• Романдин парчә
• 21 Тамыз, 2019

Азатлиқ йоли

Сейитҗан Сетишев

(Романдин парчә) (Ахири. Беши өткән санда). *** Мухпул әтиси қақ сәһәрдә шәһәргә һарву билән кирип кетивататти. Әтигәнлик салқинда, йолни авутуш үчүн у пат-патла атлирини қамчилап қоятти. Һарвуға икки тағар буғдай билән икки тағар ун бесилғиниға қаримай, икки ат йәр төвинигә йениккинә қатирап кетиватмақта. Мухпул шәһәргә кириш, тонуш-билишләр билән көрүшүш туйғусида һаяҗанлинатти. Униң шәһәргә кирмигинигә бир жилдин ашти. Илахун билән Мәһәмәтниң ахшамқи гәплиригә қариғанда, шундин бери талай өзгиришләр йүз бәргәнлиги мәлум. Лекин Мухпул шәһәрдин анчә жирақ болмиған йәрдә яшисиму, кечә-күндүз байниң етизида жүрүп, көп ишлардин хәвәрсиз... У бүгүн, әлвәттә, Һашимкамларниң өйигә берип қониду. Һашим ака Мухпулниң дадиси билән бир туққанниң балилири, у киши шәһәрдә төмүрчилик қилиду. Төмүрчиниң оғли Ибрайимҗан оқумушлуқ жигит, мәктәптә муәллим. Униң дунияда билмәйдиғини йоқ. Әлвәттә, Нилқидики ишлардин толуқ хәвәрдар болуши керәк... Илан изи шәклидики әгри-тоқай һарву йоли дәрәқлиқ йезиға йеқинлашти. Егиз дәрәқләрниң учи чоғдәк қизил тавлинишқа башлиди. «Күн чиқип қаптиғу, – дәп ойлиди Мухпул, – һә, демәй, Розимәтйүзигиму келип қаптимиз». Һарву Розимәтйүзиниң чоң кочисиға кирип кәлди. Бүккидә дәрәқлик вә мевизарлиқ ичигә көмүлгән бу йеза аллиқачан оханған еди. Әйнә әву һойлида бир аял инәк сеғиватиду. Униң йенида бәш-алтә яшлардики бир қиз чачлири пахпайған, көйнәкчан вә ялаңаяқ һалда аписиға қарап туриду. У пат-пат кичиккинә муштуми билән көзини угилап қойиду. Мону һойлидин ғора яғачқа туяқлирини уруп, тарақлитип, икки инәк чиқип кәлди. Униң кәйнидин қириқ яшлардики бир аял қонақ шехи билән һәйвә қилип, «һош-һош» дәп һайдатти. Мана бирдинла йеза түгәп, йәнә буғдай етизлири башланди. Һарву бир хилда силкинип тарақлатти. Йолдин жирақ ериқ бойидики қатар терәкликтә сопи-сопияң қуши өзиниң ғәлити тилида сайратти. Мухпул болса, ахшам Илахун билән Мәһәмәт йәткүзгән қозғилаңчилар һәққидә ойлатти: «Мундақ иштин чәттә қелишқа болмайду», мениң шуларға берип қошулушум, һеч болмиғанда дадамниң қисасини елиш үчүн болсиму қошулуп кетишим керәк...». Һә, Мухпулниң ата қисаси бар еди. Униң атиси Зайитахунни гоминдаңчилар өлтүргән. Мухпул булту Тохти шаңиюға чакар болуп ишләп, тапқан тайинчисини союп, бу жил әтиязда дадисиниң жилини бәрди. Демәк, бу дәһшәтлик вақиәгә бир йерим жил болуп қалди. Атисиниң өлүми Мухпул үчүн туюқсиз вә унтулғисиз дәһшәтлик болған еди. Бу вақиә булту терилғу пәйтидә болуведи. Мәлумки, әтияз пәсли кәмбәғәл-деханлар үчүн әң қийин, үзүкчилик пәйт һесаплиниду. Шундақ күнләрдә Мухпулларниң аилисиму йемәк-ичмәк, чай-туз дегәндәк, күндилик турмушта наһайити қийнилип қалди. Өйдә йә бирәр пут запас ашлиқ яки янчуқта бир тийин пул йоқ еди. Пәқәт өгүзигә чиқирип қойған бир-икки йүз бағ қорайдин башқа сатқидәкму һечнәрсә йоқ. Мухпулниң