• Әхбаратлар еқими
  • 08 Тамыз, 2019

Күндин-күнгә аватлишиватқан жут

Пәнҗим йеза округиға қарашлиқ Улуқ Ипәк йоли бойиға җайлашқан Ават – һәқиқәтәнму ават жут. Ават йезиси ахирқи бәш-он жилда адәм тонуғисиз дәриҗидә өзгәрди. Чүнки заманивий типта селинған мәктәп, йеңи фельдшерлиқ амбулаториялик пункт, йеңи мечит һәм өткән жили пайдилинишқа берилгән «Ниагара» ресторани йезиниң һөснигә һөсүн қошуп турмақта. Турғунларниң асасини қазақлар билән уйғурлар тәшкил қилиду. Улар йеза егилигиниң муһим саһалиридин болған деханчилиқ, бағвәнчилик һәм чарвичилиқта тәр төкүп, елимизниң тәрәққиятиға өзиниң үлүшини қошмақта. Гөһәрбүви ИСМАЙИЛҖАНОВА, «Уйғур авази» Арөстәң Жутниң тарихи һәққидә сориғинимизда, жут атилири билән нураний анилар тәвринип сөзләп кетиду. Аватниң йеза болуш тарихи һәққидә шуни тәкитләш керәкки, жутниң тарихи әшу көч-көчләр дәвридин башлиниду. Гәмиләр қезилип, соқма тамларниң соқуп, су чиқирип, қақас ятқан далаларни өзләштүргән ата-бовилиримиз икки өстәңниң арилиғини макан әткән. Бу жутни дәсләп “Арөстәң” дәп атишиму шуниңдин екән. Йеза өткән әсирниң оттузинчи жиллириғичә шундақ атилип кәлгән. Артельлар, андин колхозлар тәшкил қилинишқа башлиған жиллири үч мәһәллидики ушшақ артельларни бирләштүрүп, уни көпчилик «Ават» дәп аташқан. Җаңгал – кичиккинә йеза болуп, өткән әсирниң атмишинчи жиллириғичә наһийә хәритисидә моҗут болған. Лекин тоталитарлиқ –бюрократик түзүмниң касапитидин һеч бир мәдәний мәиший шараит яритилмиғачқа, аһалиси һәр тәрәпкә тарқап кетишкә мәҗбур болиду. Мана шу җаңгаллиқларниң мәлум қисми өзлиригә йеқин орунлашқан Ават йезисиға келип олтирақлишиду. Әнди Аватқа болса Ғени батурниң қәдәм тәшрип қилип, турғунлар билән учришип, һәмсөһбәттә болғанлиғини униң һөрмитигә мәшрәпләр, сорунлар уюштурулуп, хәлиқ сөйгән батурни дағ-дуғилиқ узатқанлиғини жутдашлар һелиму әскә елип жүришиду. Исимлири әл қәлбидә Һәр қандақ жутниң шәнини ашуридиған – униң адәмлири. Аваттиму шундақ есил, жутдашлири мәнпийити йолида әмгәк қилған атилар билән анилар аз әмәс. Аватлиқлар һаяттин өткән болсиму, хәлқи үчүн тәр төккән Әхмәтҗан Әмәтов, Сидиқ Дөмеков, Ғулам Қулиев, Турған Һосманов, Һашим Аюпов, Қәмә Имрәмзиев, Қатира Жуманова, Әғзәм Мәрүпов қатарлиқ әл-жут үчүн үлгә-нәмунә болғанлар аз әмәс. Бүгүнки әвлат уларниң исимлирини ядлаватқанлиғи бизни хурсән қилди. Яш әвлат уларниң ишлирини заманға лайиқ давамлаштуруп кәлмәктә. Нураний ана Бу жутқа келишимиз билән Аватниң әң чоң турғуни 93 яшлиқ Патәмхан ана һәққидә аңлап, һалидин хәвәр елиш үчүн униң қутлуқ өйигә йетип бардуқ. Дәстиханға тоздәк ярашқан ана бизни хушчирай қарши алди. Әтрапида бала-чақа, нәврә чәвриләр пәрванә. Уқушсақ, бу қутлуқ аилидики адәттики һаләт екән. Аниниң һалидин хәвәр елиш үчүн йеши йәтмишкә киргән балисиму, бир яшлиқ әврисиму келидекән. Башқа җайларға көчүп кәткән аватлиқларму йезиға келип қалғидәк болса, Патәмхан анини йоқлимай кәтмәйдекән. Ана бу күнлири бөләкчила яйрап, бешидин өткән иссиқ соғни, бақилиқ болған жутдашлирини әсләп, һекайә қилиштин ялиқмайду. Аниниң дуаси билән башланған сөһбәттә бизму униң бесип өткән һаятидин сир чәктуқ. 