• Шеирлар
• 21 Тамыз, 2019

Балиларға базарлиқ

Әкрәм САДИРИЙ Шерин булақ Үнчә өрләп чиққандәк, Қайнап чиқар сүзүк су. Еқиш тепип төвәнгә, Алдиримастин ақар у. Қирғақлири чимәнлик, Йәлпүниду шамалда. Униң һәрбир тамчиси, Җан киргүзәр далаға. Шунчә шерин булақниң, Бардур униң бир сири. Чүнки ана-Вәтәнниң, Орғуп чиққан у меһри. Тонуштуруш Исмим мениң Әхтәмҗан, Мән оқуймән мәктәптә. Алтун угам синиптур, Тоқуймән билим кәчтә. Таңда туруп, үз жуюп, Бағда көктат отаймән. Сөйүнимән беғимға, Иштин зади кәчмәймән. Уйғур тили өз тилим, Сөзләшсәм йорар дилим. Билим елиш арминим, Йөләктур шуңа елим. Җүҗини күздә сана Алтун рәңлик күз кәлди, Балиларни шат қилип. Мәй бағлиди мевиләр, Шәрбәтлири тил йерип. Сериқ тоху әшу чағ, Кәлди җүҗә чиқирип. Түки күндә тавлинар, «Нахша» ейтип чикилдап. Сүбһи көрүп саниди, Улар еди он икки. Анисини әгишәр, Саналмиди шу пети. Келип тойдин момиси, Сүбһиҗанни ториди. «Немә қилип жүрисән?» Дәп униңдин сориди. Өзәң дегән җүҗини, Санаш керәк күз күни. Мана санап туримән, Күз кәлгәчкә мән уни. Сеғизхан Ишигимиз алдида, Седә барди барақсан. Қонувелип шехиға, Сайрап кәтти сеғизхан. У сайриса өйләргә, Келәр екән көп меһман. Меһман билән биргила, Бәрикәт келәр шуан. Бизниң өйгә йезидин, Меһриван, әзиз бовам, Келәмдекин сеғиндим, Җигдә елип һәм момам. Гүлгинә Бир қолида чейи бар, Бир қолида печинә. Угатмастин-чачмастин, Йәп туратти Гүлгинә. Амрақлиғим кеп шу чағ, Әркиләттим һәм сөйүп. Бир печинә соридим, Бешини сийпап туруп. – Аппақ қизим, гүл қизим, Икки көзи чоғ қизим. Маңа бир тал бериңа, Сиз әмәсқу шох қизим. Шу чағ җавап қайтурди: «Ишлимәйду бешиңиз, Уни қандақ йәләләйсиз, Болмиса бир чишиңиз». Қиш бовай Аппақ кирпик, аппақ чач, Аппақ қашлиқ қиш бовай. Толған қизил халтиси, Соғиларға ваһ, ваһ, вай. Салам қилип униңға, Оқуп бәрдим шеирни, Маңа бәрди җиқ татлиқ, Төкүп иссиқ меһрини. Деди: «Болғин әлачи, Пәйтиң һазир қолайлиқ, Өскин боваң Садирдәк, Ишиң әлгә ярамлиқ». Достлуқ дегән... Әхмәт Назим иккиси, Оқатти бир мәктәптә. Қол тутушуп гезәктәк, Билим елип кәлмәктә. Ямғур яғди бир күни, Йол чәтлири болди көл. Әхмәт кечәр суларни, Назим маңар болмай һөл. Иштик меңип шу чағда, Чоң машина өтиведи. Чачирап кәтти Назимға, Үсти-беши лай болди. Әхмәт көрүп достини, Күлүп кәтти қақахлап. «Охшап қалдиң мөшүккә», Дәтти йәнә валақлап. Ечинмастин достиға, Хошал болди бу ахмақ. Бәзлимәстин һә, уни, Болуп кәтти вақти чағ. Өзи меңип арқичә, Чоң көлчәккә жиқилди. Буни көрүп Назимҗан, Жүгрәп берип йөлиди. Қол яғлиқта пакизә, Етип қойди үзини. Қаш-кирпиги һәттаки, «Қара мончақ» көзини. Чәттә турған бир бовай, Турған екән һәм байқап. Сөзләп кәтти уларниң, Башлирини хуш сийпап. Достқа кәлсә