дадиси Зайитахун ака ялвуруп дегидәк Илахунниң дадиси Мәрүп акидин ат-һарвусини бир күнгә соравалдидә, әтигән қақ сәһәрдә өгүзидики қорайдин 70 — 80 бағни һарвуға бесип, сатқили шәһәргә кирип кәтти. У қандақла болмисун, бүгүн шу бир һарву қорайни сетип, пулиға анчә-мунчә чай-туз қилип, кәчқурун қайтип чиқиши керәк еди. Лекин ана-бала таң атқичә ухлимай дегидәк күтүп чиқишти. Бовай қайтип кәлмиди. “Бәлким, қорайни вақтида саталмай қалған болса, Һашим төмүрчиниң өйидә қонуп қелишқанду?” дәп ойлашти улар. Әтисиму аш вақтиғичә һели келип қалар, бизман келип қалар билән күтүшти. Лекин техичила бовайдин дерәк йоқ. Бирәр палакәт йүз бәрмисә, терилғуниң мундақ алдираш пәйтидә шәһәрдә бекар ләләңләп жүрүши мүмкин әмәс. Мухпул әнсирәшкә башлиди. У Мәрүп акиларниң өйигә барди. Мәрүп акиму ат-һарвусини күтүп тақити тақ болуп турған екән. Улар немә қилишини билмәй турушқинида, шәһәрдин чиқип, Чулуқай тәрәпкә кетиватқан атлиқ йолувчи шум хәвәр йәткүзди. Униң ейтишичә, үч-төрт күндин бери, шәһәргә киргән һарвуларни сәйсигә тутуватқанмиш. Қачмақчи болғанларни уруп, ямулға солаватқидәк... Бу хәвәрни аңлиғандин кейин, Мәрүп ака билән Мухпул дәрһал шәһәргә атланди. Улар атлиқ кәч пешин билән Һашим төмүрчиниң өйигә кирип кәлди. Һашим төмүрчи һечнемидин хәвәрсиз ат тақилаватқан екән. Шу йәрдики бир киши «Түнүгүн сәйсигә тутулған һарвукәшләрни алтунлуқ тәрәптин қуш тошуватиду» деди. Мәрүп ака билән Мухпул Гүңәнҗүйзә тәрәпкә кетиветип, йолда турна-қатар болуп келиватқан қум бесилған һарвуларға йолуқти. Һәр икки-үч һарву атлап, бирсигә милтиқ тутқан хитай чериги олтиривалған еди. Буниңдин ташқири ат мингән бирқанчә черик һарвуларни яндап, күзитип жүрәтти. Улар қум бесилған һарвудин бирсигә йеқинлишип, еһтият билән сориди: – Һой, бурадәр, топтерәклик Зайитахунни көрмидиңизму? Һарвукәш «көрмидим» ишарисини қилип, бешини еғатти. Мәрүп ака алдиға келиватқан черикни көрүп һарвудин жирақлашти вә Мухпулни башлап «шәнгән ямул» тәрәпкә қарап кәтти. Улар шәнгән ямулға йетип кәлгәндә, вақит намаздигәр болуп қалған еди. Шәнгән ямулниң алдидики кочида ат-һарву вә пиядә адәмләр миғилдишип жүрәтти. Вараң-чуруң, атлиқ черикләр қамчилирини ойнитишип, тар йолға кәплишип қалған һарвуларниң егилирини қамчилап, тәртип орнатмақчи болатти. Мәйсидин қутулған деханлар теч-аман кетивелишқа алдирап, йол талишип вақирашмақта... Мәрүп ака алдиға дуч кәлгән дехандин сораверип, ахири Зайит акиниң деригини тапти. – Торуқ ат қошқан һарвума? Һә болди. Һәммиси “Зайит ака, Зайит ака” дейишиведи, улар солақта, – деди бир дехан вә чирайини ғәлити қилип ечинишлиқ қияпәттә кайип кәтти, – сәвәнлик өзлиридин өтти. Түнүгүн мәнму шулар билән биллә «Нобеши» тәрәптин кесәк тошиған едуқ. Улар бир һарвудин кесәк елип келишкәндин кейин қачмақчи болди. Өзиңиз ойлап көрүң, бу һөкүмәттин қечип қутулғили боламду? Мана ақивити немә болди? Тутувелип, таза