• Мәдәний мирас
• 31 Қазан, 2019

Әҗдатлиримизниң кийим-кечәк вә зебу-зенәт мәдәнийитигә бир нәзәр

Әгәр биз тарих сәһипилирини варақлисақ, Қараханийлар дәвриниң уйғур мәдәнийити зор утуқларни қазанған болғанлиғини көримиз. Бүйүк тилшунас мутәпәккүр уйғур алими Махмут Қәшқәрийниң мәңгү өлмәс “Түркий тиллар дивани” вә мәшһур дөләт әрбаби, мутәпәккүр шаир, бүйүк алим Йүсүп Хас Һаҗипниң “Қутадғу билик” әсәрлирини хәлқимизниң бебаһа дурданилири, уйғур мәдәнийитиниң йүксәк егиз чоққилири десәк, һеч мубалиғә болмайду. Бүйүк алим Махмут Қәшқәрийниң өз әсәридә бәргән мәлуматлирини көздин кәчүргәндә биз Қараханийлар дөлити һөкүм сүргән җайлардики асасий җәһәттин уйғур вә шундақла башқа түркий хәлиқләрниң иҗтимаий, ихтисадий, мәдәний һаяти, тарихи, этнографияси, тили, дөләт башқуруш тәдбирлири, тибабәтчилиги, географиялик орунлишиш җайлири, астрономиялик-календарчилиқ (тәқвим) чүшәнчилири һәққидики мәлуматларға егә болумиз. Шундақла бүйүк алим уйғурларниң өз дәвридики урпи-адәтлири вә мәдәнийити тоғрилиқму хелә мол мәлуматларни бәргән. Биз “Түркий тиллар диванида” тилға елинған кийим-кечәк, аялларниң зебу-зенәт вә упа-әңлик буюмлири вә наһайити көп вә шәкли һәрхилдур. “Түркий тиллар диванидики” мәнбәләргә асасланғанда, уйғур кийим-кечәклириниң мәлуматлириға қарап, терә кийим, жуң кийим, ипәк кийим вә пахта рәхт кийим дәп айришқа болиду. Мәсилән, Махмут Қәшқәрий “Түркий тиллар диванида” “ичик –учук” сөзини изаһлап “ичик – булғун, сөсәр вә шуниңға охшашларниң терисидин тикилгән җуга” дәп чүшәндүриду (“Түркий тиллар дивани”, Үрүмчи, “Шинҗаң хәлиқ нәшрияти”, 1981-жил, 93-бәт). Әнди “қарс” сөзини изаһлап Махмут Қәшқәрий “қарс – жуң чәкмән чапан, төгә яки қой жуңидин ишләнгән кийим” дәп чүшәндүриду (Жуқарқи китап, 453-бәт). Кейинки вақитларда уйғурлар дияри ШУАРда елип берилгән археологиялик қезилма ишлири нәтиҗисидә көплигән маддий буюмлар тепилди. Бу һәқтә мундақ мәлуматлар бар: “...ШУАРниң Көнчи вадисидики қедимки кишиләр жуң бөк, жуң тоқулмидин йөгәнчә кийгән. Улардин башқа Лобнор районидин йәнә 3000 – 4000 жил илгәрки қедимий қәбирләрдин жуң кийим-кечәк, жуң одеял, жуң рәхт қатарлиқ буюмлар байқалди. Қумулдики 3000 жилдин илгәрки бәш қәлъә қәбирстанлиғидинму рәңлик жуң рәхтләр учритилди... Көнчи дәриясиниң саһилидики 3800 жил бурунқи қәдимқи җәсәтләрниң путиға көндин ишләнгән өтүк кийгүзүлгән. Йәнә Қумул қәбирстанлиғидин тепилған 3200 жил бурунқи дәвиргә мәнсүп җәсәтләрниң путиғиму қончилиқ өтүк кийдүрүлгән. Йәнә терә шим-иштанму чиққан. Өтүк көндин тикилгән, у