши көриду” дегән ибарә бар екән. Әпсус Александрниң аилиси һаятниң синақлириға бәрдашлиқ берәлмиди. Ата аилә ғемида жүргәндә, уларниң һаятида үчинчи адәм – рәпиқисиниң йеңи ашниси пәйда болди. Мошуниң өзи аилиниң бузулуши үчүн йетәрлик болди. Улар аҗирашти, әнди аиләвий бәхитсизликниң еғир ақивәтлири кичик вә техи сүйиги қатмиған гөдәкләрниң бешиға чүшти. Һазирқи күндә аҗришиш җәрияни адәттики нәрсигә айланди. Яшлар бираз вақит ичидила өйлинип, көп өтмәй хаталиққа йол қойғанлиғини чүшинип, аҗришиду. Әнди, әгәр аилидә ата-аниниң, толуқ аилиниң ғәмхорлуғиға, муһәббәт вә бәхтигә муһтаҗ балилар туғулсичу, у чағда қандақ қилиш керәк? Бәхиткә қарши, һазирқи күндә мәзкүр мәсилә һеч кимни ойландурмайдиғандәк. Бу йәрдә шуни чүшиниш керәкки, яшлар пәрзәнт қучқандин кейин, ата-ана, бу бәхитни көзиниң қарчуғидәк сақлиши вә уни һәр қандақ келишмәсликләрдин һимайә қилишқа тиришиши лазим. Александр аяли билән аҗрашқандин кейин дайим балилирини көрүшкә банә-сәвәпләрни издәтти. Оғлини вә чоң қизини мәктәптин елип кетип, көпирәк вақтини шулар билән өткүзүшкә тиришти. Әнди кейинирәк униң бу һәрикити илгәрки рәпиқисигә яқмай, вақитниң өтүши билән уларниң бу хилдики учришишлириға Лейла җиддий қаршилиқ көрситишкә башлиди. Александрниң балилирини асрашқа алимент төләп, қелиплашқан вәзийәткә келиштин башқа илаҗиси йоқ еди. Лейланиң өз өйи болмиғанлиқтин, униңға балилири билән иҗаригә елинған пәтиридә яшашқа тоғра кәлди. Александр күнләрниң биридә Лейлани балилирини өйигә меһманға елип кетишкә аран көндүрди. Балиларму атиниң мәзкүр тәкливигә бәк хошал болушуп, анисиниң рухситигә еришиду. Узаққа созулмиған, лекин наһайити көңүллүк дәқиқиләрдин кейин балиларни анисиға қайтуруп бериш вақти кәлгәндә кәнҗә қизи Арсения немишкиду анисиға бериштин баш тартип, атиси билән қалғуси келидиғанлиғини ейтиду. Александр вә униң чоң балилири уни райидин қайтурушқа қанчә тиришсиму Арсения ейтқинидин қайтмайду. Ахири ата қизиниң пикри билән келишип, икки чоң пәрзәндини анисиға апирип бериду вә Лейладин төрт яшлиқ қизиниң илтимасини қанаәтләндүрүп, қаршилиқ көрсәтмәслик лазимлиғини илтимас қилиду. Бәхиткә яриша, Лейламу бу тәклипкә келишиду. Ата вә қиз һәр күнни дегидәк биллә өткүзиду. Александр қизини өзи билән ишқа елип кетәтти, истираһәт бағлириға яки тәбиәткә дәм елишқа елип чиқатти. Арсения – һәқиқәтәнму наһайити идрәклик қиз еди. У дадисиниң ғәмхорлуғидин қәтъий нәзәр пәқәт бирла нәрсини тәләп қилатти – әң муһими атисиниң дайим йенида болушини халатти. Александр үчүн кичик қизини анисиға апирип беридиған күн һаятидики әң еғир пәйттәк сезиләтти вә новәттики учришишни тақәтсизлик билән күтәтти. Арилиқта бир ай өтиду, бир қаримаққа кичик қиз бойдақ дадисиниң адәттики бирхил күндилик һаятидин зерикиши керәк еди. Лекин әмәлиятта Арсения дадисиға техиму йеқинлишип, анисиға қайтип бериш тоғрилиқ гәпни аңлиғисиму кәлмәйдиған һаләткә кәлди. Ишик қоңғуриғи җириңлиғанда Арсения дәрһал мөкүвалатти вә дадисидин уни қоғдашни илтимас қилатти. Аниси қизи билән телефон арқилиқ сөзлишип мәсилини һәл қилмақчи болса, Арсения тәтүрлик қилип, униматти. Мошуларниң барлиғи Лейлани “Александр қәстән қизини униңға қарши қоюватиду”, дегән ойға дәвәт қилиду. Александр сабиқ рәпиқисини мәсилиниң ундақ әмәслигигә ишәндүрәлмиди вә бу сотқа новәттики шикайәт үчүн асас болди. Сотта ялғуз Арсенияла әмәс, бәлки Александрниң қалған балилириму еғир қисимға дучар болди. Чоң пәрзәнтлири көзлиригә лиққидә яш елип, аниси билән қелишни халайдиғанлиғини ейтиду. Лекин Александр мәзкүр синақ униң балилириға қанчилик еғирчилиқ вә қайғу-һәсрәт селиватқанлиғини яхши чүшинәтти. Чоң оғли өзини әйиплик һис қилип, атиси билән учришиштин қечишқа башлиди вә һәтта телефон қоңғуриғиға җавап бәрмәйдиған болди. Лекин Александр һәқиқий садиқ ата сүпитидә оғлиға һәм қизиға уларниң сатқун әмәслигини чүшәндүрүп, бәрибир уларни бар вуҗуди билән яхши көридиғанлиғини чүшәндүрәтти. Бираз вақиттин кейин сотта иккинчи тиңшаш өтти. Лейланиң адвокати соттин ялғуз аниниң Александрниң йерим айлиғи миқдарида айлиқ алимент төләш тоғрилиқ тәкливини қанаәтләндүрүшни сориди. Өз новитидә Александр алиментсизму униң барлиқ айлиғиниң вә мүлкиниң балиларға тәәллуқлиғини вә у пәқәт пәрзәнтлири үчүн һаят кәчүрүватқанлиғини чүшәндүриду. Сот Александрниң ейтқанлириға чүшәнчә билән қарап, балини униңдин күч билән тартивалмаслиқ илтимасиниму диққәт нәзәридин чәттә қалдурмайду. Ахири сотта һәммә бир келишимгә келиду: униңға бағлиқ әгәр төрт яшлиқ қизни мәҗбурий түрдә аниси билән яшашқа қалдурса, униң психикисиға зиян йетип яки йәтмәйдиғанлиғини кәспий турғидин ениқлайдиған балилар психологини яллаш тегиш. Дадам мени һеч қачан ташлап кәтмәйду Александр кәспий балилар психологи Т.Остапенкоға мураҗиәт қилиду. У Арсенияниң мүҗәз-хулқини объектив вә һәртәрәплимә тәһлил қилип, төвәндики хуласигә келиду: “Консультацияләрдә Арсения дадиси билән болди. Балиниң чирайи һәм кийиниши яхши: таза һәм сәрәмҗан. Учришишниң бешида у бираз қисилғандәк болуп, кейинирәк очуқ алақиға өтти. Һиссият фони бираз көтирәңгү. Вәзийәтни яхши, әйни петичә қобул қилиду. Интеллектуал тәрәққияти вә дәриҗиси йешиға мас келиду. Аилә ичидики мунасивәткә бағлиқ соалларға чапсан, ойланмастин җавап бериду. Қизниң сөзичә, әнди униң үч өйи бар (дадиси, аниси вә момисиниң). Анисиға бағлиқ соаллар қоюлғанда кәйпияти чүшүп, бираз хиял бесип қалиду. Сөһбәтара өзини қизиқтуридиған нәрсиләр һәққидә очуқ гәп қилиду. Вақтиниң көп қисмини дадиси билән өткүзидиғанлиғини, қериндашлириға вә анисиға