• Әхбаратлар еқими
• 08 Тамыз, 2019

«Мән сеғинған далаларниң өзи – бир аләм...»

Шаир Һезим Бәхниязовниң туғулғининиң 90 жиллиғиға даир Мақала мавзусиға таллавелинған мәзкүр шеир мисраси талантлиқ лирик шаир Һезим Бәхниязовниң қәлимигә мәнсүп. Униң бу «Колхоз етизлири» намлиқ шеири Панфилов наһийәлик «Колхозчилар авази» гезитиниң 1956-жилқи 29-март санида йоруқ көргән екән. У жиллири мән мәктәп оқуғучиси болуп, әдәбиятқа иштияқим чүшип, анчә-мунчә хәвәр, мақалә, шеирларни йезип жүрәттим. Уларниң бәзилири наһийәлик гезитта бесилип қалса, хошаллиғимдин бешим көккә йетәтти. Һезим акиниң шу шеири маңа бөләкчә тәсир қилғачқа, уни йенип-йенип оқаттим. Шуңлашқиму у та бүгүнки күнгичә ядимда сақлинип қалди. Шеир мундақ башлинатти: Дана көзләр кирпик қеқип тикилгән бир дәм, Күн нурлири қувитиниң җәмлиригә тәң. Мән сеғинған далаларниң өзи – бир аләм, Бу – шу аләм байлиғи мол океанчә кәң... Барлиқ сөзләр йәрниң сирин вә йәнә сөзләр, Җәмийәтниң чинариға қонғучи қуяш. Бу далалар бағрин макан әткүчи байлиқ, Өзи сөзләр әмгәк күчин болуп аһаңдаш. Далалардур әмгәк билән өзгәргән түри, Бүгүнки күн саадити келип қонған җай. Анда турмуш, булақлири таза вә ташқин, Өркәш атқан долқунлири җасарәткә бай. Бу далалар қойни ара кезәр һәқиқәт, Мана шунда һалал әмгәк тапқандур ронақ. Бу далалар илпәтлири: илим, санаәт, Шунда тапар колхозчилар мәңгүгә шөһрәт. Әң муқәддәс туйғулирим яйғанда қанат, Көз алдимдин шу далалар шу далалар, бир-бир. Чүнки ушбу мисраларниң йолдиши – һаят, Мени қучқан худди шунда, болғин дәп шаир. Кейин мәтбуат саһасида ишлигән жилларда Һезим ака әҗайип маһарәт билән күйлигән шу байлиғи – мол далаларда, етизларда нурғун қетим болдум, қадақ қоллуқ деханлар бәрпа қилған тағ кәби догиланған ашлиқни көргәндә, шаирниң шу шеир мисралирини ичимдин тәкрарлаттим. Һазир аридин 63 жил өткән болсиму, бу шеир есимдин көтирилгини йоқ. Һәр тәкрарлиғинимда җошқун истедат егиси, әҗайип кәмтар, дилкәш инсан Һезим ака Бәхниязов иллиқ симаси билән көз алдимда гәвдилинидудә, униң билән йүзму-йүз көрүшкиним ядимға келиду. Бу 1956-жил еди. Күз пәслидә шуңғичә бизгә исми анчә-мунчә тонуш шаир Һезим Бәхниязов Панфилов наһийәсигә иш баби билән келип, жут арилап, яш һәвәскар иҗаткарларниң бешини қошуп, сөһбәтлишип, язған шеир, һекайилирини оқуп чиқип, пикир-мәслиһитини бәрдидә, кетип қалди. Шу жилниң декабрь ейида күтүлмигән йәрдин Қазақстан Язғучилар иттипақидин мени җумһурийәтлик яш язғучиларниң кеңәшмисигә чақирған тәклипнамә қолумға тәгди. Хошаллиғимниң чеки болмиди, бир чәттин