• Шеирлар
• 03 Қазан, 2019

Миң әсирдин сөзлигүчи җанлиқ тарих

Әхмәт ҺӘСӘН (Шуңқар) Қизил диплом чолпини Чүшүп Шаңхәй университети – мәктивигә, Йәттә нәврәм Зулпийәм өз мәхситигә. Ейтқанда у “хәнзу тилин оқуймән” дәп, “Әшу тилда өзгә әһлин тонуймән”дәп. Чин нийәттин қоллиған биз таллишиңни, Арман қилип, өзгиләрдин қалмишиңни. Қәдрини бил Мукәррәмдәк аниңизниң, Ана демәк – шан түврүги аримизниң. Әшу ана кечә-күндүз ғемиң йегән, Намиң чиқти «Уйғур қизи шуңдақ!» дегән. Уда бәш жил әлачи боп, тонулған қиз, Адил баһа чиңлиғиға тоюнған қиз. Сиз кәлгичә әнсизчилик билән жүрдуқ, Яд етип, гүл сиймайиңиз хушһал турдуқ. «Яхши оқуң, Зулпийәм!» дәп дәрман болдуқ, Симниң йоли билән дайим туғян болдуқ. Қизларға хас иппәт-һая йолуң ачти, Илим нури уйқаң бузуп, көзүң ачти. «Қизил диплом Чолпини» боп, хуш кәлдиңиз, Биз йәтмигән арманларға Сиз йәттиңиз. Хуш хәвәрдин сөйүнүштә җан яйриди, Қәлбимиздә Чолпан күлүп, таң яйриди. Ғәлибиниң нури парлап көзиңиздә, Иппәт-һая җилвә қилди йүзиңиздә. Илим-пәндин ойғанди һис-туйғулириң, Йөләк болғач җан қериндаш, қурбилириң. Әмәллишип арзу-арман, тиләклириң, Таң билән тәң ечилди гүл-чечәклириң. Роһлуқ һалда турупсиз хан алдимизда, Бәш жил уда сеғинған дәм ядимизда. Оқуш пүтти – аниңизниң ярлиғидин, Гәп болмиғач еғир турмуш тарлиғидин. Шу аниҗан аю жиллар ғемиң йегән, Бир җениңға миң җан бәргән меһри билән. Нәврәм болди илһам – паһ, Зулпийәм, Әвладимиз нәмуниси ваһ, 3улпийәм! Биз яшиған улуқ әл-юрт рази сиздин, Балқип турар сизгә дегән меһир биздин. Апирин! – Дәп, сөйүниду боваң Шуңқар, Илму һекмәт болғай дайим Сизгә қут-яр! Хуш мәрһәба, тоюмизға! Хуш келипсиз тоюмизға, дост-ярәнләр, Саһипханға тиләп чиндин қут-тиләкләр. Қәлб беғи күйгә толған җан-җигәрләр, Бир қәдәһтин мәй сунғидәк һур-пәриләр. Шундақ той бу – көңүл яйрап, зоқланғидәк, Қиз-жигитләр тәвришип тәң роһланғидәк. Өйләнгидәк оғлан болуп нәврәм Ислам, Яр сөйүпту сөйгү оти берип илһам. Туғулуп у Дружбидәк гөзәл юртта, Қанат қучқан ялқунлиған көйүк отта. Келин қизму мошу юртниң Ай-чолпини, Жигит қәлбин иллитқидәк таң булбули. Бир мәлидә туғулған бу қош жүрәкләр, Гоя рәйһан гүлидәк пак хуш чечәкләр. Из қалдуруп, нам қучқидәк вападарлар, Бир-биригә яр болғидәк мәҗнунталлар. Арзулуқ бир қизи екән Шаһидәмниң, Һидайәтлик дил думари Худайимниң. Шу бир гәвһәр келин әнди Гүлмирәмниң, “Ана!” десә, ярашқидәк Аидәмниң. Улардин қан-қериндаш һәм момилар хуш, Дуа бәргән Хизир йоллуқ бовилар хуш. Бизму охшаш Қизим! дәймиз Аидәмни, Шат әйлисун әһли җәмәт аиләмни. Қудиҗанлар инақ өтсә, күлүп Шуңқар, “Апирин!” дәп қәлб күйин қилур изһар. Чин сөйгү сәтирлири Мошу тойниң өткинигә болди бәш жил, Ейтишларға чүшмәс пәқәт бирму ғәш жил. Келин алсаң немә арман Аидәмдәк, Қудаң болса һәмдә сирдаш Шаирәмдәк. Анисидин тәлим елип, бойиға йәткән, Қәдрин билур хас оғланни чин яр