меһманға берип туридиғанлиғини ейтиду. “Вақиә сөзләп бәр” тестида дәсләпки “Уга” сүритигә Арсенияниң оттура дәриҗидә атисиға бағлиқ екәнлиги ениқланди. Қиз аниси һәққидә тәпсилий сөзләштин тамамән баш тартқан. (“У башқа тәрәпкә учуп кетиду, әнди дадам болса, қайтип келип мени елип кетиду” – дәйду қиз). Балиниң ата-аниниң қайсисиға йеқин екәнлигини ениқлайдиған новәттики “Сәйлә” тестида униң атисиға наһайити йеқин екәнлиги, анисиға нисбәтән риқабәтчилик яки қизғиниш һис-туйғусида екәнлиги мәлум болди. “Аилисиниң сүритини” селиштин баш тартти. Буниңдин көрә өйниң сүритини селишни тәклип қилди. Аилисиниң сүритини селиштин баш тартиш балиниң қәлбиниң зәхмиләнгәнлигидин дерәк бериду. Қиз қалған соалларға чоң қизиқиш билән җавап бәргән. “Аилиниң һайванат образидики сүрити” тести Арсениядә алаһидә қизиқиш пәйда қилди. У дадисини йолвасқа охшатти – чүнки у күчлүк, үни билән яманлардин қоғдайду; анисини мөшүккә охшитип, уни чүшәндүрүтин баш тартти. Өзини жирафқа охшатти – чүнки униң бойни узун вә чөпни яхши йәйду. Ахири униң ким билән яшашни халайдиғанлиғи тоғрилиқ соалға, пәқәт дадиси билән яшашни халайдиғанлиғини ейтип, изаһ бериштин баш тартти. Жүргүзүлгән тәкшүрәш асасида төвәндики хуласини чиқиришқа болиду: – Арсенияниң психикилиқ тәрәққият дәриҗиси тәләп дәриҗисигә мувапиқ келиду, аилидики вәзийәткә бола тәшвиш байқилиду; Қизниң атиси вә анисиға болған психикилиқ мунасивити охшаш иҗабий. Әпсус, һазирқи пәйттә у күчлүк вә уни һимайә қилишқа қабилийәтлик болған пәқәт дадисиниң фигурисини көриду; Шундақла һазирқи пәйттә Арсения үчүн дадиси наһайити абройлуқ шәхс, бу яш алаһидилигигә бағлиқ болуши мүмкин”. Балилар психологи өзиниң хуласисидә ата-ана аҗришиватқан пәйттә балиниң һиссиятлиқ кәскинлигини төвәнлитиш вә көңүл ағриғиға дучар болмаслиғиниң алдини елиш мәхситидә униңға психологиялик ярдәм көрситишниң һаҗәтлигини алаһидә тәкитлигән. Дегинидин қайтмайдиған бала Арсения дадиси билән яшаватқан чағда, Александрниң илгәрки рәпиқиси адвокат яллап, қизини қайтуруп елиш амалини издәшни тохтатмиған. Шу чағда Александрға Алмута шәһәрлик балағәткә йәтмигән балиларниң ишлири бойичә ихтисаслаштурулған наһийәләрара сотқа балиларниң яшаш җайини ениқлап бериш тоғрилиқ әризә йезиштин башқа амал қалмиған. Әнди Лейла болса көп ойланмай, дәсләпки әризә бойичә тәләпни қанаәтләндүрүштин баш тартиш тоғрилиқ қарши әризә язиду вә өзиниң тәливини қанаәтләндүриду. Дадисидин мәҗбурий айриш әһвали төрт яшлиқ қизниң психикисиға сәлбий тәсир йәткүзүш фактини йәнә бир қетим дәлилләш үчүн испат ретидә Александр йәнә икки балилар психологлири А.Нурбекова вә О.М.