қамчилашти, милтиқниң қондақлири билән уруп, баш-көзлирини йеривәтти. Ялғуз өзинила әмәс, әгишип қачмақчи болғанларниму урушти. Өзигә-өзи қилди. Һәммисини кәчкичә қамчилап жүрүп ишләтти. Кәчқурун ямулға әпкетишти. – Һә, өзиңиз қачмиған екәнсиз, немишкә қоюветишмиди? Бүгүн йәнә бу йәрдә немә қилип жүрисиз? – дәп сориди Мәрүп ака. – Өзәмдин өтти, – деди һелиқи дехан, – мән ахмақ ахшам удул өйгә чиқип кетивәрмәй, чала қалған ишлиримни пүтиримән дәп, дәңдә қонуп қалған едим. Бүгүн әтигән чай-туз алимән дәп кочиға чиқип, йәнә башқидин сәйсигә тутулуп қалдим... һә, бу күнму өтүп кәтти. Қачмақчи болуп ямулға соланғанлар хелә нурғун киши болса керәк, Мәрүп ака вә Мухпул охшаш өз қериндаш, тонушлирини издәп кәлгәнләр атлиқ, пиядә болуп шәңгән ямул алдидики кочиға толуп кәткән. Қураллиқ черикләр һечкимни ямулниң дәрвазисиға йеқин йолатматти. Шу арилиқта шәңгән ямулдин қураллиқ сақчилар билән биллә бир пәйтүн чиқип кәлди. Хәлиқ топи «дүрр» қилип пәйтүнниң йолини тосиди. Мухпул пәйтүнниң ичидә әрвадәк оруққина бир хитай әмәлдарини чала-була көрүп қалди. – Шәңгән, шәңгән әшу, йолини тосаш керәк! – Солақтики деханларни чиқиривәтсун! – Чиң туруңлар, йолни бошатмаңлар! – дегән авазлар көтирилди. Черикләр тапанчилирини чиқирип, асманға оқ етип һәйвә қилатти. Қамчиларниму ишқа селип көрди. Лекин йолни ачалмиди. Ахири шәнгән пәйтүндин бешини чиқирип, сақчилардин бирсигә неминиду чүшәндүрди. Сақчи етини чаптуруп ямулға қайтип кирип кәтти. Вараң-чуруң бесилди. Көп өтмәй, худди саман тиққан тағлардәк, доп-домилақ семиз һәрбий кийимдики әмәлдар бирқанчә қураллиқ черикләр билән чиқип кәлди. Көпчилик ичидә йәнә шав-шув башланди. – Әйнә чиқиватиду, һәммини солатқан әшу... – Черикләрниң башлиғи Ваң Шүйкәң шу, толиму залим хитай бу... – Һәй, ағзиңға бақ! Аңлап қалса, яхшилиқ көрмәйсән. Семиз әмәлдар пәйтүнниң қешиға келип, шәңгән билән бираз гәплишивалдидә, көпчиликкә қарап чеқирақ аваз билән вақирашқа башлиди. Пучуқ бурун бирси тәрҗимә қилди: – Көпчилик тиничлиниңлар, пухра дегән жугач болуши керәк. Һөкүмәткә қулақ селиши керәк. Лекин араңларда җинайәтчиләр көп, биз түнүгүн һөкүмәтниң буйруғиға бойсунмиған, һөкүмәткә қарши чиққан он нәччә топилаңчини солап қойған едуқ. Уларниң гунаси наһайити еғир, шу гунаси үчүн уларни өлтүрсәкму болиду. Лекин шуни билип қоюңлар, гоминдаң һөкүмитимиз хәлиқпәрвәр һөкүмәт. Гунайиниң еғирлиғиға қаримай, “оқумиған надан, чүшәнмәйду”, дәп кәңчилик қилдуқ. Гәп шу йәргә кәлгәндә хәлиқ ичидә йеник нәпәс елиш, җанлиниш башланди. Мухпулму йениккинә нәпәс елип, «худая шүкри» дәп қойди. – Биз уларни йеңирақта түрмидин бошаттуқ. Һазир улар силәрни арқа кочидики дөңдә күтүватиду, ат-һарвуларму шу йәрдә... Шундин кейин хәлиқ бирдин шәңгән билән һелиқи семиз әмәлдарниму унтушуп, нериқи кочиға өзини урушти... Мәрүп ака билән Мухпул топ билән биллә арқа кочиға өтүшти. Улар ат-һарву вә адәмләр билән һәриниң угисидәк