• "Рухани жаңғыру"
• 10 Қазан, 2019

Тил мәсилиси һәрқачан биринчи орунда

Өткәндә «Уйғур авазидики» мақалиларни түгәл оқуп чиқидиған бир қазақ кәсипдишим «Мошу силәрниң гезитиңларға йезилидиған мақалиларниң һәммиси ана тилини сақлап қелиш тоғрилиққу дәймән, һә?! Қайсила мақалини елип оқума, һаман ана тили мәсилиси сөз қилинмай қоймайду...» дәп қалди... Сабирәм ӘНВӘРОВА, «Уйғур авази» Билсиңиз, шу чағ бирси жүригимни тирнавалғандәк, худди сақаймас ярамға туз сәпкәндәк, һаләткә чүштүм. Сөһбәтдишим өз соалиниң түп-томури – хәлиқ тәғдиригә бағлинип турғанлиғини чүшәнмиди, бәлким. Амма сиртимдин сир бәрмисәмму, шу бир дәқиқә ичимдин вижданим қайнап, жүригим парә-парә болуп кәтти. Қайта-қайта йезипму, техичә өз хәлқимизниң аң-сәвийәсигә толуқ йәткүзәлмәйватқан бу мәсилә һәққидә ейтарим көп болсиму, адәттикидәк, дәрдимни ичимгә жутуп, тонушумниң соалиға нисбәтән қисқа җавап қайтурушни тоғра көрдүм. «Тил – хәлиқниң җени. Шуңлашқиму, қайсила гезитта болсун, ана тил мәсилиси һечқачан күн тәртивидин чүшмәйду, әмәсму» дәп сөзүмгә чекит қойдум. Лекин та бүгүнгичә кәсипдишимниң шу бир соали түпәйли, бешимни чөгилигән түрлүк-түмән ойларға чекит қоялмай жүримән. Раст ейтиду, «Уйғур авазиниң» һәр санида дегидәк ана тил мәсилисигә бағлиқ мақалилар тохтимай йоруқ көрүватиду. Лекин шу мақалиларниң маһийитигә чөкүватқанлар қанчилик?.. Һазир төрт уйғурниң беши қошулған жиғинда муһакимә қилинидиған бирдин-бир асасий мәсилә – йәнила шу ана тилимизниң тәғдири. Бу тоғрилиқ һәр җайда изчил йезиливатиду, ейтиливатиду. Бирақ көп әһвалда ишниң нәтиҗиси йоқ, тиңшаш биләнла чәклинип қеливатқандәк. Уйғурниң уйғурға «Балаңни ана тилимизда оқутқин!» яки «Ана тилимизда нәшир қилинидиған гезит-журналлиримизға йезилғин!» дәп ялвуруши миллитимиз үчүн уят иш. Амма вәзийәтниң кәскинләшкини шунчилик, бүгүнки күндә буниңғиму көндуқ. Һәтта нәзир-чирақ, той-төкүндә башқисини чәткә елип қоюп, миллий мәсилилиримизни оттуриға селишқа мәҗбур болуватимиз. Сәвәви, ана тилимизниң келәчигиниң ғемини бүгүн қилмисақ, әтики күнимиз қараңғу. Қазақ хәлқиниң кәңпейиллиғидин миллитимизни сақлап қелишимиз үчүн көплигән имканийәт-шараитлар яритилди. Шуниң бир көрүнүши – анатиллиқ мәктәплиримиз, театримиз, гезит-журналлиримизниң паалийәт елип бериватқинидур. Башқа һечбир әлдә хәлқимизгә мунчилик кәңчилик ясиливатқини йоқ. Бу бизниң келәчигимизгә ечилған һурлуқ йол. Әпсус, биз бу түз йолдиму путлишип, өзимизни-өзимиз җараһәтләватимиз. Оттуз жилға йеқин вақит өтсиму, баримизни баһалап илгириләшниң орниға, әксичә, артта қеливатимиз. Жилдин-жилға ана тилимизда билим алидиған яш әвлатниң сани азийип, театримиз, гезит-журналлиримизниң келәчиги қил үстидә туриду. Әгәр уйғурниң қаракөз яшлири өз ана тилини қәдирлимисә, тарихини билмисә, миллий театримиз кимгә керәк, уйғурчә гезит-журналлиримизни кимму оқусун?! Тилимиз йоқалса, йәр бетидики «уйғур» дегән намимизму жүтиду. Әсирдин-әсиргә алқип, йетип кәлгән дурданилиримиз йәргә көмүлүп, тарихимизни чаң басиду. Ата-бовилиримизниң биз үчүн төккән қан-тәри билән үмүт-ишәнчисини өз қолумизда набут қилған болимиз. Әпсус, бүгүнки җәмийитимиздә миллитини ойлап муңға чөкүватқан уйғурларға қариғанда, байлиғини тойға чечип, өзгә тилда сөзләп, мәйдисидә нан пиширип жүргән уйғурлар бесимирақ. Мана бу бизниң асасий камчилиғимиз! «Җаһанни су басса, өдәкниң қаптилиға