Мощенкониң чиқарған хуласиләрни кәлтүриду. Һәр икки мутәхәссис сотта балиниң ана билән яшашниң физиологиялик тәливиниң йоқлуғини вә униңға өзи үчүн адәттики хаһишиға җавап беридиған шараитта (дадиси билән) яшашниң дуруслиғини чүшәндүргән. Әпсус сот бу сәвәпләрни етиварға алмай, адәттики қелиплашқан қарарни қобул қилиду: бала он яшқичә өз пикрини ениқ изһар қилалмайду, шуниң үчүн Арсения аниси билән яшиши тегиш. Көп өтмәй инспекторлар вә сот қарарини орунлиғучилар Арсенияни Александрдин елип кетишкә келиду, лекин у дадисидин башқа һеч кимни йеқин йолатмай қойиду. Қиз дадисини қаттиқ қучағлап, уни һимайә қилишни сорайду. Буни көргән инспекторларму һәйран қелишип, қизни күч билән тартивелишқа қоли бармайду. Төрт яшлиқ қизниң дадисидин ярдәм сорап инспекторларға қаршилиқ көрситиватқинини көргәнләрниң көпчилиги көзигә яш елип, өйдин чиқип кетиду. Әнди бәзиләр болса Александрдин қизиға дурус мәслиһәт берип, қарарниң орунлинишиға ярдәм көрситишни тәләп қилған. Лекин Арсенияниң һеч кимни тиңшайдиған түри йоқ, гөдәк пәқәт дадиси биләнла яшашни халайду. Аниниң ғәзивидә чәк йоқ. Мана шу чағда судья Катийчи Абсиметованиң рәислигидики Алмута шәһәрлик соти наһайити нәтиҗидарлиқ усулни тәклип қилиду, йәни – балиларниң ата-анилирини музакирә үстилигә олтиришни вә талаш-тартишни медиативлиқ йол билән һәл қилишни тоғра көриду. Арсенияниң һәрикити судья К.Абсиметованиму һәйран қалдуриду. Төрт яшлиқ қиз ата-анисини яхшилап ойлинишқа вә алдирақсанлиқ билән қарар қобул қилмаслиққа чақириду һәм қийналған балилирини аяшни вә уларниң тәғдиригә бепәрва қаримаслиқни илтимас қилиду. Лекин Лейланиң адвокати судьяни процессуалсиз алақидә әйипләйду. Судья Арсенияниң өйидиму меһманда болиду. У сөйүмлүк дадисиниң қучиғида олтирип мийиғида күлиду, уни қучағлап, һеч қачан уни ташлап кәтмәйдиғанлиғини ейтиду. Шундақ қилип судья бәш күн давамида Александрниң һәрбир балиси билән учришип, тонушиду, аилиниң барлиқ проблемисини “өзиниң бешидин” өткүзиду. Ахирида балилар аилиниң қайта қошулушини, ата-анисиниң биллә яшишини, ата яки аниға бөлмәсликни халайдиғанлиғи ениқ болиду. Лекин улар өскән илгәрки бәхитлик аилиниң болмайдиғанлиғини қандақ чүшәндүрүш керәк? Судья К.Абсиметоваға бузулған аилә түпәйли балилар тартқан җапани вә дәрт аләмни өз бешида һис қилишқа тоғра кәлди. Мәзкүр иш бойичә қарар қобул қилиш керәк, лекин бу қарар Александрниң пайдисиға йешилмәйдиғанлиғи һәммигә чүшинишлик еди. Қизчақ салған сүрәт Җәриян аяқлашқандин кейин, судья илгәрки әр вә аялға муваппәқийәт тилиди. Мәзкүр вақиәниң униң қәлбини тәврәткәнлиги байқилип туратти. Александрниң өйиниң ишиги ечилди, униңға дәсләпкиләрдин болуп қизниң аниси вә сот қарарини орунлиғучи органларниң вәкиллири кирди. Лекин Арсения уларға қарапму қойғини йоқ, у дадисидин көзини үзмәйду. Ахири униң бойниға есилип, қаттиқ қучағлайду. Александр тизлинип олтарған пети, қизини қучағлап, көзидин