палакәт, Күлмә аңа, бол һәмра. Келиду дәрт саңиму, Йәтмисәң дост һалиға. Достлуқ билән бу аләм, Һәй, оғланлар гөзәлдур. Бу достлуқта инақлиқ, Чечип турған бир нурдур. Бовам Зунун бовам һәрқачан, Өйүмизниң түврүги. Соқуп турар биз үчүн, Көйүп униң жүриги. Өзи даңлиқ бағвәндур, Мевә толған беғи бар. Ақ булуттәк чечәкләр, Кәлгинидә һәр баһар. Күз кәлгәндә алмилар, Пишәр татлиқ һәрбири. Чүнки аңа сиңгәндур, Шу бовамниң пак тәри. Тинимсиз Ташмуһәммәт Ташмуһәммәт шох бала, Терип жүрәр у «бала». Тәнәпуста алдирап, Жүгрәр дайим талаға. Есилиду дәрәққә, Есилиду дарғиму. Әхләт-чога лиқ толған, Сәкрәп чүшәр ярғиму. Мана бүгүн дәрәқтин, Байқимастин жиқилди. Илинип һәм путаққа, Иштан еғи житилди. Вай уятай-уятай, Ташниң немә қилиғи. Көпчиликниң алдида, Көрүнүп қалди «қуйриғи». Чайда үзәр юлтузлар Чайниң йеғи чинидә, Турар еди тавлинип. Буни көрүп Нураләм, Қарап турди таң қелип. – Апа, мома, һәй дада, Чинәңләргә қараңлар. Әткәнчайниң ичидә, Үзүп жүрәр юлтузлар. Қушқачлар Сәһәр чиқсам һойламға, Бир түп қушқач қорада Сәкрәп данлап жүрүпту, Өзин алмай далдиға. Имрақлиғим кеп кәтти, Қәлбимни хуш шат әтти. Жүрүшлири бәк инақ, Чоқулашмастин жүрәтти. Беришимға йениға, Са кәлгәндәк җениға Учуп кәтти пур қилип, Мән қалғандим аң-таңда. Һәҗәпләндим уларға, Мәндин қорқуп қачқанға. Чин дилимдин сөйүнүп, Мундақ дедим қушларға. «Қушқачлирим қорқмаңлар, Мәндин жирақ қачмаңлар. Қилтақ селип тутмаймән, Мән һәқиқий достуңлар». Өз җениңни өзәң бақ Күнләр иссип кәлди яз, Көйүп турар йәр җаһан. Музшекәргә бовамдин, Тәңгә сораттим һәрқачан. Бүгүн бовам бағдекән, Отин чепип қоғунниң. Пешаниси мончақ тәр, Еқип турар һә униң. Сориведим ахчини, Көккә қарап турди җим. Тутқузуп һәм кәтмәнни, Чап деди, көңли йерим. — Һерип кәттим җан қозам, Кичиккинә ишләвәт. Қалди әйнә үч пушта, Балам қени чепивәт. Яқ демәстин ишлидим, Аяп кәттим бовамни. Отап уни түгәттим, Пушта билән чөнәкни. Чип-чип болуп тәнлирим, Суға охшаш тәрлиди. Келип бовам йенимға, Мону гәпни у деди: “Бекар ойнап жүрмәстин, Ишләп турғин һәммә вақ. Тап болмастин тәйярға, Өз җениңни өзәң бақ”. Яримас қилиқлар Қара Ғунчәм бәкму әркитай, Аписиға жүрәр чирмишип. Чоң болсиму жиғлап-вақирап, Той-төкүнгә жүрәр әгишип. Барса дайим мәктәпкә Қаһар, Бор оғрилап, янчуққа салар. Өйгә келип, көрүнгән йәргә Сүрәт селип, һәрқачан булғар. Үлгилик бала Әқилликтур достумиз Шерип, Салам қилар чоңға егилип. Йетәкләйду апирип өйгә, Қолидики жүкини елип. Меһир Әхтәм алди алтә ғаз, Сүбһи алди алтә ғаз. Қошуп улар катәктә, Бақмақ болди қиши-яз. Әхтәм туруп әтигән, Ғазлириға йәм бәрди. Йәмни көрүп, һә улар, Алчаңлишип жүгәрди. Сүбһи чүштә зоқлинип, Қушлириға дан бәрди. Данни җиқ йәп тойдидә, Суға қарап