• "Рухани жаңғыру"
• 10 Қазан, 2019

Әдип тәвәллуди нишанланди

Сабирәм ӘНВӘРОВА, “Уйғур авази” Көрнәклик ақын, нахшичи-композитор Садықожа Мошанулыниң 100 жиллиғини нишанлап өтүш тоғрилиқ Һөкүмәт қарариға бенаән, Кәтмән йезисида униң тәвәллуди тәнтәнилик өткүзүлди. Алди билән “Әуенін Аспандаудан әрі асырған...” намлиқ илмий-әмәлий конференция өтти. Униңға әл-Фараби намидики Қазақ миллий университети Журналистика факультетиниң декани Сағатбек Медеубекулы, Қазақстан Җумһурийити Дөләт мукапитиниң лауреати, язғучи Бексултан Нуржекеев, филология пәнлириниң доктори, профессор Қуныпия Алпысбаев, сәнъәтшунаслиқ пәнлириниң намзити Әлия Сабырова, филология пәнлириниң намзити Тоқтар Әлибек доклад билән сөзгә чиқти, андин конференция иштракчилири арисида өзара бәс-муназирә өтти. Әтиси мәрикә Садықожа Мошанулыниң ядикарлиғиниң ечилиш тәнтәниси билән давамлашти. Өз нутқини “Елбасыниң “Келәчәккә нишан: мәнивий йеңилиниш” программилиқ мақалиси даирисидә өткүзүлүватқан бу мәдәний чарә-тәдбирниң наһийә хәлқи үчүн әһмийити зор, мәнаси чоңқур” дегән сөзләр билән башлиған Уйғур наһийәсиниң һакими Шөһрәт Нурахунов көпчиликкә Алмута вилайитиниң һакими Амандық Баталовниң Тәбрик хетини оқуп бәрди. Натиқларниң бири – җумһурийәтлик “Уйғур авази” гезитиниң баш муһәррири, җумһурийәтлик Уйғур этномәдәнийәт мәркизи рәисиниң орунбасари, ҚХА әзаси Ершат Әсмәтов талай бүйүк намайәндиләр чиққан Кәтмән йезисиниң аһалисиға, Қазақстан Җумһурийити Парламенти Мәҗлисиниң депутати, ҚХА Кеңишиниң әзаси, ҖУЭМ рәиси Шаһимәрдан Нурумовниң иллиқ салимини йәткүзгәч, көпчиликни көрнәклик ақынниң тойи билән тәбриклиди. 29 йешида һаяттин өткән Садықожа өйлинипму үлгәрмигән. Кәйнидә әвлат қалмисиму, мол мәнивий байлиқ қалдурған нахшичи-композиторниң җисми хәлиқ еғизида ейтилип жүргән сүрәт бойичә әкис етилгән. Көк билән бой талашқан ядикарлиқни мәрһумниң қериндиши, көрнәклик рәссам-нәққаш Бақтияр Қайранбаев ясап чиқти. Қазақниң әнъәнивий музыкисида өзигә хас орни бар Йәттису иҗрачилиқ мәктивиниң көрнәклик вәкили Садықожа Мошанулы 1917-жили Кәтмән йезисида туғулған. 1930-жилқи ачарчилиқ дәвридә уруқ-туққанлири билән чегара атлап Хитайға өтүп кәткән. Әнди 1960-жиллири шу қериндашларниң дәсләпки топи тарихий Вәтинигә қайтип келишкә башлиғанда, Садықожа нахшилириму хәлиқ еғизида қайта яңриди. Шундақ қилип, 1968-жили Қуныпия Алпысбайулы дәсләп униң “Сарыбидай” нахшисини үгәнди. 1968-жили “Сарыбидайни” үгинип, уни хәлиқ яхши қобул қилғандин кейин, башқа нахшилириниму издәшкә башлидим вә йәнә алтә нахшисини үгәндим. Кейин өткән әсирниң 90-жиллириниң бешида Жәнибек Кәрменов қазақ нахшилириниң антологиясини нәшир қилди, униңға Садықожаниң йәттә нахшиси кирди. Әсли Садықожа Мошанулы айтыс ақыни болған, һазир биз ейтип жүргән нахшиларниң һәммиси шу айтыс шеирлиридин үзүндә. Ақынниң шеирлири һазирму издәштүрүлүватиду, уларни үгиниш, стильлиқ алаһидиликлирини ениқлаш ишлири һеликәм давам қилмақта, — деди филология пәнлириниң доктори Қ.