аққан яшни йошурмақчи. Тиничлиқ һөкүм сүрмәктә, Лейла болса ата билән балиниң хошлишишини көрмәс үчүн тәтүр қаравалди. Шу чағда Арсения дадисиға униң билән тәбиәттә сәйлидә жүргән пәйтни сүрәткә салғанлиғини ейтиду. Александр көзини чиң жумған пети қизиниң гепини тиңшайду, униң көзлири яшқа толған. Лейланиң адвокати алдираш керәклигини чүшәндүриду. Александр қизини көтирип машиниға елип маңиду. Арсения Александрдин қәйәргә баридиғанлиғини сорайду. Атиға һаятида дәсләпки қетим қизиға “меһманға кетип баримиз” дәп ялған ейтишқа тоғра келиду. Лейланиң өйидә Арсенияни акиси һәм һәдиси қарши алди, улар қучақлишип, сөйүшүп көрүшти. Әнди Александр болса пәйттин пайдилинип, өзи үчүн ят өйни аста ташлап кәтти. Бир йерим сааттин кейин Александр өзиниң бош қалған өйигә қайтип келип, чечилип ятқан оюнчуқларни көрүп, диванға олтарған пети өпкә-өпкисини басалмай жиғлап кәтти. Бәзи атилар аҗрашқандин кейин балилириниң гепини аңлашниму халимай, алимент төләштин қечип жүргән чағда балилириниң ғемидә яшап, һәқиқий атидарчилиқ қилған адәмләр һоқуқиниң камситилғанлиғини мошу вақиәдин байқаймиз. Әпсус дөләт нека мунасивәтлирини сақлап қелиш җәриянини назарәт қилалмайду. Чүнки һәр бир адәм өз тәғдиригә өзи ғоҗайин. Әнди балиларниң һоқуқичу, уларниң толуқ аилидә яшаш, ата-анилири билән биллә болуш хаһишини қандақ қилимиз? Ата-аниларниң аҗришиши, униң қануний күчкә егә әмәс екәнлигини етирап қилиш яки ата-аниларниң бөләк яшиши – балиниң һоқуқиға тәсирини йәткүзмәслиги керәкқу. “Нека вә аилә тоғрилиқ” кодексниң 73-маддисиниң 1-пунктида йезилғинидәк балидин бөләк туридиған ата-ана униң билән арилишиш, уни тәрбийиләшкә қатнишиш вә балиниң билим елиш мәсилисини һәл қилиш һоқуқиға егә. Буниңға бала үчүн муһим болған бирқатар башқиму муһим мәсилиләр кириду. Бала биллә яшайдиған тәрәп иккинчи тәрәпниң бала билән арилишишиға тосалғу болмаслиғи керәк. Әлвәттә, бу балиниң җисманий яки психикилиқ саламәтлигигә, шундақла әхлақий тәрәққиятиға тамамән зийинини тәккүзмәслиги тегиш. Әпсус, әмәлиятта қанун нормилири ата-анилар тәрипидин пат-пат сақланмай қалиду. Ейтайлуқ, әгәр атилар балилири билән учришип, бир нәччә саат вақтини биллә өткүзмәкчи болса, бәзидә уларға нисбәтән қамаққа елишқичә болған җаза түрлири қоллинилиду. Сөзсизки, балиға ана бәргән меһир-муһәббәтни ата берәлмәйду, лекин балилар һәр икки тәрәпниң ғәмхорлуғини һис қилиши шәрт. Шуни тәкитләймизки, ата-аниниң балиға болған һоқуқини қануний түрдә чәкләш, инсансизлиқ характериға егә болмаслиғи керәк. Бәхтияр ТОХТАХУНОВ.

687 рет

көрсетілді

0

пікір

Біздің Telegram каналына жазылыңыз

алдымен сізді қызықтыратын барлық жаңалықтарды біліңіз

Уйғур авази

21 Сәуір, 2021

Жүктеу (PDF)

Редактор блогы

Ершат Моллахун оғли ӘСМӘТОВ

Редактор блогы