жүгәрди. Шундақ қилип, күнләрму, Аста-аста өтмәктә. Сүбһи, Әхтәм иккиси, Чоң болушини күтмәктә. Қатар-қатар тизилип, Әскәрләрдәк маңатти. Кочидики ериқта, Үзүп, ойнап, янатти. Ғазларниң һә, бир күни, Төрти қапту талада. Өйгә қайтқан қалғини, Ятар еди аптапта. Қусулдушуп талада, Достлирини издәтти. Һойлидики ғазларму, Ғақилдишип жүрәтти. Ечилғанда дәрваза, Қошулушти һә улар. Боюнлирини өзара, Сүркишәтти интизар. Сөйүшкәндәк қилишип, Тумшуқлирин яқатти. Сеғинишип бу қушлар, Бир-биригә бақатти. Қарап турсаң буларниң, Меһри еди бир дәрия. Әшулардәк меһриван, Адәм барму дунияда. Қушлар чеғи бир-бирин, Жүридекән издишип. Бир катәктә өскәчкә, Жүрмәйдекән ят сезип. Мән қараймән уларға, Қилиғиға сөйүнүп. Урушмаймән укамға, Жүримән һәм көйүнүп. Ағмихан (Балилар язғучиси А.Мәсимовқа) Кичиккинә Авутҗан, Тутувалди ағмихан. Уни меһман қилишқа, Йейивәтти “дәстихан”. Ағмиханниң қолида, Бәш бармиғи йоқ екән. Көп йемиди таамни, Қосиғи бәк тоқ екән. Ағмиханму өсмәктә, Һәптә вә он икки ай. Бәлгүләрму бәслишәр, Һә, улардин қелишмай. Бәш күн бош боп шатлиқта, Жүрәр қилип тамашә. Икки күни дәм елиш, Қайғуси йоқ һемишә. Шундақ қилип Авутҗан, 60 яшқа кирипту. Демәңлара балилар, Уни бүгүн қерипту. Амма көңли тап-таза, Ақ булутлуқ асмандәк. Шеир-нахша йезип у, Жүрмәктидур султандәк. Күчи бардур җаңгалдин, Ширни тутуп көндүрәр. Әдәбият гүлзариға, Гүлни тутуп өстүрәр. Бова болуп силәргә, Язар талай һекайә. Оқусаңлар болғини, Уни қилип һимайә. Убдан бала Буйриса ишқа, қачмайду, Әхләт-чога чачмайду. Немә бар дәп қазанда, Ағзини у ачмайду. Чоңни көрсә салам дәр, Мәктәпкә маңар таң сәһәр. Әркилитип кичикни, Жиғлатмайду һәм сөйәр. Чиқишиду урушмас, Ярдәмсиз қарап турмас. Убдан бала әшундақ, Бәтқилиқни яқтурмас. Чоң бала Еләм техи йәттә яш, Қилмайду уруш-талаш. Жүрсә дайим әдәплик, Көрүнгәнгә атмас таш. Оқуп келип мәктәптин, Тәкрарлайду дәрисни, Су қуйғанда гүлләргә, Хошал болар момиси. Шуңа дәйду, момиси, Қилған иши оң бала. Өзи кичик болсиму, Әқли толуқ чоң бала. Тоң бала Чақирсаң һүрпийәр, Гәп қилсаң гүкирәр. Қолида рогаткиси, Қилиғи соғ, түкирәр. У шунда бағри таш, Балилар билән дост болмас. Униң гепи бәкму тоң, Бу қилиқни һеч қоймас. Уни дәйду бар адәм, Салами йоқ, өкүз-кала. Яз кәлсиму һәрқачан, Еримайдиған тоң бала. Муәллим Кирип кәлди синипқа, Иллиқ күлүп муәллим? — Уни көрүп балилар, Һөрмәт қилип турди җим. – Савақдашлар һәммиңлар, Вақтиңлар хуш течлиқму. Омақлардин һал сорап, Соал қойди күлүп у. — Достлуқ дегән немә һәм, Инақлиқчу ейтиңлар? Биләмсиләр бәхитни, Қени, җавап бериңлар? Балилар җим олтирар, Дәм ичигә чүшкәндәк. Йешәлмәстин соални, Толғинатти улар бәк. Әшу чағда Ферузә, Қол көтәрди дәс туруп. «Җававиға