Алпысбайулы. Садықожа Мошанулыниң 100 жиллиқ тәвәллуди даирисидә мәрикилик кәчму уюштурулди. Кәч башланғичә илгири уюштурулған наһийәлик нахшичилар конкурсиниң йәкүни чиқилирип, ғалип чиққанларни мукапатлаш рәсими өткүзүлди, қазақ күришиши бойичә мусабиқә өтти. Шундақла қатар-қатар тизилған кигиз өйләрдә җамаәтчиликкә аш берилип, Садықожаниң роһиға беғишлап қуръан тилавәт қилинди. Жирақ-йеқиндин кәлгән меһманлар алтә вә жигирмә бәш километрлиқ мусапини өз ичигә алған бәйгини тамашә қилди. Ейтиш керәкки, бу бәйгиләргә Қирғизстандин вә Түркстан, Җамбул, Алмута вилайитидин топ йерип жүргән тулпарлар қатнашти. Әнди мәрикилик кәчтики концерт давамида Қазақстанға әмгиги сиңгән артист Рамазан Стамғазиев һәммә мошу кәмгичә хәлиқ нахшиси дәп санап жүргән “Бекзатым-ай” нахшисини иҗра қилди. Дәл мошу күндин башлап бу нахшиниң муәллипи Садықожа Мошанулы екәнлиги испатлинип, елан қилинди. Көпчиликкә бу тәсадипи әһвал болсиму, хәлиқ уни мәмнунийәт билән қобул қилди вә “Садықожаниң әнди сәккиз нахшиси бар” дегән Рамазан Стамғазиев өз пикрини мундақ изһар қилди: Садықожа Мошанулыниң нахшилириниң ейтилиш алаһидиликлиридә қетип қалған форма йоқ. Бирақ асасән Йәттису өлкисидики, шуниң билән биллә чегариниң нериқи тәрипидики Алтай-Тарбағатай өлкилик иҗрачилиқниң әнъәнивий еқими бар, нахшиниң қайтурмиси, ички динамикиси алаһидә пәриқлинип туриду, уларниң муәллиплири башқиларға охшиғуси кәлмәйду. Нахшиниң бир адәмниң иҗадиға тәәллуқ екәнлигини униң Йәттису өлкисидики қелиплашқан адәт бойичә иҗра қилинишиму испатлап туриду. Мән Хитайдики язғучи-тәтқиқатчилар билән учришип, уларниң әмгәклирини елип кәлдим. Әрәп графикиси асасида йезилған мақалиларниң һәммисини сәнъәтшунас Сағатбек Медеубекулыға тапшурған едим. Шу материалларда йезилишичә, Садықожаниң нами чиқишқа башлиғанда, Бекзат дегән қизға униң көңли чүшүп қалиду. Бирақ қазақниң әнъәниси бойичә Бекзат бөшүктә ятқан чеғидила башқа биригә “қулиғини чишлитип” қойған екән. Қиз узитиш тойиға қатнашқан Садықожа таң атқичә Бекзат билән айтысқа чүшиду. Шунда жут “Узитилидиған қизниң таң атқичә айтысқа чүшкини уят иш” дәп айтысни тохтитиду. “Бекзатым-ай” нахшиси — Садықожаниң Бекзат билән хошлишиш сөзи, “Жолыққанша, аман бол, амал қанша” дегини шу. Садықожа Мошанулыниң “Ахау, айым”, “Ей, ахау”, “Ақ қаз едің”, “Ахау, қалаулы-ай”, “Еркем-ай”, “Сағынсаң, қалқа, өзің кел” дегән нахшилири бар. Шундақ қилип, ақынниң 100 жиллиқ тәвәллудида униң сәккизинчи нахшиси бәлгүлүк болуп, хошаллиққа хошаллиқ қошулди. Мана, кәйнидә нахшисини сөйидиған хәлқи бар екән, улуқ шәхсниң исмини әбәдийләштүрүш ишлири йәниму давамлишидиған болиду. Уйғур наһийәси.