кәлмәпту» дегәндәк, бурнимиз көк қәғәзниң пуриғидин башқа һечнемини сәзмәй, тумшуғимизға йеқинлашқан апәткә бепәрвалиқ тонутмақтимиз. Янчуғимизға артуқ чүшкән төрт тәңгимизни миллитимиз үчүн сәрип қилишқа қиймаймизу, махтинишқа, өзимизни көрситишкә хәшләшкә хумармиз. Әслидә, миллий қәдрийәтлиримизниң йенида бир өмүр жиққан мал-дунияримиз тимақниң киригиму тетимас. Һәқиқий байлиқ – ана тилимиз, мәдәнийитимиз, сәнъитимиз, тарихимиз һәм қенимизда қайниған миллий ғуруримиз. Сәвәви, уларни йоқатсақ, биз тирик өлүккә айлинимиз. Икки уйғурниң бир-бири билән өзгә тилда параңлишип турғинини көргәндә, жүригим қан жиғлайду. Бу бир дәһшәт! Өз тилини унтуған инсандин һайван артуқ. Ейтиңа, иштниң мөшүкчә миявлиғинини яки мөшүкниң иштчә һавшуғинини көрдиңизму? Яқ! Чүнки җан-җаниварлар чеғи өз “тилиға” хиянәт қилмайду. Лекин биз Алла әта қилған гөзәл ана тилимизни камситип, өзгә хәлиқниң тилида сөзлигинимизни, өзимизчә аброй санаймиз. Хулләс, ана тилини қәдирлимигән инсанниң өзгә милләт алдида һеч қәдри болмайду. Сәвәви, өз тилидин ваз кәчкән адәм рәңсиз қәләм кәби. Қанчә йәрдин кәйнидин из қалдурушқа тиришсиму, бәрибир әмгиги көрүнмәйду, бу аләмдә бар-йоқлуғи билинмәйду. Немисини йошурай, шәһәрләр әмәс, һазир һәтта йезилардиму уйғур синиплириға оқуғучиларниң сани интайин тәсликтә толмақта. Аддий бир мисал, наһийә мәркизи һесаплинидиған Чонҗа йезисида 2 қазақ, 2 уйғур, 1 рустиллиқ мәктәп бар. Ениғирақ ейтсақ, 5-Чонҗа уйғур оттура мәктиви билән Илия Бәхтия намидики 3-Чонҗа уйғур оттура мәктивидә оқуғучиларға ана тилимизда билим берилиду. Ушбу билим дәргаһлириниң босуғисидин атлисаң, бирдин миллийликниң һиди сезилиду. Ана тилимизда булбулчә сайриған оқуғучиларни көргәндә, аләмчә зоқлинип, дилимда мәғрурлиниш һиссияти ойғиниду. Бирақ 1-Чонҗа оттура мәктивидики рус тилида билим еливатқан қаракөзлиримизни көргәндә, дилимдики мәғрурлиниш йоқап, орнини ғәмкинлик басиду. Чүнки рус мәктивидә билим еливатқан оқуғучиларниң 99 пайизи уйғур балилири екәнлиги аччиқ болсиму, һәқиқәт. Әлвәттә, пәрзәндини қайси тилда оқутуш – ата-аниниң өз әрки. Амма уйғур мәктәплири икки әлниң биридә ечиливатқини йоққу?! Елимиздә ана тилимизда билим беридиған мәктәпләрниң моҗутлуғи биз үчүн чоң амәт. Шуңлашқа бу амәтни қәдирләшни билмисәк, өз миллитимизниң келәчигигә өз қолумиз билән палта чапқан болимиз. Сөзүмниң қуруқ болуп қалмаслиғи үчүн, ениқ мәлуматларни мисал сүпитидә кәлтүрмәкчимән. Бүгүнки күндә ана тилимизда билим беридиған Илия Бәхтия намидики 3-Чонҗа уйғур оттура мәктивидә җәми 636 оқуғучи, әнди, 5-уйғур оттура мәктивидә 251 оқуғучи билим алмақта. Бийил Илия Бәхтия намидики 3-Чонҗа уйғур оттура мәктивиниң биринчи синипиға 60 бала қобул қилинип, 3 синип ечилипту. Әнди 5-Чонҗа уйғур оттура мәктивиниң биринчи синипиға 19 оқуғучи қобул қилинипту. Хош, рус тилида билим беридиған 1-Чонҗа оттура мәктивидә бу көрсәткүч 3-4 һәссигә жуқури. Чүнки мәзкүр мәктәптә җәми 1982 оқуғучи билим алмақта. Бийил бу мәктәпниң биринчи синипиға 252 оқуғучи қобул қилинип, «А»дин башлап «И»ғичә 9 синип ечилипту. «Хәп» дегүзидиғини, шу 252 оқуғучиниң һәммисила дегидәк өзимизниң қаракөзлири... Раст, һечкимни «Балаңни уйғурчә оқут!» дәп мәҗбурлашқа һоқуқимиз йоқ. Амма мәсилә миллитимиз тәғдиригә келип тирилгәндә, қолумизни қошлап, ухлап ятқинимиз яримас. Шу сәвәптин ана тили һәққидә язаримиз һечқачан түгимәйду...