• Романдин парчә
• 31 Қазан, 2019

Ғоҗилар нәйрәңлири

Алим, язғучи, тәрҗиман, хәлиқара Уйғур пен клубиниң президенти Хәмит Һәмраев өзиниң «Миссия ходжей» пенталогиясиниң (бәш китап) новәттики үчинчи томини оқурмәнләр диққитигә һавалә қилди. Рус тилида иҗат қилидиған вә әдәбиятимизда тунҗа қетим пентология яратқан әдипниң мәзкүр романиниң биринчи китави буниңдин икки жил бурун «Мир» нәшриятидин «Ғоҗилар вәзипилири» намида уйғур тилидиму йоруқ көргән еди. Романниң иккинчи вә үчинчи томлири «Ғоҗилар нәйрәңлири» дәп өзгәртилди. Бүгүн гезитханлиримиз диққитигә шу тарихий романниң үчинчи китавидин үзүндә һавалә қилиниватиду. 2-бап Тибәткә йол Атлар пурқуп, таққа ичкирилимәктә. Түз вә кәң-таша йолға үгәнгән җаниварлар аста, һәтта еһтиятчанлиқ билән қәдәм ташлап, учрашқан ташлардин авайлап өтүп, барғансири тарийиватқан соқмақ билән Қәшқәрдин жирақлашмақта. Һәҗәплинәрлиги, атлиқчанларниң кәйпияти тамамән башқичә еди. Гәрчә, улар ана диярини ташлап маңған болсиму, чавандазларниң чеһрисидә қилчилик һәсрәт-надамәт байқалматти. Әксичә, улар диққәтчан һәм бәкму җиддий көрүнәтти. Башлири саңгилиған бу адәмләрниң қәлбидә өз зиминиға қайтип келиш әләңгилири йоқ еди. Амма улар таллавалған йолиниң тоғрилиғиға шәк кәлтүрмәтти. Улар сәпириниң муваппәқийәтлик ахирилишидиғиниға мисқалчилик гуманланматти, чүнки йолувчилар арисида өзлири чәксиз етиқат қилидиған бир адәм бар еди. Қаримаққа, Аппақ ғоҗа бәк хатирҗәм еди. Лекин униң көңли астин-үстүн болуп, сәпрайи әршигә йәткәнди. «Улар буниңға қандақ җүръәт қилди?», ички ғәзивини басалмайвататти ғоҗа. – «Пәйғәмбиримиз әҗдадиниң һаятиға сүйиқәстлик қилиш мутлақ әқилгә сиғмайдиған ишқу!». У әтрапиға көз ташлиди. Ғоҗиниң йенида торуқ етини йорутуп келиватқан мурит сәркисиниң өзигә қараватқанлиғини көрүши билән тәң, егәрдә олтирип, азирақ егилди. Аппақ ғоҗа бешини билинәр-билинмәс лиңшитти, амма шу мәһәл муритни тамамән ядидин чиқирип, йәнә баш-ахири йоқ хиялларға берилди. «Мән Падиша ғоҗини һәргиз кәчүрмәймән! Яқ, маңа униң һаяти лазим әмәс!». Бир дәқиқә униң чеһрисидә кинайилик тәбәссүм пәйда болди вә шу зумдила ақиришқа башлиған сақилиниң арисида жүтти. Мурит йәнә бир мәртә сол тәрәпкә егилишигә, униң айғири, егисигә наразилиқ билдүргәндәк, қаттиқ пушқурувәтти. Бу қетим Аппақ ғоҗа һәтта бешини лиңшитипму қоймиди. У чулвурни тутқиничә, егәрдә тик олтиратти. Җирән қашқа учрашқан тосуқлардин һеч қийналмай өтүп, аста илгирилимәктә еди. Униң алдида «Кичик Тибәт» дәп атилидиған тәвә созулуп ятатти. Арқиму-арқа җайлашқан тизма тағлар бир пәстила феруза түслүк түзләңләргә улишидиған бу тағлиқ диярға қәдәм тәшрип қилған һәрқандақ кишиниң йәрлик мәнзиридин қәлби һәләйкүмгә чүшүп, қорқунуч-дәһшәт вә қандақту чүшинип болмайдиған намәлумлуқ искәнҗисидә қалатти. Аппақ ғоҗа өз әҗдади вә қаратағлиқлар сәркилири охшаш мәмликәтни көп арилап, өшнисидики вәзипини өтәтти. Вәзипә болсизә, һәммидин авал, адәмләрни һәқиқәт йолиға башлаш, ислам маһийитини тәрғип қилип, чүшәндүрүштин ибарәт еди. Бу йөнилиштә хусусән Аппақ ғоҗиниң дадиси Муһәммәт Йүсүп ғоҗа шөһрәт қазанғанди. Атисини әсләйдекән, Аппақ ғоҗа Қәшқәрниң йенидики қәбиргаһқа дәпин қилинған дадисиниң – зор нопузға егә ақтағлиқлар сәркисиниң – мазирини йәнә хелә вақит зиярәт қилалмайдиғанлиғини ойлиди. «Йоғуси, мән бәрибир Қәшқәргә қайтип келимән! Һаман бир күни қәбриңиз алдида туруп, қуръан тилавәт қилимән, ата!», дегәнләрни хиялидин өткүзгән ғоҗа оң