• Жут адәмлири
• 04 Қыркүйек, 2019

Өсәкниң мәрданә оғлани

Кәспимгә бола наһийәниң йезилирини арилап, жут чоңлири билән һәмсөһбәттә болғанни яқтуримән. Чүнки жут мөтивәрлири бешидин өткүзгән иссиқ-соғни, буниңдин чарәк әсир илгири тарқап кәткән колхоз-совхозларни башқурған тәшкилатчи рәисләрни, егилик даңқини чиқарған мәрданә дехан әһлини, жут оғланлирини, умумән, биллә ишлигән сәпдашлириниң исим-нәсибинила әмәс, уларниң қандақ әмгәк қилғанлиғидин тәвринип сөзләйду. Гөһәрбүви ИСМАЙИЛҖАНОВА, «Уйғур авази» Бу қетим Улуқ Ипәк йоли бойидики ана жутум – Пәнҗимдә яшаватқан ата-анамниң һалидин хәвәр елиш үчүн кәлгинимдә, бизниң қутлуқ өйүмиздә устазим, Панфилов наһийәсиниң Пәхрий граждини Әхмәтҗан Надиров билән дадам Лохмәнҗан иккиси қизғин сөһбәтлишиватқан екән. Жут атилири аталған икки мөтивәрниң йеши тохсәнгә тақап қалған болсиму, илгәрки Калинин намидики колхозда ишлигән жиллирини әсләп муңдишиветипту. Һәр иккиси барлиқ аңлиқ һаятида Калинин намидики колхозда ишлигән, өз дәвриниң йетүк мутәхәссислиридин һесапланғачқа, толирақ колхоздики көмүқонақ өстүрүш, чарвичилиқ вә уни тәрәққий әткүзүш, йезидики Абдулла Розибақиев намидики оттура мәктәпниң селинип, пайдилинишқа берилиши тоғрисида сөз қозғап, әстин чиқмас дәқиқилири билән бөлүшүватиду. Уларниң сөһбитини диққәт билән тиңшап олтиримән. Уларға билиндүрмәй диктафонниму қошуп қойдум. Чүнки бу сөһбәт әтики тарих. Һәр иккисиниң хатириси хирәләшмәй, ениқ дәлилләр билән бир-биригә беқип сөзлишиши, бир-бириниң сөһбитидин тенимәй қизғин давамлаштуруватқанлиғиға зоқлинип олтиримән. Мөтивәрләр пат-патла мана шу егиликни 32 жил башқурған, наһийәниң иҗтимаий-ихтисадий вә мәдәний тәрәққиятиға салмақлиқ һәссә қошқан, йеза егилиги ишләпчиқиришиниң маһир тәшкилатчиси, һели мәрһум Имәр ака Белаловниң исмини алаһидә мәмнунийәт билән тилға елип, қандақту-бир сеғиниш ичрә әслишәтти. Шунда Әхмәтҗан ака маңа мураҗиәт қилип, мундақ деди: – Бу күнләрдә исми наһийә даирисидила әмәс, вилайәт, җумһурийәт, һәтта сабиқ Кеңәш Иттипақи даирисидиму мәлум болған йеза егилиги ишләпчиқиришиниң маһир тәшкилатчиси Имәр Мәрүпоғли Белаловниң туғулғиниға 95 жил толуватиду. Бүгүнки әвлатниң һәммисила бу кишини тонумайду десәм, хаталишидиғандимән, бирақ униң билән сәпдаш, ишдаш болған яки униң рәһбәрлигидики колхозда ишлигән жутдашларниң бала-чақиси бар екән, униң исми һәргиз унтулмайду. Биз мошундақ ишбиләрмән замандишимиз һәққидә өйдә дәстихан әтрапида нәврә-чәврилиримизгә, жутдашларниң беши қошулған муһимларда дайим ейтиштин ялиқмаймиз. Чүнки у егиликни 32 жил башқуруп, аңлиқ һаятини Пәнҗимниң тәрәққиятиға сәрип қилған Яркәнтниң мунәввәр пәрзәнди. Мениң һаятим мошу егиликтә, андин маарип саһасида өтти. Мән он бәш жил ишдаш, хизмәтдаш болғиним үчүн мәрһум тоғрисида ейтидиған әслимилирим тола. 1959-жили Ташкәнт Дөләт университетиниң Шәриқ факультетини тамамлап, Пәнҗимдики 7 жиллиқ мәктәпкә кәлдим. Аридин он бәш