һаяҗанландим. Чүнки шуңғичә Яркәнттин атлап сәпәргә чиққан әмәсмән. Алмутини аңлиғиним болмиса, көрмигән шәһәр. Қәйәргә чүшүп, қәйәргә баридиғинимниму билмәймән. Униң үстигә соғ, қар қелин. Қәлбимни һәрхил ой-хияллар чулғавалди. Ахири тавакәлгә бәл бағлидимдә, йолға атландим. Тәлийимгә, автобус ичидә мән олтарған қатарда тонуш, наһийәлик гезитниң һесапчиси Талип ака Рахманқулов орун алған екән. Узун йолда иккимиз параңға чүштуқ. Гәп ара у мениң әһвалимдин хәвәрдар болуп, яхши гәп қилип, әндишәмни бесип қойди. Алмутиға йәткәндә өзи билән мени қейинсиңлиси Зорәм һәдиниң өйигә елип кәлди. Бу йәрдә қейининиси, КазГУниң студенти, шаир Абдукерим Ғәниев билән тонуштум, көңлүм хәтирҗәмликкә чүшти. Әтиси әтигәнлиги шаир мени керәклик җайға йәткүзүп қойди. Яш язғучиларниң җумһурийәтлик кеңәшмиси шу жилниң 19-декабрь күни Қазақстан ССР Алий Кеңишиниң мәҗлисләр залида тәнтәнилик ечилди. Президиумда атақлиқ әдипләр орун алди. Уларниң арисидин сирттин тонуйдиғанлирим Мухтар Әвезов, Сәбит Муқанов, Ғәбит Мүсрепов, Әбдилда Таҗибаевлар еди. Қазақ мәктивидә оқуватқачқа, уларниң иҗадийитидин хәвирим бар еди. Кеңәшмигә җумһурийәтниң барлиқ вилайәтлиридин вәкилләр қатнашти. Уларниң ичидә уйғур язғучи-шаирлиридин Һезим Искәндәров, Һезмәт Абдуллин, Илия Бәхтия, Һезим Бәхниязов вә җай-җайлардин чақирилған бир қанчә һәвәскар иҗаткарлар болди. Кеңәшмини Қазақстан Язғучилар Иттипақиниң рәиси Ғ. Мусрепов киришмә сөз билән ачти. Андин кейин Т. Ахтанов вә Н. Ровенскийлар яш язғучиларниң иҗадийити тоғрилиқ докладлар билән сөзгә чиқти. Музакиригә қатнашқанлар яшларниң иҗадий қәдәмлири, уларға көрситиливатқан ғәмхорлуқ, орун еливатқан хаталиқлар, алдидики вәзипиләр тоғрилиқ ейтти. Уларниң арисида Һезим ака Бәхниязовму болуп, у қазақ әдәбияти билән уйғур әдәбияти арисидики шәкилләнгән әнъәнивий мунасивәтни техиму мустәһкәмләшниң иҗабий тәрәплирини ейтқач, умумән уйғур әдәбиятиниң тәрәққиятиға тосалғу болуватқан бәзи бир камчилиқларни атап өтти. Шуниң ичидә мошу кәмгичә җумһурийәт дәриҗисидә уйғур тилида бирәр гезит яки журнал нәшир қилинмай келиватқанлиғини әскә селип, әгәр бу муһим тәләп-арманлар жуқури орунлар тәрипидин һәл қилинидиған болса, буниң өзи яш талантлиримизниң иҗадий өсүшигә, умумән әдәбиятимизниң техиму риваҗлинишиға кәң мүмкинчиликләр ачидиғанлиғини, уларда елан қилинидиған яхши әсәрләрниң һәм йетәрлик екәнлигини җүръәтлик изһар қилди. Муназиридин кейин әдәбиятниң һәрхил жанрлири бойичә семинарлар уюштурулди, у әтисиму давамлашти. Уйғур қәләм саһиблири җуғи-җәм болуп, семинарда әдәбиятимизниң