әткән. Тала-түздә қиммәт билип абройини, Қоғдинишни билгән гөзәл өз арини. Чин сөз екән: «Ана көрүп, қиз ал!» дегән, «Йолуңниң оң-солин айрип, из сал!» дегән. Җан анаю момисидин тәлим алған, Шәрми-һая ханишидәк әқил тапқан. Көңүл риштиң бағланғидәк ханимлардин, Еһтирамлиқ пәризаттәк айимлардин. Уқсам улар үлгилик бир аилә екән, Көйүнүш һәм сөйүнүштә қайил екән. Әшу гүлхан ханидин биз алған келин, Нәврәм Ислам қәлбигә от салған келин. Бәш жил бурун бу бәхиткә еришкән биз, «Бирлигимиз үчүн!» дәп мәй ичишкән биз. *** “Келин болса, бәлән болса” дәйдекәнмиз, Яки болмиш яридин ғәм йәйдекенмиз. Мәнму шуңдақ дегәнләрниң бири болған, Көрмәй туруп, ишиништин нери болған. Көрдүм бир җүп – қош жүрәкниң паклиғини, Чин сөйгүсин аян әйләр шатлиғини. Алдин-ала келин көрүш йолин таллаң, Хата бесип, еғир-йеник тиниқ алмаң. Қизиңиздәк көрүп, қәлбин иллитқанчүн, Устаз кәби тонуш еңин бейитқанчүн. Шундила сиз алған келин келин болур, Кичик иштин рәнҗисиңиз қийин болур. Ай вә жилниң қәдрин билип өткән өмүр, Қудилар өм болуп һәрдәм күткән өмүр. Икки пәрзәнт сөйди улар әйни һазир, Сөйүнүштин башқа иш йоқ аңа даир. Қәдирләймән шатлиқ ичрә атқан таңни, Дил җамидин қәдәһ сунуп қанған таңни. Келин елип, мурадиға йәтти Щуңқар, Қудилару-юртқа тазим әтти Шуңқар! Оңумда болса... Өйүмгә издәп кәлсәң навада, Кәчүр, бурадәр, өз юртумда мән. Жүримән ярниң һәмралиғида, Қушқанатлиқ әр шу турқумда мән. Тойғандәк гоя сөйгү-висалға, Меһир җамидин қуйди гүл-шарап. Тәшәккүр билән ичкән чеғимда, Туратти дилбәр мәстанә қарап. Мәсһуш дилиға йәттиму аһим, Пәришан һалда тутти қолумни. Муһәббәт ришти чигилгән шу пәйт, Йенишлап сөйди сунған гүлүмни... Чөчүп ойғансам, мән өз өйүмдә, Тәгди җенимға чүшниң изаси. Чүшүмдә көргән оңумда болса, Болмас еди бу қайғу нидаси. Буйриса Тәңрим ярниң ярини, Тапқан болаттим сөйгү арини. Юртум илһамлири I. Туздыбастав Бәкму көркәм мән турушлуқ Туздыбастав, Достлуқ, меһру-муһәббәттә озди Бастав. Қучақ йейип Алитағниң етигидә, Бәрпа болған өмләшкән күч иликидә. Мал-дунияси бәк баяшәт, бай йеза бу, Шу түпәйли өз алдиға хан йеза бу. Мунда яшап, арам тапти мениң көңлүм, Бәхит ичрә ешип аңа отлуқ сөйгүм. Өз оғлидәк күтүп алған кәлгинимдә, Тазим билән аңа салам бәргинимдә. Сөйүндүм мән қазақ хәлқи түзлигидин, Рази болдум сәмимий хуш сөзлүгидин. Кочилири бой талашқан терәк бостан, Ишик алди, һойла-арам гүл-гүлистан. Һәсрәтлик көз яшлиримни қурутқан юрт, Ғәпләтлик яш вуҗудумни йорутқан юрт. Өз көрүп һәм қучақ ачқан анам – бу юрт, Илһам берип, қәләм сунған атам – бу юрт. “Қәйсәр жигит бол, балам!” дәп йетиштүргән, Йетәлмигән арзуюмға ериштүргән. Һечкимни ят көрмәйдиған достлуғум бар, Ян хошнилар – җан хошна дәр қурдишим бар. Әртә-ахшам сорашқидәк хушлуғум бар, Бир пиялә чай сунғидәк турмушум бар. Шүкүр дәймән бул йезилиқ болғинимдин, Қандаш қазақ қатарида жүргинимдин. Ана