күн өтүпла, мени наһийәлик маарип бөлүминиң башлиғи, һели мәрһум Аблизхан Мәшүров илмий мудирлиққа тәвсийә қилди. Мән иш-тәҗрибәмниң йоқлуғини һәм шуниңға бола, бу хизмәткә лайиқ әмәс екәнлигимни ейттим, амма сөзлирим инавәткә елинмиди. Аблизхан Мәшүров мени колхоз рәиси Имәр Белаловниң алдиға елип кирди. Тәркивигә Төвәнки Пәнҗим, Пәнҗим, Ават, Қорғас йезилири киридиған наһийәдики чоң егиликни Имәр акиниң башқуруватқиниға техи икки жилчә вақит болған екән. «Ишиңға утуқ тиләймән. Балилиримизниң оқуши керәк. Мәктәплиримизгә қолдин келишичә ярдәм қилимиз. Раст, һазир имканийәт чәклик. Алди билән колхоз әзалириниң қосиғини тойдурувелиш вәзиписи туриду. Шуниңдиму бала оқутушни әстин чиқармаймиз» деди. Ундақ дейишим, Улуқ Вәтән урушиниң еғир ақивәтлири нәтиҗисидә ихтисадий җәһәттин чүшкүнлүккә учриған егиликни тикләп, тәрәққият йолиға елип чиқишида рәис аз әмгәк қилмиди. Тәкитләш керәкки, 1960-жилғичә колхозниң тапқан тапавити қосақтин ашмай кәлгәнлигини чоң әвлат вәкиллири яхши билиду. Шуниңға қаримай, Имәр ака егилик территориясидики мәктәпләр ишини җанландуруш, муәллимләрниң маашини, турмушини яхшилаш, шуниңға охшаш мәсилиләр униң диққәт мәркизидин һечқачан чәттә қалмиди. Бир қолни икки қилалмайватқан әву жиллирила Пәнҗимдики 7 жиллиқ мәктәп он жиллиқ оттура мәктәпкә айлинип, заманивий йеңи мәктәп бенасиниң селинишини ейтсақ, И.Белаловниң келәчәк әвлат ғеми билән яшиғанлиғи өз өзидин чүшинишлик. Әнди деханчилиқ саһаси өз алдиға бир мавзу. Шуни қанаәтлиниш билән ейтиш керәкки, 1957-жили Имәр Белалов башқурған егиликниң терилғу мәйдани 600 гектарни тәшкил қилған болса, у жилдин-жилға кәңәйтилип, 1985-жиллири колхозчилар 5500 гектар йәргә “етиз мәликиси” аталған көмүқонақ пәрвиш қилди. Нәтиҗидә 365 күн қолидин қутлуқ кәтминини чүшәрмигән деханларниң әмгиги түпәйли рекордлуқ һосул елинди. Әйнә шу колхозчилар, йәни Тайир Йүсүпов, Дөмек Сыдықов Қазақстан Дөләт мукапитиниң лауреати, Һелимәм Аманбаева билән Мәһәммәт Закиров Ленин ордениниң кавалери аталған еди. Шундақла һели мәрһум Мәһәммәт Гашимов, Несипбай Буралқиев, Нурахун Гөһәрбақиев, Кәни Хәлилов охшаш нурғунлиған деханлар орден, медальлар билән мукапатланди. Чарвичилиқму егиликниң муһим саһаси болди. Бу һәқтә дадиңиз ейтип бериду. Чүнки бу саһада бовиңиз билән дадиңиз охшаш мутәхәссисләр көп әмгәк қилди, — деди жут атиси. Мән дәрру дадамға бақтим. Дадамму алдиримай өзиниң саһаси тоғрисида ейтип бериватиду: Имәр ака Калинин намидики колхозға рәис болуп кәлгәндә мән шофер болуп ишләвататтим. Бир жилдин кейин мән рәисниң алдиға кирип, мутәхәссислик елиш үчүн оқушқа баридиғанлиғимни ейттим. У мени қоллап-қувәтләп, керәк нәрсилиримни һәл қилип бәрди. Шундақ қилип, Талғир шәһиридики йеза егилиги техникумиға оқушқа чүшүп, 1961-жили зоотехник мутәхәссислигини егиләп кәлгинимдә, дипломлуқ мутәхәссис дәп ишәнчә билдүрүп, мал фермисиға зоотехник қилип әвәтти. Бу жиллири гөш вә сүт