келәчиги һәққидә пикирләшти. Һезим Бәхниязов һәвәскар иҗаткарларға әдәбиятниң поэзия жанри тоғрилиқ әтраплиқ вә чоңқур чүшәнчиләр бәрди. Семинар аяқлашқанда һәммимиз хатирә сүрәткә чүштуқ. Шу күни Һезим ака мени өйигә тәклип қилди, хелә муңдаштуқ. Рәпиқиси Реһимәм һәдә яркәнтлик болуп, уларниң икки қизи вә оғли бар еди. Әтиси Һезим ака мени йолға селип қойди. Буму кәмтар инсанниң алий хисләтлириниң бир ипадиси әмәсму?! Әсли Һезим ака Или вадисиниң Чоң Ачиноқа йезисиниң инавәтлик турғунлири Бәхтахун вә Помашхан Бәхниязовларниң аилисидә 1929-жили 12-июньда дунияға кәлгән. Униң балилиқ дәвриниң бир қисми мошу жутта өтти. У жиллири бу тәвәдики йезилар Яркәнт наһийәсиниң тәркивидә еди. 1935-жили Уйғур наһийәси өз алдиға бөлүнүп чиқти. Иш-хизмәт баби билән кадрлар алмашти. Шуниңға мунасивәтлик Бәхниязовлар аилисиму Яркәнт тәвәсигә көчүп берип, Алтөй йезисида турақлишип қалди. Атиси Бәхтахун ака җавапкәр иш-хизмәтләрни атқурди. Һезим ака мәктәп ишигини ечип, оқушини давамлаштурди. Қатарға укилири Селимахун, Венера, Шавдунлар қошулди. Бәхтахун акиниң сиңлисиниң оғли Велиму мошу аилидә тәрбийилинип, өсүп-йетилди. Һазир Венера Яркәнттә яшаватиду, у яқ билән биз синипдаш, мәзкүр мақаләмни йезиш алдида униң билән сөһбәтлишип, хелә мәлуматларни толуқтурувалдим. Һезим Бәхниязов Пәнҗим йезисидики йәттә жиллиқ мәктәпни пүтәргәндин кейин Яркәнт педтехникумида тәһсил көрди. Уни әла тамамлап, мәзкүр билим дәргаһиға ишқа қобул қилинип, студентларға дәрис бәрди. Шу пәйттин башлап униң шеирийәткә болған иштияқи ойғиниду. Педтехникумда бир жил ишлигәндин кейин, алий билим елиш истигидә бир топ ағинилири билән Ташкәнткә атлинип, бу йәрдики уйғур яшлириниң арзулуқ билим дәргаһи САГУниң Шәриқ факультетиға оқушқа чүшиду. Мошу жиллири у әдәбият саһаси бойичә әтраплиқ билим алиду, поэзия жанрини чоңқур үгинип, иҗадийәт йолида ишәшлик қәдәм ташлайду. Университетни муваппәқийәтлик тамамлап, филолог-журналист мутәхәссислигини алғандин кейин, яркәнтлик достлири Асим Қурбанов, Һаким Насиров, Әхмәт Яқуповлар билән бу йәрдики «Шәриқ һәқиқити» журнали редакциясидә ишләйду. Редакцияниң иҗадий хадимлири Шәрқий Түркистан аһалиси үчүн мәзкүр журналдин ташқири бәдиий вә сәясий китапларниму тәрҗимә вә нәшир қилиш билән шуғулинатти. Һезим ака шу мәсъул иҗадий ишқа қизғин берилип, көплигән китапларни тәрҗимә қилип, қериндашлиримизға һавалә қилди. Буниң өзи униң иҗадий җәһәттин өсүшигә түрткә болди. Шеирийәтниң қир-сирлирини мукәммәл егәллигән униң язған, һәрбир шеири оқуғучиларда чоң һаяҗанлиқ, қанаәтлиниш