убдан ашланған теридин қилинған, иштанниң терисиму ашланған... Көнчи дәриясиниң намиму “көн тәйярлиғучи” дегән мәнада “Көнчи” дәп аталған” (Ғәйрәтҗан Осман. “Қәдимки тарим мәдәнийити”, Үрүмчи, “Шинҗаң университети нәшрияти”, 2007-жил, 73-бәт). Бүйүк тилшунас алим Махмут Қәшқәрий уйғур аяллириниң кийим-кечәклиригә аит көплигән сөзләрни изаһлайду. Мәсилән, артих – аялчә желетка (Жуқарқи китап, 133-бәт, алату – ипәк қол яғлиқ, қоюнда сақлиниду (Жуқарқи китап, 103-бәт). “Түркий тиллар диванида шундақла: “ичик – учук. Булғун, сусәр вә шуниңға охшашларниң терисидин тикилгән җуга” (1-том, 93-бәт); “қарс, жуң чәкмән чапан, төгә яки қой жуңидин ишләнгән кийим (1-том, 453-бәт) дәп изаһ берилгән. Һәм тон, әр-аялчә желеткиға даир бәзи учурларму берилгән. Мәсилән, Биким – аялчә өтүк (Жуқарқи китап, 1-том, 514-бәт). Бағирдақ – лифчик (Жуқарқи китап, 1-том, 553-бәт). Мана бу мәлуматтин биз буниңдин миң жилдин ошуқ дәвирләрдила уйғур аяллири арисида бағирдақ – лифчикниң ишлитилидиғанлиғини чүшәндүрүп бериду. Мәзкүр факт уйғур кийим-кечәк мәдәнийитиниң қанчилик қедимийлиғидин ярқин далаләт беридиғанлиғи шүбһисиздур. Бәзиләр лифчик техи йеқиндила, йәни XX әсирниң башлирида пәйда болған дегән пикирни алға сүриду. Бу пикиргә рәддийә берип, ШУАРлиқ этнограф-тарихчи алим Ғәйрәтҗан Осман мундақ дәйду: “...Әпсуски, “Харбин” нәшриятида чиққан “Дуниядики шәйиләрниң келиш мәнбәси бар” дегән китапта “лифчикни” ХХ әсирниң бешида Америкида пәйда болған, “уни америкилиқ Динкольн ханим кәшип қилған” дәп язған. “Түркий тиллар диванидики” мәлумат бу қарашни рәт қилиду” (Ғәйрәтҗан Осман. “Қәдимки Тарим мәдәнийити”. Үрүмчи, “Шинҗаң университети нәшрияти, 2007-жил, 81-бәт). Кийит – көпинчә тойда ишлитилидиған кийим-кечәк, йәни күйоғулниң вә келинниң йеқинлириға соға қилип кийдүрүлидиған кийим-кечәк (Жуқарқи китап, 1-том, 463-бәт). Дәдәк – келинниң ят кишиләргә көрүнмәслик үчүн бешиға артидиған пүркәнҗиси (Жуқарқи китап, 1-том, 551-бәт). Көшөгә – аялларниң айрим туридиған пәрдә, бу боз яки ипәктин қилиниду (Жуқарқи китап, 1-том, 596-бәт). Сариғуч – хотунларниң ромилиниң бир түри (Жуқарқи китап, 1-том, 634-бәт). Дидим – некаһ кечиси келингә кийдүрүлидиған отуғат, таҗ (Жуқарқи китап, 1-том, 516-бәт). Бүйүк тилшунас алим Махмут Қәшқәрийниң “Түркий тиллар диванида” көрситилгән аялларниң кийим-кечәклиригә аит сөзләрдин биз өз дәвридә уйғур ханим-қизлириниң кийим-кечәк түрлириниң көплигини, өзгичиликкә егә һәрхил фасондики кийим түрлириниң болғанлиғидин, шундақла той-төкүн, меһмандарчилиқ кийимлири, нека кечиси келингә кийдүрүлидиған отуғат вә һаказилар һәққидә ярқин мәлуматларға егә болимиз. Алимлар кишиләрниң кийиниш адитини, йемәк-ичмәк вә турушлуқ өй-җайға егә болуш адитигә охшаш инсанниң яшаш вә моҗут болуп турушидики үч алдинқи шәртниң бири дәп һесаплайду. Тарихчи алимлар тепилған кийим-кечәкләрни тәкшүрүп, инсанларниң тарихини үгинишигә мүмкин болидиған муһим амилларниң биридур. Бүйүк мутәпәккүр тилшунас алим Махмут Қәшқәрий қамусий әсәри “Түркий тиллар диванида” уйғур аяллириниң өз дәвридики зебу-зенәт буюмлириға аит көплигән нәрсиләргә изаһәт бәргән. Мәсилән: Өктәк – хотунлар қулиғиға тақайдиған алтун яки күмүч һалқа, зирә (Жуқарқи китап, 1-том, 142-бәт). Боз мунчақ – бу ипар билән сүктин ясилиду, хотунлар тақайду (Сүк – амилә ширниси, әрәп йелими вә ипар қошуп ясилидиған бирхил дора) (Жуқарқи китап, 3-том, 167-бәт). Купә – аяллар қулиғиға салидиған һалқиниң бир хили (Жуқарқи китап, 3-том, 299-бәт). Сата – марҗан (Жуқарқи китап, 3-том, 301-бәт). Кимсән – зенәт үчүн допа вә шуниңға охшаш нәрсиләргә тақилидиған алтун қадақ (Жуқарқи китап, 1-том, 570-бәт). Боғмақ – алтун яки күмүчтин ясилип, үстигә қиммәт баһалиқ ташлар вә мәрвайитлар орнитилиду, нека кечиси ясанған келингә тақап қоюлиду (Жуқарқи китап, 1-том, 610-бәт). Мончуқ – мончақ. Зенәт үчүн боюнға есилидиған қиммәт ташлар (Жуқарқи китап, 1-том, 621-бәт). Тизилдурук – өтүкниң тумшуғиға зенәт үчүн тақилидиған тәңгиләр (Жуқарқи китап, 1-том, 686-бәт). Бут – бирхил қиммәтлик, чоң йешил чәш (перезә) болуп, улуқларниң оғул вә қизлири маңлийиға тақайду. “Қиз бут ориди – қиз перезә тақиди” (Жуқарқи китап, 3-том, 166-бәт). “Түркий тиллар диванида” берилгән мундақ есил зебу-зенәт буюмлирини оттура әсирләр вә униңдинму илгәрки заманлардин тартип уйғур қиз-аяллириниң өзлириниң яришимлиқ кийиши вә есил зебу-зенәт тақаш адәтлириниң болғанлиғидин рошән далаләт бериду, бу фактлар шу дәвирдики кийим-кечәк вә зебу-зенәт буюмлири җәһәттики хәлқимиз мәдәнийитиниң жуқури дәриҗидә болғанлиғини испатлайду. Махмут Қәшқәрий өз әсәридә уйғур аяллириниң, һазирқи тил билән ейтқанда, грим қилиш – йәни һөсүн түзәш – пәдәзләш сәнъитигә мунасивәтлик көплигән сөзләргиму изаһ бәргән. Мәсилән: Әңлик – әңлик, хотунлар мәңзигә сүртидиған ач қизил бояқ (Жуқарқи китап, 1-том, 156-бәт). Упу – упа (Жуқарқи китап, 1-том, 116-бәт). Киршәнләнди – упиланди, упа – әңлик сүртти (Жуқарқи китап, 2-том, 406-бәт). Қозанди – безәнди, ясанди, пәдәз қилди (Жуқарқи китап, 2-том, 220-бәт). Һә, уйғур ханим-қизлири узақ тарихий