юртум Артуш кәби иллиқ макан, Пәсли баһар җилвисидәк нурлуқ макан. Қучқан пүткүл вуҗудумни меһиргаһим, Чин жүрәктин ихлас қойған қиблигаһим. Нәвқиранлиқ арзуюмниң тумари сән, Тунҗа сөйгү-муһәббитим хумари сән. Өй-җаһанлиқ зимин бәрдиң қериндаш дәп, Икки милләт иҗил өткән қәдинас дәп. Көңүл бөлдүң кәчмишимгә җан дилиңдин, Иллиқ сезим қувнақлашқан қан-тениңдин. Юрт ишида болуп пида бир төһпикар, Еқидәңни ядида чиң тутқай Шуңқар. 2. Мәктәпкә мәдһийә Бизниң юртта көркәм Уйғур мәктиви бар, Әвлат үчүн мәрипәтлик истиқбал яр. Униң изгү ишлирини баян етәй, Илим сөйгән әзизләрни аян етәй. Шу мәктәптә учум болған оғул-қизлар, Һәр саһада өзигә хас салмиш излар. Тибабәттә пән доктори – Ризвангүл, Илим сирин егиләштә пәрванәгүл. Өзи қазақ, рус тилида сөзләр раван, Өз тилини қәдирләшни билур һаман. Авиация мәктивидә тәһсил көргән, Самавий сир-әсрариға көңүл бөлгән, Илибақи қизи Гүли учқуч болған, Пәхирләнгән әл шатлиғи Айға қонған... Йәһия Полат өзигә хас ихтидари, Юртимизниң әң мунәввәр шипакари. «Шипалиқ қол» дәйду уни әһли юртдаш, Дава тапқан өз дәрдигә яру-қурдаш. Илмий мудир Пәридәм бәк иппәтлик қиз, Оқуш, тәлим-тәрбийидә һекмәтлик қиз. Униң үчүн әң муһими – интизамлиқ, Милләт бәхти – йеңи әвлат болса аңлиқ. Өз хәлқигә чин жүрәктин қойған ихлас, Әнвәр Һаҗиев еди күчлүк һоқуқшунас. – Қанун билгән адәм, – дәтти у, – хар болмиғай, Өзлүгини туйған милләт зар болмиғай. Миңбир әпсус, қәттал әҗәл елип кәтти, Әл қәлбигә әбәдий от селип кәтти... Бавдуноғли Нурмәһәмәт уста мемар, Һәрхил көркәм беналарда тамғиси бар. Кашинлару бирәр хишни хата қоймас, Һәвәс билән беқип аңа көзүң тоймас. Язсам тола мундақ жигит-қизлиримиз, Улар билән өчмәс жүргән излиримиз. Әшу уйғур пәрзәнтлири бизниң юртлуқ, Бизниңла әмәс, әлвәттә, улар сизниң юртлуқ. Улар Бастав мәктивидә оқуғанлар, Ана тилин чин жүрәккә тоқуғанлар. Қәдирлигәч уйғурчә тил-йезиғини, Көрди улар бу өмүрниң қизиғини. Билим билән, һүнәр билән йетилгәнләр, Һалал әмгәк билән һөрмәт етилгәнләр. 3. Уйғур пәрзәнтлиригә Уйғур болуп туғулғиниң бу аләмгә, Чоң хошаллиқ һис беғишлар һәр адәмгә. Мушпиң ана бөшүгүңни тәвитиду, Һәрбир пәрзәнт әл ишқида әр йетиду. Жиллар өтүп, унтулиду гөдәклигиң, Хуй-пәйлиңдин мәлум болар бөләклигиң. Мәктәпкиму барисән һәм йәттә яшта, Билгин, пәрзәнт, Ана-тилниң меһри башқа. Сөйүп җандин ана тилда оқи, пәрзәнт, Устаз сөзин сәвийәңгә тоқи, пәрзәнт. Ана тилиң кәби билгин қазақ тилин, Тилин билсәң, чин сөйәрсән Қазақ елин. Улуқ Абай: үгән дегән рус тилини, Һәрхил милләтара көврүк – дост тилини. Өз йезиғи бар буруңдин уйғурумниң, Илим-пәндә әлләрара мәғрурумниң. Көп тил билгән – мәрипәттин һекмәт қучар, Пән-техника өз илкидә, көккә учар. 4. Атилиқ бир несиһәт Уйғуртиллиқ жигит-қизни қәдирләймән, “Әҗдат йүзин йорутқан” дәп, әзизләймән. Әмәлдә сән тонуп йәтсәң арзуюңни, Әң әввәла билгин