қайнап кәткән дәң һойлисидин авал ат-һарву сини тонувелишти. Бечарә ат, ечиқап кәткән һалда һарвуға қошуқлуқ туратти. Деханлар «вуй, бармусән...» дейишип, үз-көзи ишиған, баш-көзи йерилған, кийим-кечиги жиртилған һәрхил яштики кишиләр билән көрүшмәктә вә “җаһанниң течлиғида кетәйли” дейишип, алдираш өзлирини ат-һарвулири бар кочиға урушатти. Зайит акиниму көп издәшкә тоғра кәлмиди. Уни қараңғу супиниң бир бүҗигидин чала өлүк һалда тепишти. Мухпул өзини йоқатқан һалда дадисиға ташланди. – Дада, җеним дада, сени немә қилип қойди, дада? Зайит акиниң беши йерилған, бир көзиниң әтрапи үзи билән қошулуп көкирип кәткән болуп, та сақаллириғичә қан қетип қалған еди. Улар бир чөгүн тепип, гугум қараңғулиғида бовайниң үз-көзини жуйди. Зайит ака сақ көзини ечип, оғлиға тикилип қаридидә, дәрһал тониди: – Оғлум, Мухпул – дәп аранла пичирлиди, андин кейин Мәрүп акиға қарап, “һә, Мәрүпахун сизму кәпсиздә аварә болуп”, деди. Улар йолда кетиватқанда һарвуда чугуп селинған икки бағ бединиң үстидә ятқан Зайит ака хелә йәргә барғичә гәп қилмиди. Әптидин һечқандақ ағриқ сәзмәйдиғандәк еди. Аҗиз аваз билән болсиму хатирҗәм гәп қилатти: – Иш вақтида, терилғу пәйтидә яман болдидә, қорайни сетип болушум биләнла тутулуп қалдим. Қарисам, бу накәсләр оңайлиқчә қоюп беридиғандәк әмәс. Иш вақти, бирәвниң ат-һарвуси... Епини тепип қачмақчи болдум. Мәнғу кетип қалаттимғу, арқамдин башқилар әгишип чандуруп қоюшти, – деди у ечинип. – Мана әнди қарап туруп шундақ алдираш пәйттә сизниму иштин қойдум... – Һеч вәқәси йоқ, җан аман болса, тирикчиликни бир амал қилимиз, өзлирини яман уруветипту дәймән, әһваллири қандағирақ? – Яман урувәтти... урушиму бир нери, ямулға әкәлгәндин кейин яман қийнавәтти, һелиқи “гаңза” дегини яман екән. Йоған яғачниң арисиға елип қисқан вақтида... – у чирайини пүрүштүрүп тохтап қалди. – Немә қилған гунайиңға шунчә қийнидуй, бу капирлар... – деди Мухпул ғәзәпкә толуп. – Қорқутуп жүрәк алди қиливетиш үчүн шундақ қилиду, балам, пухрани қорқутувалса, андин кейин өзи билгиничә булап-талап, – Зайит ака чирайини пүрүштүрүп җимип қалди вә шуниңдин кейинла сөзини давамлаштурди. Мухпул һодуқуп: – Ваң җүйҗаң дегән семиз хитай буйруқ берип турди. Һәммимизни урғузған шу... – Демәк, байиқи «Гунайиниң еғирлиғиға қаримай, оқумиған хәлиқ надан, чүшәнмәйду дәп кәңчилик қилдуқ...» дәп махтанған хитай шу екәндә... – деди Мухпул. Бовай шундин кейин умумән һошиға кәлмиди... Пәқәт һарву қаттиқ силкингәндә чирайини пүрүштүрүп иңрап қоятти. Мухпул дадисиниң әһвалиға қарап ечинатти. Дадиси һәр қетим ағриқ күчидин чидимай аваз чиқарғанда у пүтүн вуҗуди билән азаплинип, жиғлавәткидәк қилатти... Мухпул һәрдайим дадисиниң паҗиәлик өлүмини әслигәндә, көз алдиға шу семиз әмәлдар келип турувалатти вә пүтүн вуҗудида қисас оти лавулдиғандәк қилатти. У әйнә шундақ хиял билән болуп, шәһәргә йеқин келип қалғинини сәзмәй қалди. Һарву