тәйярмән», Деди мәғрур ойлинип. Достлуқ Ағрип қалса достумиз, Дәрисидин у қалса, Синипдашлар бирлишип, Уни шу ан йоқлиса. Қалған униң дәрисин, Чүшәндүрсә яхшилап. Униң көңли аптаптәк, Йорар еди чарақлап. Достлуқ дегән мана шу, Бовилардин аманәт. Шуңа мәнму достларға, Қилмаймән һеч хиянәт. Бәхит Бәхит дегән анимиз, Биллә болса атимиз. Күнләр хошал өтиду, Яшисақ җәм һәммимиз. Вәтән дегән иссиқ җай, Қанитимиз у һаман. Бәхит болмас униңдин, Биз айрилсақ һәрқачан. Әла оқуш һәм ишләш, Әлгә хизмәт қилишму. Билсәң уму соғулмас, Һеч түгимәс бәхит у. Мәзмуни кәң бәхитниң, Түгимәйду сөзлисәк. Арманларға йетимиз, Қәдирлисәк һәм сөйсәк. Инақлиқ Синиптики балилар, Соқушмастин теч жүрсә. Қериндаштәк өм болуп, Жиқилғанни йөлисә. Дәптири йоқ балиға, Берип турсақ ярдәм қип. Хошал болар бизләргә, Миннәтдарлиқ билдүрүп. Чоңни көрсәк, саламни, Айимисақ һәрқачан. Ташлавәтсәк арқиға, Зуғуйлуқни биз һаман. Мана мошу инақлиқ, Меһир-шәпқәт дәрияси. Инақлиқта гүллинәр, Бу йоруқлуқ дунияси. Ана тили Дуниядики бар тилдин, Маңа йеқин ана тил. Әшу тилда сөзлисәм, Йоруп кетәр күндәк дил. Чүнки анам сүтидин, Еқип киргән тенимға. Әлләй ейтса сөзлири, Арам бәргән җенимға. “Уйғур тили” дәп атар, Тәвәррүктур һәркимгә. Маһмут Йүсүп бовамдин, Қалған бизгә мирастә. Шуңа әзиз тилимда, Мәктивимдә оқуймән. Чоң болғанда шаир боп, Шеирларни тоқуймән. Салам мәктивим Салам мәктивим, Сеғиндим сени. Чүнки өстүрдиң, Оқутуп мени. Сеғиндим йәнә Устазлиримни, Тутай қучақлап, Дәстә гүлүмни. Кәлдим тәтилдин, Күчләргә толуп, Оқуймән әнди, Әлачи болуп. Ақ өдәк Ақ өдигим, ақ өдәк, Түкүң худди мамуқтәк. Путуң билән тумшуғуң, Сериқ худди алтундәк. Суни көрсәң сөйүнүп, Һеч тоймайсән чөмүлүп. Турмайсән теч, бир йәрдә, Турар орнуң йөткилип. Достлириң көп сән билән, Ала, қара һәм көк тән. Көрмәй қалсаң уларни, Ғақ-ғақ қилип издәйсән. Улар билән ойнайсән, Соқушушни сөймәйсән. Бир қилиғиң бәк яхши, Ақ-қара дәп бөлмәйсән. Течлиқ қуши Әхтәм бақти төрт кәптәр, Төртилиси чирайлиқ. Өйдәк уга ясиди, Бар нәрсигә қолайлиқ. Бағлап қойди қуйруққа, Бармақчилик қапақни. Ғуңулдайду асманда, Чиқармайду чатақни. Әхтәм аңа бәк амрақ, Дан чачиду су берәр. Өкүтмәйду мөшүк дәп, Асрайду, бақиду. Кәптәр беқиш әзәлдин, Көңүл болған хуши дәп. Шуңа дәйду, халайиқ, “Кәптәр течлиқ қуши” дәп. Кичикләргә кичик мәсәл І Етизда тулум чашқан, Йәр тешип һәддидин ашқан. Оғрилап дехан ненини, Топлайду һарам ненини. ІІ Қақилдайду қара қарға, Шүкри қилмайду бариға. Қилиғи тезәккә тумшуқ миләп, Жүриду язлиғи қар тиләп. ІІІ Сөйгү мәстаниси пәрванә, Өмүр бойи болиду сәрсанә. Отни көрсә әдәп кетәр, Ақивитини ойлимас көйүп кетәр. Момам Сәксән яшқа кирипту, Аппақ момам, җан момам. Тәбриклидуқ тойини, Мән, дадам, апам, бовам. Мени болса ухлимай, Әлләй ейтип баққанди. Бағ-бағ қилип бағриға, Меһри билән басқанди. Ишләп дайим мәктәптә, Ишәнчин ақлиған. Һалал, әмгәк тәр төкүп, Абройини сақлиған. Мана бүгүн бир өйдә, Инақ-иҗил яшаймиз. Қучиғида момамниң, Гүлдәк өсүп яшнаймиз. Ирадәм Ирадәм дәп сиңлим бар, Тили татлиқ бәк омақ. Әлачидур дәристин, Бәш алиду һәммә вақ. Тил тәгмисун дәп йәнә, Һәр дәм бәхит тиләймән. Ипархандәк, Назуктәк, Батур қиз болсун дәймән. Зулһаят Бу жил барди мәктәпкә, Оқуш үчүн Зулһаят. Шеир ядлап, үлгә боп, Жүргинигә көңлүм шат. Дәйдиғиним қол-қанат, Апиңизға болуң сиз. Урушмаң достлар билән, Болуң адил, яхши қиз. Хуш яқмас Тур демисә кәчкичә, Баш көтәрмәй ятиду. Үз жуй десә үмчәрәп, Маңқисини тартиду. Иштик маңмай мәктәпкә, Кечикиду һәр күни. Оқумайду, язмайду, Йә чиқмайду гәп, үни. Үгдигини үгдигән, Қой, мозайға қаримас. Ухлисиму бир тәвлүк, Уйқиси униң қанмас. «Қандақ бала» десиңиз, Һорун бала иш яқмас. Өзи билип қилмайду, Һечнәрсигә хуш яқмас. Балиларға мундақ иш, Билиңларки ярашмас. Һечким яхши көрмәйду, Дост тутмайду, арилашмас. Яз кәлди Қийғитип тайчақлар, Чүшти әйнә бәйгигә. Қоза-мозай тоюнуп, Ятар әйнә чөплүктә. Тағ-яйлақлар чирайлиқ, Апам басқан кәштидәк. Бағда қушлар сайришар, Рази болуп, язға бәк. Ериқтики сүзүк су, Җолан қилип ақиду. Еқишлири нахшидәк, Һәммимизгә яқиду. Ақ чечәктә мевиләр, Аппақ бантик таңғандәк. Япрақлири шилдирлар, Худди чавак чалғандәк. Устаз деди баһарниң, Тәнгә дава сәбаси. Етизлиқта иш қизар, Яңрар әмгәк садаси. Бирақ вақти бәк қисқа, Оханғандәк бир ухлап. Шуңа пәйтни бәрмәстин, Кәтминиңни яхши чап. Бу ким? Бизни йетәкләп, оқутуп жүргән, Меһри-шәпқәттә көйүнүп жүргән. Адәм болушниң йолин көрситип, Ғунчиларға у от болуп көйгән. Бу ким адашлар? Бизниң муәллим. Қоллиримизға тутқузуп қәләм, Йенимиздин һеч, кәтмәстин бирдәм. Дәптәргә һәрип язалмисақ биз, Қарап турмастин, қилиду ярдәм. Бу ким йолдашлар? Бизниң муәллим. Әгәр ағрисақ, маңлайдин сийпап, Шипаханиға маңиду башлап. Ташливәтмәстин худди анидәк, Һәр күни келип туриду йоқлап. Бу ким савақдаш? Бизниң муәллим. Шуңлашқа уни яхши көримиз, Мәктәпкә кәлсәк һаман сөйүмиз. Қарғу дилларни йорутуп ачқан, Бу улуқ устаз, бир җүп көзимиз. Таянчимиздур... Бизниң муәллим. Тонутимиз җаһанға Қазақстан Вәтиним, Мән туғулған қутлуқ әл. Өсмәктимән сөйүмән, Һәммә нәрсәм мениң тәл. Гүллитимиз әмгәк қип, Бу зиминни һәммимиз. Мустәқиллик бизләрниң, Шану-шөһрәт бәхтимиз. Турмушумиз техиму, Бәк паравән болиду. Деханларниң хамини, Алтун данға толиду. Оқуп чиқар балилар, Чоққисиға илимниң. Дохтур-алим болушуп, Пәхри болар елимниң. Ләпүлдәйду мәңгүгә, Көк туғимиз асманда. Қазақ ели даңқини, Тонутимиз җаһанға.