дәвирдин буян үзигә упа-әңлик сүрүш, қаш-кирпиклиригә һосма қоюш охшаш һөсүн түзәп грим қилишқа адәтләнгән. Буни жуқарқи фактлар толуқ испатлайду. Әнди чач асраш, узун һәм том яки инчикә өрүмә чач қоюшму уйғур ханим-қизлири үчүн қедимий тарихий дәвирләрдин бери давамлишип келиватқан гөзәллик әнъәнилириниң биридур. “Түркий тиллар диванида” уйғур аяллириниң узун чач қоюш адити, өрүмә чечи, ясалма чечи вә һаказилар тоғрилиқму қиммәтлик учурларни байқаш мүмкин. Мәсилән: Өргүч – өрүмә чач, хотунларниң өрүмә чечи (Жуқарқи китап, 1-том, 129-бәт). Өник – чупур чач, хотунларниң өчкә чупуридин қилинған ясима чечи (Жуқарқи китап, 1-том, 182-бәт). Уйғур аял-қизлири арисида узун чач қоюш, чечини тал қилип өрүш, умумән, чачни асраш адәтлириниң тарихий йилтизиниң чоңқур екәнлигини жуқарқи фактлардин яққал көримиз. Уйғур аяллириниң чач қоюш, чачни асраш мәдәнийити тоғрилиқ мундақ бир мәлуматни диққитиңларға һавалә қилишни тоғра көрдуқ: “...Уйғур қизлири қедимдин башлап узун чач қоюшқа адәтләнгән болуп, чач қоюшта бир жүрүш адәтләр шәкилләнгән. Уйғурларда ятлиқ болмиған қизларниң чечи он бәш, он йәттә, жигирмә бир, һәтта қириқ бир тал қилинип тағ өрүлиду, һәргиз җүп өрүлмәйду, һәмдә мундақ той қилмиған қизниң пешанисидә кокул чечи болиду. Униң (паттаң шилла) қисмидики сумбул чачниң асти қисми устира билән чүширип турулиду. Қизниң тойи болидиған күни униң шилла қисми әң ахирқи қетим чүширилиду. Той қилип әтиси яки бирқанчә күндин кейин ятлиқ қилинған бу қизниң кокул чечи икки тәрипигә қайрилиду. Узун сумбул чечи җүп өрүлиду һәм униңға яңақ секиләк чач қоюлиду. Чачни җүп өрүш ятлиқ болғанлиғиниң ипадиси һесаплиниду. Чачниң бәдилигә “чач қоюш тойи” өткүзүлиду. Ятлиқ қилинған аял балилиқ болғанда, баличуқ чач (кичик өрүмә чач) қоюлиду, яңақ чачму болиду. Еридин айрилған яш аяллар “җуган” дейилип, улар яңақ чач қоюш билән биргә чечини бәш, йәттә, тоққуз тал қилип тағ өрүвалиду. Бу туллуқ бәлгүси һесаплиниду. Нәврилик болған аялларниң баличуқ, яңақ чачлири болмайду, узун чечини икки тал қилип өрүп, уни чачтәңгә билән җүпләвалиду. Чечини бир тал қилип өрүвалған аяллар башқиларниң нәзәридә өзигә әр тәләп қилип жүргән аял дәп қарилиду вә ундақ аялларни яман көриду. Демәк, уйғур аяллириниң чач түригә вә сумбул чечиниң җүп яки тағ өрүлгәнлигигә қарапла униң қиз, чокан, җуган, нәврилик болған аял, яшанған аял вә әхлақсиз тул аял... екәнлигини пәриқләндүрүвалғили болиду. Шуниң үчүн уйғурлар арисида аялларниң чечиға алаһидә әһмийәт билән қарайду (Абдукерим Рахман, Рәвәйдулла