Топадөңниң дөңидин шәһәргә қарап еңишқандила у өзигә келип тизгинини қолиға алди. Мухпул Тохти шаңиюниң чоң оғли Нодәрни гир базиридин тапти. Кәчкичә базарда ун, буғдайларни сетиш вә түрлүк базарлиқларни елиш билән аварә болушти. Намаздигәргә йеқин Нодәр шәһәрдики бай тонушлириниң бирсиниңкигә кәтти. Мухпул болса, һарвуға 4-5 бағ көк бедә бесип, қонуп қелиш үчүн Һашим төмүрчиләрниңкигә қарап маңди. Һашим төмүрчи аллиқачан дукинини тақиған болуп, дәрвазиниң алдидики ат тақилайдиған дәрниң әтрапи чөл тартип қалғандәк җим-җитлиққа чөккән, йоған дәрвазиниң бир қапқиси очуқ, йәнә бир қапқиси йепиқ туратти. Мухпулниң алдиға Һашим акиниң аяли Патимдәм өзи чиқип, дәрвазини ечип бәрди. У һәйран болғандәк Мухпулға бир минут тикилип қалдидә, андин кейин уни тонуп: “Вийәй, Мухпулғу, тонумиғинимни қара, чоп-чоңла жигит болуп кетипсән” дегиничә, жүгрәп келип меһриванлиқ билән Мухпулниң пешанисидин сөйүп қойди. – Теч турдуңму, балам, Зивәрәхиндәм течлиқму? Мәлиниң ичи қандақ? Вай, җеним баламәй, өйгә кир, балам, өйгә кир, хойма убдан кеп қапсән. Иврайимҗанму һазир йетип келиду. Мухпул һарвуни кәң һойлиниң ичигә әкирип, атларни чиқардидә, апирип оқурға бағлап, һарвудин хорҗунини алди. Сирти пакиз ақартилған пакағинә үч еғиз өйниң алди тәрипигә ясалған үзүм бариңиниң астиға сүпүрүп су сепилған вә кигиз селинип җоза қоюлған еди. Патимдәм өйдин көрпә елип чиқип, җоза айландуруп салдидә, Мухпулни көрпигә тәклип қилди. Мухпул ғоҗунидики аписи селип бәргән тоғачлар билән алмиларни җозиға елип турушиға таладин Һашим ака, арқидинла Иврайимҗанму кирип келишти. Улар хошал-хорам көрүшти. Һәммиси җозиға олтирип дуа қилишқандин кейин, Һашим ака Мухпулниң аписидин тартип, Топтерәктики деханларниң һәммисини дегидәк бир-бәрләп сорап чиқти... Патимдәм йоған легәндә һори чиқип турған мантини җозиға қойди: – Рисқиң чүшүптекән, балам, кава мантиси етиведим, кава дегән күзниң бәрикити әмәсму? Ал, балам, ал. Легәндә бирнәччә тал манта қалғанда Һашим ака қолини лөңгигә сүртүп, пиялидики чайни қолиға алдидә, Иврайимҗанға қарап сориди: – Сән аңлидиңму, оғлум, Аруп яғашчини йоқап кетипту дәйдиғу? – Савут әпәндиниму йоқ дейишиду, – дәп җавап бәрди Иврайимҗан? – Шундақму? – деди Һашим ака қолидики чинисини яндуруп җоза үстигә қоюп, – түнүгүн ахшам һә? Бир мәлидә икки адәм... Бу гәпләрни аңлап олтарған Патимдәмниң кәйпи учти. – Я Алла Худайимәй, Худайим өзи заваллиқ берәр бу капирларға, – дәп налиди Патимдәм вә Һашим устиға йелинғандәк қарап, – әнди немә болар бу бечариләрниң һали? Аруп устиниң бир-бирсидин кичик алтә балиси бар еди, – дәп “уһ” тартивәтти. – Бу җаллатларниң қолиға чүшкән адәм сақ чиқиду дәмсән? – деди Һашим уста. – Әгәр вақтида бир иш болмиса һәммимизни мана шундақ бир-бирләп йәп түгитиду булар. Мухпул көңлидә һөкүмәтниң зулуми үстидә гәп кетиватқанлиғини сәзсиму, гәпниң маһийитини ениқ чүшәнмәй, бир Һашим акиға, бир