миллий тарихиңни. Бизниң тарих, билсәң пәрзәнт, шанлиқ тарих, Миң әсирдин сөзлигүчи җанлиқ тарих. Җәннәт кәби гүл диярни макан әткән, “Хәлқим!” – дегән миңлиған хан-хақан өткән. Қанчә ақил, қанчә батур, шаир өткән, Қанчә алим – илим-пәндә надир әткән. Мән тизмаймән алпларниң қутлуқ намин, Әвлат һәққи өчәрмәслик әҗдат шамин. *** Билим қоғлап, үгәнгәнниң бәхти парлақ, Билимлик қиз-жигитләргә әлму амрақ. “Оқи, оқи йәнә оқи!” дегән Ленин, Оқиғанлар сөйәр хәлқин, сөйәр елин. Көрүнгәндәк җаһаннамә әйнигидә, Хәлқиң турсун җулалиқ иш-әмгигиңдә. Илим-пәндин төһпә ярат, әл интизар, Аләмчә бир пәхирләнсун боваң, Шуңқар! 5. Муәллимгә мәдһийә Муәллим – бу тил-йезиқниң иҗаткари, Та әзәлдин илим-пәнниң ниҗаткари. Муәллим – бу мәрипәтниң пасибани, Аңа бағлиқ һурийәтниң шәрәп-шани. Муәллим – бу һәр әвлатниң устазидур, Аңлиқ өмүр дастаниниң хуш сазидур. Муәллимсиз әлни басқай дайим күлпәт, Күн нурини искәнҗигә алур зулмәт... Елипбәдин башлиниду алий тәлим, Тәрбийиниң карванбеши һәм муәллим. Қолумға гаһ китап алсам яки қәләм, Әң биринчи устазимни әсләп һәр дәм, Тил йәткүсиз бир туйғуда сеғинимән, Пак роһиға рәһмәт тиләп, сиғинимән. Муәллимсиз болаттиму камил адәм, Сирлиқ пети қалмасмеди чәксиз аләм. “Өтмәсмедим бир өмүргә әбгар болуп, Мунапиқ вә наданларға сәрдар болуп”. Дегән ойда Худайимға рәһмәт дәймән, Муәллим – бу өзи чәксиз һекмәт дәймән. Әй пәрзәңдим, муәллимни ата билгин, Көргән йәрдә илкин елип, тазим қилғин. Муәллимдин үгинип, йол тапқач Шуңқар, Өмүрбойи рәһмитини қилур изһар. Хатимә орнида Туздыбастав — тәбиәтән тузлуқ булақ, Сүйи шорлуқ болсиму гәр узлуқ булақ. Оттуз улус иҗил-инақ макан тутқач, Достлуқ меһри темип турған нурлуқ булақ. Әслән, өмлүк билән бәрпа етилгән юрт, Сахавәтниң гүл вә нәқши чекилгән юрт. Аниларниң “Әлләсидин” таң сөйүнүп, Мәрт-мәрданә оттуз әвлат йетилгән юрт. Кәтмән билән қадақ қоллуқ бовам өткән, Гүл-гиядин кәштә тоқуп момам өткән. Уруш җәбру-җапасини көрсиму әл, Бир-биригә һәмдәрт өмүр давам әткән. Башқа чүшсә, миңбир бала, қайғу-азап, Тәң тартишқан бәрдаш билән уйғур-қазақ. “Қуда-жекжат иҗил өтсә - Худа рази» – дәп билишип, өмүр сүргән әркин-азат... Өзи кичик, тарихи чоң – дастан йезам, Әҗдатларниң әҗри сиңгән бостан йезам. Истиқлалниң шарапити таҗиң болғач, Көп қатари көңлүм мениң асман йезам. Қут тиләйду саңа Шуңқар, қутлан йезам, Күндин-күнгә риваҗлинип, нурлан йезам! Той тәсирати Әссалам! Җан-дилимиз бир Горный Гигант, Уйғур үчүн юртларара орни бар юрт. Изгү арзу-тиниғи бир қәдирдан юрт, Вапа әһли үчүн дайим меһриван юрт. Қиз узитип Бәшағачқа сөйүнгән юрт, Яшлар бәхти-иқбалиға көйүнгән юрт. Қудилишип сизләр билән ишик ачтуқ, Икки яшниң бәхти үчүн ишик ачтуқ. Бир пиялә чайдин кейин роһланди җан, Саһипханлар сөһбитидин зоқланди җан. Тойида биз Тәңрим қошқан қош жүрәкниң, Қошмақ гүлдәк бәкму зилва хуш