93 яшлиқ Патәмхан ана тетик-тимән, әстә сақлаш хатириси сағлам екән. Өткән һаятидин тенимәй-тәнтирмәй ейтип бәрди. Теги-тәкти җаңгаллиқ Аюп вә Җанарәм Тохтаевларниң тунҗиси Патәм Ават йезисидики башланғуч мәктәпни, андин Пәнҗимдики йәттә жиллиқ мәктәпни тамамлап, оттура билим елиш үчүн шәһәрдики Молотов (һазирқи И.Алтынсарин) намидики мәктәптә икки чарәк оқуйду. Оқуш жилини аяқлаштурушқа униң шараити яр бәрмәйду. Йоқсизчилиқниң дәрди, учисиға тапса, қосаққа йоқ, дегәндәк. Шу шу болдидә, Патәмхан мәктәпни бирәтола ташлап, ата-аниси билән колхоз ишлириға арилишиду. У жиллири «Йилтиз» дәп аталған колхозда сийир фермиси тәшкилләнгән еди. Патәмхан шу фермида дәсләп падичи, андин сеғинчи болуп ишләйду.Уруш башлиниши билән йезидики барлиқ оғланлар қатарида Аюп билән кичик дадилири Турсун, Турған, Мәрүп, Һошур, Әмрулламлар мәйданға атлиниду. Атисиға ана жутиға қайтиш несип болғини билән кичик дадилириниң һәммисила җәң мәйданлирида қаза болғанлиғини ейтип, еғир “уһ” тартти, ана. У сөзләветип пат-пат титиригән қоллири билән қоруқ басқан үзини сийпап, көз яшлирини сүртүп қоятти. – Кәч йетип, сәһәр туруп, “уруш дегән ләнити иккинчи болмисун!” дәп тиләймән. Чүнки уруш жиллири хелә җапа-мәшәқәтләргә дуч кәлдуқ. Күндүзи колхозниң сийир фермисиниң оқитини қилимиз. Сеғилған сүтни жиғип, күнигә 60-70 литр сүттин май тартимиз, кечиси болса җәң мәйданлиридики җәңчиләр үчүн жип егирип, пайпақ, пәләй тоқуймиз. Арқа сәптә мениң билән биллә ишлигән достлиримниң һәммисила бақилиқ болуп кәтти. Шу чағлардики мону бир вақиә задила ядимдин чиқмайду. Чүш мәзгили. Етизда ишләвататтуқ. Һәммимизгә талқанни тәң бөлүп селип бәрди. Маңа өзәмгә тәәллуқ талқанни очумумға қуюватқанда, нәдинду шамал чиқтидә учуруп кәтти. Шу чағда өзлиригә чушлуқ нормисини йәватқан достлирим маңа бир қошуқтин бөлүп бәргән еди. Мана шундақ талқан билән зағрини бөлүп йәп, Ғалибийәткә бир кишилик һәссимизни қошиведуқ, һазир арқа сәпниң қәһримани аталдуқ. Һөкүмитимиз тәрипидин ярдәм пуллар берилип, әл-жут иззәт-һөрмәт қилишиду. Қерилар күни билән 9-майда мәктәп оқуғучилири, жутдашлар йоқлап, һалимдин хәвәр алиду. Жутдашлирим аман болғай. Һазир силәр бәхитлик һаят кәчүриватисиләр. Халиғиниңларни йәп, халиғиниңларчә кийиниватисиләр. Йезида бағчә, мәктәп, дохтурхана, дорихана, мечит һәммиси бар. «Ишлигән чишләйду» демәкчи, пәқәт адил әмгәк қилиш керәк, – дәйду анимиз. Демисиму Патәмхан ана техи икки жил бурунла беғидики өлчүк йеридә көктат терип, отақ отап, бағдин чиқматтекән. Аватлиқ уруш ветерани, һели мәрһум Велахун атидин он бала сөйүп, улардин 31 нәврә, 61 чәврә вә 1 әврә қучуш несип болған анини әнди балилири қолида алма қилип күтүветипту. Бир әсиргә йеқин һаят кәчүриватқан ана узақ яшашниң сири биләнму бөлүшти. – Пәқәт җисманий әмгәк қилип, роһий җәһәттин таза болуш керәк. Мән балилирим билән нәврә-чәврилиримниму шуниңға