йетиштүрүшни ашуруш үчүн мал нәслини яхшилаш тәләп қилинип, Имәр акиниң беваситә күч чиқириши билән бу йөнилиштә нурғун ишлар елип берилди. Егиликкә сүтлүк сийирлар сетивелинип, сүт сеғиш механикилаштурулди. Есимда, дөләткә сүт тапшурушниң жиллиқ миқдари 600 центнердин 6500 центнерға йәтти. Мал бодаш мәйданлири вуҗутқа кәлтүрүлди. Қара малниң тирик салмиғи 400 килограммға йәткүзүлди. Ферма коллективи елинған мәҗбурийәтни һәр жили ошуғи билән орунлап, наһийә, вилайәттә, һәтта җумһурийәттә алдинқи орунларға қол йәткүздуқ. Бир сөз билән ейтқанда, Имәр Белалов башқурған жиллири барлиқ саһаларда утуқларға қол йәткүздуқ. Рәис егиликни тәрәққият йолиға башлап, уни йүксәк дәриҗигә көтәрди. Имәр Белаловниң изгү ишлирини пәнҗимликләр һечқачан унтумайду. Бу күни икки мөтивәр тәшәббускар рәисниң рәһбәрлигидә елип берилған ишлар һәққидә тохтимай сөзлиди. Тиң йәрләрни өзләштүрүш, һосул миқдарини ашуруш, җумһурийәттә дәсләпкиләрдин болуп тракторчи қиз-җуганлардин тәркип тапқан бригадиниң тәшкил қилиниши, егилик тәркивидики йезиларда иштик сүръәт билән йеңи мәктәп, бағчә, Мәдәнийәт өйи, мәдәний-мәиший хизмәт көрситиш орунлириниң вә колхозчилар үчүн йеңи турушлуқ өйләрниң биридин кейин бириниң селинип пайдилинишқа берилгәнлигини тилға алди. Имәр Белалов бир егиликни 32 жил башқуруп, кичиккинә бир егиликниң җумһурийәткә тонутти. Шуңлашқиму Имәр Белаловниң икки қетим Қазақстан Җумһурийити Алий Кеңишиниң депутати вә Алий Кеңәш Президиуминиң әзаси, андин СССР Алий Кеңишиниң депутати болуп сайлиниши, Ленин, Октябрь инқилави, «Һөрмәт Бәлгүси» орденлири вә нурғунлиған медальлар билән мукапатланғанлиғини, бу мукапатларниң униң узун жиллиқ әмгәк паалийитигә, егиликни уюштуруштики қабилийитигә берилгәнлигини мәғрурлинип тәкитләшти. Әнди мән өзәм болсам, Имәр Мәрүпоғлини йеңи мәктәп бенасиға көчүп киргән оқуғучилиқ дәвримдин тартип тонуған едим. Биз уни һәр жили уюштурулидиған «Биринчи борозда» яки «Йеңи һосул» мәрасимлири билән шу жиллири җумһурийәт рәһбири болған Динмухамед Қонаев вә башқиму вилайәтләрдин кәлгән рәһбәрләр билән етизлиқта яки хаманларда өткән учришишларда көрәттим. Бизни, А.Розибақиев намидики оттура мәктәпниң оқуғучилирини, әшу чарә-тәдбирләрдә устазимиз Хелил Һәмраев өзи рәһбәрлик қилип елип баратти. Биз устаз иҗат қилған шеир-мәдһийиләрни ядқа ейтаттуқ. Шунда рәисниң аддийлиғи, кәмтарлиғи шунчиликтики, һәрбиримизниң қолини елип, шеирлардин мәмнун болғанлиғини ейтип, «яхши оқуңлар, балилирим» дәйдиған. Бу сөзләрдин кейин биз техиму илһамлинип, әла оқушқа тиришаттуқ. Буниңдин бәш жил илгири Имәр Мәрүпоғли Белаловниң 90 жиллиқ тәвәллуди Панфилов наһийәсиниң Пәнҗим йезисида дағдуғилиқ нишанланди. Мана аридин йәнә бәш жил өтүп, Яркәнтниң мунәввәр пәрзәндиниң 95 жиллиғиға мунасивәтлик чарә-тәдбирләр йәнә давам қиливатиду. Чүнки елигә, хәлқигә хизмәт қилған әрниң нами әсирләрниң узун жиллиқ карвини өтсиму, әсла унтулмайду. Панфилов наһийәси.