һасил қилатти. Һезим Бәхниязов Алмута шәһиригә көчүп кәлгәндин кейин әмгәк паалийитини, иҗадийитини ишәшлик давамлаштурди. Қазақстан Язғучилар иттипақида уйғур әдәбияти бойичә мәслиһәтчи, андин, җумһурийәтлик «Коммунизм туғи» (һазирқи «Уйғур авази») гезити редакциясидә әдәбий хадим, бөлүм башлиғи болуп ишлигән жиллири у нурғунлиған талантларға халисанә ярдимини көрсәтти вә өзиниң истедати һәртәрәплимә ярқин көрүнди. Очуқ ейтқанда, шаир уйғур поэзиясиниң йоруқ юлтузи дәриҗисигә көтирилди. У классик әдәбиятимизниң ғәзәл, мәснәвий, туюқ вә башқа шәкиллирини новаторлиқ билән қоллинип, уларға йеңичә мәзмун берәлиди. Мән Алмута шәһиридики Миллий китапханиға берип, Һ.Бәхниязовниң дәсләпки жиллири нәшир қилинған бир нәччә топлимини елип, һәммисини оқуп чиқтим. Шуниңдин кейин униң тәҗрибиси мол, билими чоңқур, таланти вә илһами өткүр қәләм саһиби екәнлигигә йәнә бир қетим көз йәткүздүм. Шундақла Һезим акиниң инсан сүпитидә толиму кичик пейил, тәкәббурлиқтин тамамән жирақ, адәмләргә меһри-шәпқәтлик, көңүл-көкси кәң әдип екәнлигини һазирқи җумһурийәтлик “Уйғур авази” гезити редакциясидә биллә ишлигән жиллиримдин яхши биләттим. Көрнәклик әдәбиятчиларму Һезим Бәхниязовниң таланти вә униң алий инсаний сүпәтлири тоғрилиқ өзлириниң иллиқ инкас-ләвзилирини ейтқан екән. Көрнәклик қазақ шаири Сағи Жиенбаев: «Шеирниң бәдиий йүксәк йезилиши шаирниң қәлб дуниясиға бағлиқ. Сайрайдиған қуш көрүнгән йәргә уга салмайду, қолайсиз йәрдә гүлму өсмәйду. Маңа Һезим аға Бәхниязовниң көңүл сарийи һәм көркәм, һәм гөзәл көрүниду. Униңға киргинимдә, көңлүң яйрап кетиду. У барлиқ әтрапиға нур чечип туриду. Һеч кимниң абройи билән атиғиға, миллити билән нәслигә, хизмити билән кәспигә қаримайду. Һәқиқий инсанчә чүшиниду, адәмчә сирдишиду. Һечкимниң чеһридин муң-қайғу көрүнмисекән дәп тиләйду. Яхшилиқ қилишқа тиришиду. Адәм үчүн буниңдин ошуқ бәхит йоқ дәп, ойлаймән. Һезим аға шундақ шаир еди», дәп, изгү-нийәтлирини изһар қилған. Хәлиқ язғучиси Зия Сәмәдий өз вақтида Һезим Бәхниязов тоғрилиқ мундақ дегән екән: “Һезим Бәхниязов Улуқ Вәтән урушидин кейин қайтидин риваҗлинишқа башлиған Кеңәш әдәбиятиниң дәсләпки вәкиллириниң бири болуп, поэзиямизниң бүгүнки дәриҗигә көтирилишидә униң әмгиги зордур. Биз уни өзигә хас талантиға бенаән “лирик шаир” дәп етирап қилимиз. Һалбуки, униң лирикилиқ характериға егә шеирлири адәмниң һис-туйғуларға толған һаяҗан кәйпиятини шеирий гөзәллик билән ипадиләп берәләйду. Шаирниң таянчи, қудрити шуниңдин ибарәтки, у ана тилини пухта өзләштүргән һалда сөз-ибариләрни