Иврайимҗанға қаратти. – Нилқа тәрәптин хәвәр йоқму? – дәп сориди Һашим ака. «Нилқа» дегән сөзни аңлиған Мухпул, қулиғини диң қилип, сәзгүрлүк билән қулақ селишқа башлиди. – Ениқ хәвәр уқмидим, – деди Иврайимҗан, – монуларғу гезитта: «Алтә оғри Оластайда тар-тар кәлтүрүлди», дәп йезишти. Лекин кишиләрниң ейтишичә, қозғилаңчилар, худди шу Оластайда гоминдаңчиларниң нәччә йүзлигән әскирини қирип ташлап, қурал-яриғини олҗа апту. Бүгүн йәнә Нилқа тәрәпкә он нәччә машинида әскәр кәтти... – Худайим өзи нүсрәт бәрсун! — дәп қойди Һашим уста ойчанлиқ билән сақилини силап. Шуниң билән җоза үстидики сөһбәт аяқлашти. Патимдәм Иврайимҗан билән Мухпулға һойлиға орун селип бәрди. Иккиси орунлириға йетишип очуқ асмандики сансиз юлтузларға қариғиничә узунғичә ухлимай параңлишип ятти. Иврайимҗан Мухпулға у билмәйдиған, һечқачан аңлап бақмиған нәрсиләр һәққидә сөзләп бәрди. Униң ейтишичә, «айниң он бәши қараңғу болса, он бәши йоруқ» болғинидәк, һазирқи Гоминдаң һөкүмитиниң бу зорлуқ-зомбилиқлириму узун давам қилалмаслиғи, зулмәтлик түн қараңғулуғидин кейин нурлуқ таң етиши, азат күнләр болуши чоқум екән. Иврайимҗан һазир гоминдаңчилар зулуминиң һәддидин ешип кәткәнлигини, буниңға чидимиған хәлиқ Нилқа тәрәптә ара-гүҗәк билән қозғилаң көтирип Оластай, Мазар қатарлиқ җайларда гоминдаңчиларға қаттиқ зәрбә бериватқанлиғини, уларниң ичидә бирқанчә батурларниң чиққанлиғи, қозғилаңчиларни йоқутушқа әвәтилгән гоминдаң чериклириниң инқилапчилар тәрипидин қуруттәк қирилип кетиватқанлиғини ейтип бәрди. – Бая он нәччә машинида әскәр кәтти дедиңиз, қозғилаңчиларниң уларға күчи йетәрму? – дәп сориди Мухпул әнсирәп. – Мениңчә, бу машинилар Нилқиғиму йетип баралмиса керәк. – Қандақчә мундақ дәйсиз? – Сән шу нәрсини һесапқа алғин. Қозғилаңчилар дәсләп қозғалғанда бәш-он кишидин ашматти. Қолида түзүк қураллириму йоқ еди. Һазир болса, улар көпәйди. Ара-гүҗәк орниға олҗиға чүшкән рәсмий бәшатар милтиқлар, пулемет вә оқ-дорилар билән қуралланди. Һазир улар хәлиқ ичидиму хелә йилтиз тартқан, һәр күни дегидәк уларға тәрәп-тәрәптин адәмләр пидаий болуп қошулмақта. Бүгүнки күндә улар өзигә қарши, қәйәрдин қанчирәк әскәр йолға чиққанлиғини билип, өз вақтида тегишлик чарә көрәлигичилигиму болса керәк. Қени, сән қандақ ойлайсән, бу бир саманлиққа от туташқандәк нәрсә, уни өчириш асанму? Мениңчә, бу от пүтүн Шинҗаң миқиясида тутушуп, гоминдаңчиларниң зулум тәхтини көйдүрүп, күлгә айландурмиғичә тохтимайду. Мухпул шу кәмгичә хәлиқниң һөкүмәткә қарши чиқиши мүмкинлигини хиялиға кәлтүрүп бақмиған екән. Униң пәризичә, бу һоқуқсиз пухраниң қолидин пәқәт Худаға налә қилип, һөкүмәткә инсап тиләштин башқа һечнәрсә кәлмәйдиғандәк еди. Ахшам Илахун билән Мәһәмәт Нилқа тәрәптә хәлиқниң һөкүмәткә қарши қозғалғанлиғини ейтқанда, униң жүригидә дәрһал бу қозғилаңчиларға қошулуп, атиси үчүн қисас елиш хаһиши туғулған болсиму, қозғилаңниң қанчирәк даиридә кәңийиши