пурақниң. Шатлиғин көр: Рума билән Гүлистанниң, Пәрзәнтлири йеңи заман – Һуристанниң. Қиз бәхтини йорутқидәк аилә биз, Горный Гигант мәрданилири яр болурсиз. “Миллитим” дәп миң мәртивә шатлинимән, Изгү җанлар бәзмисигә атлинимән. Күй-наваси көкни қучқан сорунда мән, Бир-бирини әзиз көргән орунда мән. Көңүллүк той шавқуниға чөмүлимән, Достлар билән дидарлишип, сөйүнүмән. “Қудам бар” дәп сизләр таман тәлпүнимән, Һөрмитиңлар сайисида йәлпүнимән. Келин узлуқ, әндики гәп нәвримиздә, Һәммә ишлар келәр жиллиқ әвримиздә. Шаһиди биз, – дәп кетурмиз, – ушбу тойниң, Худаға чин илтиҗалиқ арзу-ойниң. Шу үмүттә қанатланғач әдип Шуңқар, Аиләю-әвладиға чин ғәмгүзар. Мукәррәм қиз Мән туғулған Үстүн-Артуш зиминида, Өскән едим бәхитниң шат һозурида. Тиним тапмай сәбиләрчә қийғитаттим, Әркиләп шох аниҗаним қучиғида. Анам кетип у дунияға зар жиғлидим, Узун түнләр есәдидим, көз илмидим. “Житим” дегән шум атақта қалсамму гәр, Тәғдиргә тән берип, артуқ сөз қилмидим. Рисқим қазақ зиминиға чүшкән екән, (Мунда турмуш дәстливи тәс өткән екән). Һалал меһнәт мевисини йегинимдә, Уруқ-туққан, бурадәрләр бәк сөйүнгән. Өйлинип мән үч оғул, үч қизлиқ болдум, Яққан шами өчмәйдиған излиқ болдум. “Әл-юрт сөйәр ярамлиқ җан болуңлар!” дәп, Аччиғи чос, лекин мәйин тиллиқ болдум. Пәрзәнтләрниң шат бәхтини көрәлидим, Бағримға чиң бесип һәр дәм сөйәлидим. Әвладимдин рази болуп роһланғандин, Сөйүнүштә өмүр пәйзин сүрәлидим. Шу вападар қизниң бири – Мукәррәм қиз, Бәк көйүмлүк, иппәтлик һәм муһтәрәм қиз. “Бүгүнкидәк тойлиғай әл 100 йешиңни”, Дәп тиләймиз яратқан бир Худадин биз. Бүгүн сениң әллик яшлиқ гүл баһариң, Әмгәк билән ашсун һаман шәрәп-шаниң. Атаң Шуңқар бир өмүрлүк рази сәндин, Әл-юртара дастан болса қутлуқ намиң. Нахша мәтинлири Аниҗаним 1 Сән Яркәнттә, мән жирақта, Оюмда сән, аниҗаним. Көйәр балаң от-пирақта, Тоюмда сән, аниҗаним. Нәқират: Таҗу-тәхтим аниҗаним, Өмрүм – бәхтим, аниҗаним. 2 Сәһәр турсам, таң сәбаси Сән боп сүйәр пешанәмдин. Үнлириңниң җан наваси Кәтмәйду һеч кашанәмдин. Нәқират: 3 Ақ йол тиләп қалған едиң, Алмутиға маңғанда мән. Көзүмгә яш алған едим, Меһриң билән янғанда мән. Нәқират: 4 Әслитиду гүлзар вәсли – Сениң нурлуқ җамалиңни. Йоллаймән һәр баһар пәсли, Ана саңа саламимни. Нәқират: Қәшқәр 1 Ана-юртум – нурлуқ аләм, Уйғурумниң өзи Қәшқәр. Алтун үзүк болса Вәтән, Униң яқут көзи Қәшқәр. Нәқират: Иқлимара гөзәл Қәшқәр, Түмән дастан-ғәзәл Қәшқәр. 2 Вадилири бағу-бостан, Күй-нахшамда раван Қәшқәр. Тарихи бәк шанлиқ дастан, Улуғварсән һаман Қәшқәр. Нәқират: 3 Алпларға алтун Орда, Төкти есил хақан Қәшқәр. Номусиңни дайим қорға, Ирадиси җаһан Қәшқәр. Нәқират: 4 Су дегәнгә шарап сунған, Пәри рухсар җанан Қәшқәр. Вуҗудида әләм тунған, Әл мәрданә – шадан Қәшқәр. Нәқират: 5 Әһли ашиқ җанлириға Вападару ашна Қәшқәр. Истиқлалниң таңлириға Интизару тәшна Қәшқәр. Нәқират