Һәмдулла, Шерип Хуштар. “Уйғур урпи-адәтлири”, “Үрүмчи, “Шинҗаң яшлар-өсмүрләр нәшрияти”, 156-бәт). Ясинип, безиниш, тариниш, көркәмлик вә яришимлиқ кийиниш әзәлдинла уйғур аяллириниң гөзәлликкә интилиш адити болуп кәлгән, улар өзлириниң гөзәлликкә интилиш вә хушхой тәбәссүм ичидә яшаш адитини шәкилләндүргән. Биз жуқарқи фактлардин уйғур аяллириниң һөсүн түзәш, пәдәзләш – грим қилиш, чач өрүш охшаш адәтлиригә қанчилик жуқури дит билән қариғанлиғини көримиз, бу болса мәдәнийитимизниң қедимийлиғини, гөзәллигини намайән қилиду. Бизниң жирақ әҗдатлиримиз буниңдин миң жиллар илгирила кийимлиригә дәзмал селип кийишкә адәтләнгән, буму бир мәдәнийәт һадисиси болуп һесаплиниду. “Түркий тиллар диванида” бу һәқтә мундақ мәлуматлар берилгән: Отук – дәзмал. Һандува шәклидә болидиған бир парчә төмүр. Кийимниң чаклирини түзләш үчүн уни қизитип басиду (Жуқарқи китап, 1-том, 93-бәт). Ол тонини отиди – у тонини дәзмаллиди, у тониниң пүрләшкән җайлирини төмүр парчиси билән дәзмаллап түзлиди. Отиди – өтүклиди, дәзмаллиди, дәзмал салди (Жуқарқи китап, 3-том, 345-бәт). “Түркий тиллар диванидин” жуқурида берилгән сөзләрниң изаһлиридин биз оттура әсирләр вә униңдин илгәрки дәвирләрдә хәлқимиз мәдәнийитиниң рәңму-рәң мәнзирисини көримиз. Хәлқимизниң әзәлдин келиватқан кийим-кечәк әнъәнисидә, гүллүк ипәк рәхттин тикилгән кийимләрни кийиш хелә умумлашқан. Болупму уйғур қизлири, аяллар һәрхил гүллүк вә нәқишлик ипәк рәхт кийимләрни кийишкә майил келиду. Бу әһвални Махмут Қәшқәрий “Түркий тиллар диванида”: “Қилиқлинай десә қизил кийәр, ярай десә йешил кийәр, йәни хотунлар ери билән хуш муамилидә болмақчи болса, қизил ипәк кийим кийиду; ғилҗиңлиқ қилмақчи болса, йешил ипәк кийим кийиду. Бу мақал хотунларни ериға дайим хушмуамилилик болушқа үндәп ейтилиду” (Жуқарқи китап, 1-том, 512-бәт) дегән тәмсил билән наһайити образлиқ тәсвирлигән. Әҗдатлиримиз әзәлдин келиватқан әнъәнә көзқарашлириға бенаән “қизил рәң – хошаллиқ вә шатлиқниң, ақ рәң – саплиқ вә қут-мубарәкниң, сериқ рәң – пәришанлиқ вә ғәмкинликниң, көк рәң – яшлиқ вә бәхит-саадәтниң, қара рәң – ғәм-қайғу вә мусибәтниң рәмзи қилинған” (“Уйғур урпи-адәтлири”, 19-бәт). “Түркий тиллар диванида” хәлқимизниң бәзи аяқ кийимлири һәққидиму мәлуматлар берилгән. Мәсилән, әсәрдә “оғуқ” сөзини изаһлап: “Оғуқ – өтүк яки мәсиниң үстидин кийилидиған терә пайпақ, йәхтәдәктә” дәп тәкитлигән (Жуқарқи китап, 1-том, 91-бәт). Мана бу изаһтин биз өтүк, мәсә вә терә пайпақтин, әнди әмәлиятта болса, калачтин ибарәт үч хил аяқ кийиминиң болғанлиғидин