дәвәт қиливатимән. Худаға миң қатлиқ шүкри, пәрзәнтлиримму ата кәспимиз – деханчилиқ билән шуғуллиниватиду. Жутдашлар қатарида көптин қалмай, һалал әмгиги, маңлай тәри билән рисқа тепиватиду,– дәйду ана. Сахавәт макани Аватта 240 аилидә 1800 дин ошуқ адәм яшайду. Йезиниң баш жигитбеши хизмитини елип бериватқан Рәхмитуллам Савутовниң рәһбәрлигидә аватлиқларниң 100 пайизи «Уйғур авази» гезитини елип оқуйду. Рәхмитуллам Савутовниң тәкитлишичә, йезидики алтә кочиниң һәр биридә жигит беши, ханим-қизлар кеңәшлириниң рәислири сайлинип, улар ата-бовилардин қалған илғар урпи-адәт, рәсим-қаидиләр асасида той-төкүн, нәзир-чирақларни қелиплашқан қаидиләр билән өткүзүветипту. Униңда жигитбашлири Пидамәһәммәт Бақиев, Аюпҗан Арипов, Һемитҗан Мусаев, Ярмәһәммәт Ибдиминов, Реһимҗан Арипов, Азатҗан Данаев, Талипҗан Аметов билән Ләйлигүл Яқупова, Асийәм Әзизова, Маһинур Қәмирдинова, Айтунәм Қурбанова қатарлиқ жут активистлириниң мәхсәтчанлиқ билән һәрикәт қилишида көплигән йеңилиқлар әмәллиятқа җарий қилиниватиду. Қәбирстанлиқларни тазилаш вә униң әтрапиға ериқларни қезип, гүлләрни терип, көчәтләрни тикип, өстүрүш – тирикләрниң инсаний борчи. Аватлиқлар буни чүшинип, толуқ ада қилипла қалмастин, һәр жили әрвалар роһиға атап нәзир өткүзүшни йолға қойған. Жигитбеши Аюпҗан Ариповниң аилиси қәбирстанлиқта һаҗәтлиқ қурал-сайманларни сақлаш үчүн икки еғиз өйни селип беришни өз һөддисигә апту. Аватлиқларниң йәнә бир алаһидилиги шуки, Норуз, Йеңи жил охшаш умумхәлиқ мәйрәмлирини өткүзүшни жуттики тәртип бойичә йезидики бир жилниң жигит-қизлири өз зиммисигә алидекән. Мәсилән, бу қетим 1968-жили туғулған уйғур-қазақ миллитиниң вәкиллири бирликтә уюштуридекән. Жутта һәрқандақ вәзийәттә «мана мән» дәп чиқип, тәминати начар, көпбалилиқ аилиләргә, жуттики чарә-тәдбирләргә һамийлиқ қиливатқанларниң исимлирини жигитбеши пәхирлиниш билән тилға алди. Болупму Ғәйрәтҗан Һаширов, Мурадил Тохтаев, Баһадур Һәмраев, Талипҗан Аметов, Пидамәһәммәт Бақиев, Қуаныш Көнчибаев, Қайнар Оңғарбаев қатарлиқ тәдбирчанлиғиға сахавәтлиги ярашқан жигитләрдин жутдашлар миннәтдар. Жутдашлар бу күни Ғәйрәтҗан Һашировниң исмини алаһидә тилға алди. Кәспи бойичә математика пәниниң муәллими болған Ғәйрәтҗан узун жиллардин бери өзини деханчилиқ, бағвәнчилик, саһасида ишләп синап кәлмәктә. Һазир у 200 гектардин ошуқ мәйданда көмүқонақ, бедә, 15 гектар мәйданда алма, шаптула пәрвиш қиливатиду. Ейтмақчи, Ғәйрәтҗанниң экологиялик таза алма-шаптулиси ахирқи икки-үч жил уда рекордлуқ һосул яратти. Нәтиҗидә наһийә базарлирида «Аватниң шаптулиси» дәп аталған мевиси дүң өтүп, униңға чоң-чоң шәһәрләрдинму херидарлар келишкә башлиди. Чүнки у америкилиқ мутәхәссисләрниң мевә пәрвиш қилиш бойичә йеңи технологиясини үгинип, уни әмәлиятта оңушлуқ пайдилиниватиду. Ғәйрәтҗан шундақла алмиларни мәхсус 60 тонналиқ қоймида сақлашниму йолға қойди. Мошу йәрдә чоң йол бойида йезиниң һөснигә һөсүн қошуватқан икки қәвәтлик «Ниагара» рестораниниң нәқ шу Ғәйрәтҗан Һашировқа мәнсүп