орнида-лайиғида ишлитишни билиду. Һә, тил-әдәбиятниң асасий амили демәк, мукәммәл тил байлиғиға егә әмәс шаир-язғучидин йетүк әсәрләрни күтүш мүмкин әмәс, әлвәттә! Әгәр биз кәмтарлиқтин сөз ачидиған болсақ, бу яхши пәзиләтниңму Һезим Бәхниязовниң мүҗәз хулқиға сиңгәнлигини көрүмиз. У һечқачан “өзәмла болувалай, ейтивалай” дейиштин хали, оңушлуқ йезилған мәһсулатини дәвран қилмайду, һодуқуп, чалвақимайду – көрәңлимәйду...”. Һә, әйнә шундақ шаир, һәқиқий инсан Һезим ака Бәхниязов хәлқимизниң, оқурмәнлириниң сәмимий муһәббитигә сазавәр болди. Һезим акиниң йоруқ дуния билән видалашқиниға 29 жил бопту. Бирақ, мошу кәмгичә туғулған Уйғур наһийәсидә, йә шаир өсүп, камаләткә йәткән Панфилов наһийәсидә әдипниң исимини әбәдийләштүрүш мәсилисиниң көтирилгәнлигидин хәвирим йоқ. Әгәр шундақ болса, һазирму кәч әмәс, бу һәққидә Қазақстан Язғучилар Иттипақи вә йәрлик һакимийәт, наһийәлик Уйғур этномәдәнийәт мәркизиниң рәһбәрлири, қәләмдашлири ойлаштуруп, һәрикәт қилиду дегән үмитимиз бар. Мақаләм билән биллә Һезим Бәхниязовниң өткән әсирниң атмишинчи жиллири иҗат қилған бир түркүм шеирлирини оқурмәнләрниң диққитигә һавалә қилишни мувапиқ көрдүм. Дан Дан алдида хиҗаләт алтун, Чүнки данда ана йәр сөзи. Меһри билән һәммини мәптун Қалған данда һаятниң өзи. Дехан тәри, қуяш тамчиси Әшу данда болған муҗәссәм. Дан түпәйли җанниң барчиси Идрәк тапқан, көрүнәр көркәм. Алтун немә? Данда – иштияқ, Дансиз яшаш әмәстур мүмкин. Бир тал дандин миңлиған башақ Алған дехан саңа апирин! Достумға Балилиқ күнләр, сирлирим дости Биз қәдәм басқан гүллиди бағлар. Ядимдин мениң чиқмиди әсли Биллә өткүзгән бәңвашлиқ чағлар. Көп майсә чимән – йейилған гиләм, Поңзәкләр етип ойнар едуқ биз, Мәктәп беғиға көчәтләр тикип, Ейтқинә, немә ойлар едуқ биз?! Мана шу ойлар ашти әмәлгә, Һеч бир тинмастин, әттуқ әмгәкләр. Мана имарәт, чирайлиқ шунчә, Зоқ әйлишиду көргән жүрәкләр. Бәш минут Кечә, көктә юлтузлар, Ойнишиду Ай билән. Күлсә нәпис һур баһар, Чайқилиду гүл-чимән. Шу мәзгилдә қиз-жигит, Янди кәчки сәйлидин. Хошлишалмай турмақта, Бу иш кимниң пәйлидин?! Жигит қизниң қолини, Қисар қаттиқ, дилда от. Торап униң йолини, Дәйду: туруң бәш минут. Қиз қолини тартмайду, Дегәндәк у мәккәм тут. Мана шундақ чағларда, Түгимисә бәш минут... Абдукерим ТУДИЯРОВ, Қазақстанниң Пәхрий журналисти. Сүрәттә: солдин оңға: олтарғанлар Һезмәт Абдуллин, Һезим Искәндәров, Һезим Бәхниязов, Илия Бәхтия, өрә турғанлар: солдин оңға: Һесамдун Исламов, Абдукерим Тудияров, Хелил Һәмраев, Мирғияс Семәтов, Рәхмидин Пәхирдинов (1956-жил).