учур бериду. Жуқарқи мәлуматтин биз қедимий әҗдатлиримизниң аяқ кийимгә алаһидә әһмийәт берип кәлгәнлигини яққал көримиз. Қедимий әҗдатлиримизниң аяқ-кийимлири ичидә әң әтивалиқ сәрхили, әң көп вә кәң даиридә кийилип кәлгини тарихи бәк узун болған өтүктин ибарәттур. Өткән әсирниң 80-жиллири ШУАРда археологлар Тәңритеғиниң җәнуби вә шималидики қедимий қәбрә-ядикарлиқлар билән дәриявадилири вә қедимий шәһәр, қәлъә харабилиридин хәлқимизниң бирнәччә миңжиллиқ тарихқа егә көплигән мәдәнийәт ядикарлиқлири билән биллә һәрхил өтүк нәмунилириниму тапқан. “...Қедимқи заманларда мошу зиминда тирикчилик қилип өткән әҗдатлиримизниң кийгән өтүклири наһайити сипта тикилгән болуп, униңға ишлитилгән хам материал (мәсилән, хам терә, чәм, көн, хромларниң) пухтилиғи, өтүкләрниң чәми, башлиғи, қончи вә пашнилириниң мәзмутлиғи, бояқлириниң һелиму өңмигәнлиги билән археологларни һәйран қалдурди. Мәсилән, 1980-жили октябрьда Шинҗаң-Уйғур Автоном Районлуқ Археология тәтқиқат орни Кроран тәкшүрүш отряди Кроран районидики Лобнор дәрияси билән Көнчи дәриясиниң шималий қирғиғи, Тибән дәриясиниң төвән еқинидики қәбирстанлиқта бир аялниң җәсидини байқиған. “Кроран гөзили” дәп нам берилгән бу аялниң җәсидиниң путиға буға терисидә тикилгән өтүк кийдүрүлгән, өтүк буниңдин 3800 — 4000 жил бурунқи дәвирдә тикилгән болуп өз пети турған. Өтүкниң рәңги қениқ сериқ, узунлуғи 20 сантиметр болуп, тумшуғи ечилип қалған, чәми билән қончи жуң жипта тикип уланған. Жип излириға қариғанда жиңнә иши билән хелә инчикә қилинған. Өтүк ичидики сериқ жуң ениқ көрүнүп туриду. 1985-жили октябрьда Шинҗаң-Уйғур Автоном Районлуқ археология отряди Чәрчән наһийәсидики Зағңунлуқ қедимий қәбирстанлиғидин буниңдин 3000 жил бурунқи бир әр вә бир аялниң җәсидини тапқан. Бу җәсәтләрниң путиға тизидин ашидиған узун қончилиқ гүллүк кигиз пайпақ билән буға терисидин тикилгән өтүк кийдүрүлгән; өтүкниң рәңги сус сериқ болуп, өтүккә ишлитилгән көн юмшақ, өтүк мәсигә охшайду. Бу хил узун қончилиқ өтүк әҗдатлиримизниң тәбиәт билән күрәш қилиши, кесәлликләрдин мудапиәлиниши вә хейим-хәтәрдин сақлинишида алаһидә муһим роль ойниған. Бу ядикарлиқларниң дәври 3000 жилдин ашиду” (“Шинҗаң иҗтимаий пәнләр мунбири” журнали, 2012-жил, 1-сан, 23-бәт). Бу фактлардин биз әҗдатлиримизниң өтүк кийиш мәдәнийитиниң 4-5 миңжиллиқ тарихқа егә еәнлигидин хәвәрдар болимиз. Чүнки уйғурлар диярида яшиған қедимий әҗдатлиримиз кийим-кечәк қурулушиға толиму әһмийәт бәргәнлигини испатлайдиған мундақ маддий дәлил-испатлар аз әмәс. Ядикар САБИТОВ.