екәнлигиниму тәкитләп өткүмиз келиду. Униң сиртила әмәс, бәлки ичиму заманивий қурулуш материаллири билән шәриқ үлгисидә безәлләндүрүлгән. Йеқинда болса иккинчи қәвитидики меһманханисиму ишқа қошулди. «Ниагара» ресторани Улуқ Ипәк йоли бойиға селиниши биләнму һәркимниң диққәт етиварини җәлип қиливатиду. Ипәк йоли арқилиқ ХХҖға вә у яқтин бизниң елимизгә яки үчинчи бир дөләткә өтүватқан йүзлигән туристлар тохтап, ғизалинип, дәм елип кетиду. Пәнҗим йеза округиға қарашлиқ бу йезидики мәктәпниң өткән жили 90 жиллиғи дағдуғилиқ нишанланди. Мәзкүр билим дәргаһида оқутуш уйғур-қазақ тиллирида жүргүзүлиду. Мәктәп учумкарлириниң бир туташ миллий тест синақлиридин сүрүнмәй өтүп, алий оқушларда оқуватқанлиғини тәкитләш орунлуқ. Мәктәп йенидики ихчам мәркәздә балилар тәрбийилиниватиду. Әнди йеза аһалисиниң сани күндин-күнгә өсүватқанлиғи, болупму, яшларниң демографиялик өсүмгә өз үлүшлирини қошуп, алтә вә униңдин ошуқ бала тепип, тәрбийиләватқан «Алтын алқа» «Кұміс алқа» егилири бурунқи он бала тепип қатарға қошқан Патәмхан ана охшаш қәһриман аниларниң қатарини толуқтуруватқанлиғи кишини зоқландуриду. Йезида Улуқ Вәтән урушиниң қатнашқучилири болмиғини билән, арқа сәптә шиҗаәтлик әмгәк қилған әл қәдирлигән инсанларниң барлиғи дилимизни сөйүндүрди. Шундақла Авған зиминида бәйнәлмиләл борчини атап өткән Зердин Арипов охшаш оғланларму жут пәхридур. «Аватлиқларниму аңлап беқиңлар» Аватлиқларни тиңшап бу жуттиму чоң-кичик муәммаларниң барлиғиға көз йәткүздуқ. – Аватлиқларниму аңлап беқиңлар, биздиму өз йешимини тапмайватқан проблемилар бар, – дейишти жут турғунлири. Яшлар өйлинип, аилә қуруп, бир аилидә икки-үчтин келин тутуватқанлар бар. Уларни миллий урпи-адәтләр асасида тәрбийиләватқанлиғи, әлвәттә, зоқлинарлиқ. Немишкиду, балилирини өй- очақлиқ қилип, өз алдиға өй селип, бөлүп чиқириш үчүн йәр алалмай жүргәнләрму бар екән. Ениғирағи, йәргә новәттә турғанларниң сани 100дин ешип кетипту. Шундақла йеңи мәктәп бенасиниң әтрапидики кочиларға электр йоруғи тартилмиған. Оқуғучилар дәристин кәчқурунлуғи саат 19:30 да қайтиду. Қишниң күнлири қараңғу кочиларда қеливатанлиғини бири көрсә, бири көрмәйду. “Һаҗәтмән турғунларға өй селиш үчүн өлчүк йәр берилсә, кочиларға электр йоруғи тартилса, йеңи мәдәнийәт өйи селинса” дегән тиләклирини ейтти аватлиқлар. Биз бу мақалимизда елимизниң Тунҗа Президенти – Елбасы Нурсултан Назарбаевниң «Келәчәккә нишан: мәнивий йеңилиниш» мақалисиниң «Туған жер» лайиһисидә қәйт қилинғинидәк, туғулуп өскән йәрниң һәрбир тешини, идир-қирини қәдирләп яшап, әмгәк қиливатқан аватлиқлар һәққидә тохталдуқ. Илаһим, Аватни аватлаштурушқа өзлириниң тегишлик һәссисини қошуватқан сахавәтлик инсанлар сепи көпийивәрсекән. Панфилов наһийәси. Данияр Шамахунов чүшәргән сүрәтләр.

505 рет

көрсетілді

0

пікір

Біздің Telegram каналына жазылыңыз

алдымен сізді қызықтыратын барлық жаңалықтарды біліңіз

Уйғур авази

21 Сәуір, 2021

Жүктеу (PDF)

Редактор блогы

Ершат Моллахун оғли ӘСМӘТОВ

Редактор блогы