вә ақивити немигә елип бериши тоғрилиқ ойлап кәтмигән еди. Әнди бу бүйүк бир иш болуп, буниң тегидә қисас елиштин көрә муһимирақ мәсилә бар екән... Мухпул тартинчақлиқ билән сориди: – Шундақ болғандин кейин нилқилиқларға охшаш башқа йәрләрдиму хәлиқ қозғалса боламду? – Әлвәттә, болиду, – дәп җавап қилди Иврайимҗан, – лекин «йәттә өлчәп, бир кәс!» дегәндәк, ойлишип иш қилиш керәк. Қозғилиш бу оюн иш әмәс. Шундақ җайда, шундақ пәйтни тепип қозғилиш керәкки, төкүлгән қанлар бекар кәтмәйдиған, ғәлибә чоқум қолға келидиған болсун. Мухпул бу сөзләрни аңлап, Иврайимҗанниң болуватқан ишлардин хелә бурунла хәвири бар екәнлигигә көзи йәтти. «Оқуған адәмгә апирин!» дәп ойлиди ичидә. – Мана әндиликтә шәһәрму давалғуп турупту, – дәп сөзини давам қилди Иврайимҗан, – һөкүмәтму буни сезип, бу давалғушни тунҗуқтуруветиш үчүн барлиқ күчини чиқармақта. Бүгүн үч күн болди, кәч саат ондин кейин кочиға адәм чиқармайду. Кочиға қураллиқ черикләр йеғип кетиду. Саат ондин кейин бирәр сәвәп билән кочиға чиқип қалған адәмни «Ким сән?» дәп сорапму олтармастин етип ташлайду. Һәм гуманлиқ адәмләрни тутуп кетиватиду. Гоминдаңчилар, бәлким, бу хил тутуш, өлтүрүшлири билән хәлиқни қорқутимиз дәп ойлиса керәк. Амма тоғра йолни таллавалған, хәлиқниң азатлиғи, бәхтини ойлиған адәм өлүмдин қорқмайду, әлвәттә. Қәйәрдиду иштлар қавап кәтти вә милтиқниң авази аңланди. – Бу черикләр, – деди Иврайимҗан, – улар кечичә шундақ өзиниң сайисиға оқ етип чиқишиду. Һәр иккиси җим йетип, хиял сүрүп қелишти. – Иврайимҗан, мән сиздин бир мәслиһәт соримақчи едим, – деди Мухпул тиничлиқни бузуп. У баятин бирнәччә қетим еғиз җүплигән болсиму, ейтишқа петиналмиған еди. – Қени ейтивәргин, қандақ мәслиһәт? – Мән Нилқиға берип, батурларға қошулуп кетәймекин дәп ойлаватимән. – Өзәң ялғузлима? – Йәнә икки ағинәм бар. – Өзәңлар шундақ келиштиңларму? Өлүп кетиштин қорқмамсиләр? – Немә дәп қорқаттуқ, башқиларму бизгә охшаш адәмғу? – Йезаңларда қозғилаңчиларға қошулушни халайдиған яшлардин йәниму барму? – Билмидим, бәлким барду, сорап көрүш керәк... – Яқ, һаҗити йоқ... Мениңчә, силәрниң у яққа кетишиңларниң һаҗити йоқ. Лекин тәйяр болуп турғиниңлар яхши. Шәһәрдә урушушқиму адәм керәк. Техи алдимизда чоң ишлар болиду. Иврайимҗан бираз ойлинип ятқандин кейин сөзини давам қилди: – Сән бу тоғрилиқ мәслиһәт сорап яхши қилдиң. Ағинилириң кимләр? – Бирси Илахун, йәнә бирси Мәһәмәт. – Яхши, сән берип уларға ейтқин. Бу чоң инқилап, униңға қошулмай, чәттә қалидиған адәм болмаслиғи керәк. Бу күнни хәлқимиз узун жиллардин бери күтүп кәлгән еди. Демәк, тәйяр болуп туруңлар, керәк болса, өзәм хәвәр қилимән. – Хоп, яхши, – деди Мухпул өзини устаз алдидики шагирттәк һис қилип. Арини йәнә җим-җитлиқ басти. Мухпул болса, жирақ асмандики валилдиған юлтузларға тикилгиничә хиял деңизидә үзмәктә еди. Униң уйқиси кәлмәтти. Пүтүн пикир-хиялини Нилқидики батурлар чулғавалған еди.