пути билән етини девитти. Келишкән җанивар меңишини чапсанлитиш бу яқта турсун, бойнини һәләтин кәйнигә бурап, чәкчәригән көзлирини ғоҗиға қадашқа урунди. Бу һәрикити әмәлгә ашмиған ат қаттиқ кишнәвәтти. Җирән қашқиниң бу қилиғиға тәәҗҗүпләнгән Аппақ ғоҗа: “Җә әнди! Немә болди саңа?” дедидә, етиниң яйлини аста уруп қойди. Дәл мошу чағда һәмминиң алдида кетип барған топ башлиғи ақтағлиқлар сәркисиниң йетип келишини күтүп турмай, етини шиддәт билән кәйнигә бурап, Аппақ ғоҗа тәрәпкә чапти. – Устаз, қоналғуниң ғемини қилсақ болатти, – деди у егәрдә олтирип бешини әккән һалда. – Абдусалам, немини тоғра һесаплисаң, шуни қил. Сәпәр давамида мән толуқ саңа ишинимән вә бойсунимән. – Хоп, устаз! Ундақта, өз қараримни баян қилай: мәнзилгә йәткичә мону икки жигит йениңиздин бир чамдамму нери кәтмәйдиған болиду. Бу гәпләрни ейтқач, худди катта бир йеңилиқтин учур бәргәндәк, Абдусалам сәпәр башланғандин етиварән Аппақ ғоҗиниң қешида келиватқан икки жигитни ишарәт қилди. Уларниң чоңирағи – егиз вә рәзги жигит – унчуқмай бешини лиңшитти. Иккинчиси, техи бурути хәт тартип үлгәрмигән тамамән яш бала, өзиниң һәқиқий йешидин чоң көрүнүшкә тиришип, қошумисини түрүп бақти, лекин буниңдин һечнемә чиқмиғачқа, аста деди: – Сизниң һәрқандақ әмир-пәрманиңизни бәҗа кәлтүрүшкә мән тәйяр! – Тирик қелиш вә мураввәтлик, гәрчә бу бәк мурәккәп болсиму, Қәшқәргә сақ-саламәт қайтип келишни һөкүм қилимән! – деди ғоҗа. Балиниң башқисиниң үзидә тәбәссүм пәйда болди. Бала болсизә, Аппақ ғоҗиниң сөзлирини җиддий кобул қилди. Башқиларму Қәшқәргә қайтип келишниң тәс екәнлигини яхши биләтти, уларниң күлкисини кәлтүргән яш муритнтң жуқарқи сөзлири еди. Мурәккәп өткүлдин алқип, мәнзилгә йәткичә Аппақ ғоҗа баш қилип сайлиған қириқ яшлиқ Абдусалам исимлиқ һелиқи киши толиму җасур вә тәҗрибилик болуп, тағ йолини наһайити яхши биләтти. Дадиси ақтағлиқлар сәркисиниң алдиға йетиләп әкәлгән күндин тартип, у Аппақ ғоҗиниң муритиға айланғанди. Абдусаламниң дадиси тоққуз яшлиқ оғлини Бәшкерәмгә әгәштүрүп кәлгәндә, Аппақ ғоҗа балиниң бешиға алиқанлирини қоюп: “Маңа бу балиниң келәчиги зор болидиғанлиғидин бешарәт келиватиду. У һаятида чоң утуқларға еришип, өз зимини үчүн һеч иккиләнмәй җенини қурван қилиду” дегән еди. Шу чағда Абдусаламниң дадисиниң көзлиридә яш тамчилири пәйда болғанди. Бала болсизә, Аппақ ғоҗа сөзлириниң маһийитигә анчә чөкүп кәтмәй, ақтағлиқлар сәркисигә садақәтмәнлик билән қариғанди... Һазир, Абдусалам чоң аилиниң атиси болғанда, у өз һаятиниң мәзмун-маһийитини Аппақ ғоҗиға сәмимий хизмәт қилишта дәп чүшинәтти. Абдусалам оғуллирини Аппақ ғоҗиға садиқ болуш роһида тәрбийилиди. Оғуллириниң бири мошу топта болуп, ғоҗа билән өзигә һәмра болуватқанлиғидин Абдусалам толиму мәмнун еди. Шундақ. Он алтә яшқа қәдәм қойған оғлиниң ақтағлиқлар сәркисини қутқузушқа мунасип төһпә қошуватқанлиғидин Абдусаламниң дили сөйүнүвататти. Абдусалам, худди Аппақ ғоҗиға сәпәрдаш болуватқан башқилар охшаш, әртә яки кәч өзлириниң ана юртиға җәзмән қайтип келидиғанлиғиға шүбһиләнмәтти. Улар өз сәркисигә шу қәдәр ишинәттики, униң йолида әзиз җенидин кечишкә тәйяр еди. Шуңа сәпириниң оңушлуқ ахирилишидиғанлиғиға зор үмүтләрни артатти. Абдусалам билән униң һәмралири Аппақ ғоҗиниң шәйдалири болуп, Исмайил ханни, болупму Падиша ғоҗини өч көрәтти. Уларниң һәрбириниң қәлбидә қаратағлиқлар сәркисигә болған ғәзәп-нәпрәт йошурунғанди. Уларниң жүригидә Падиша ғоҗидин интиқам елиш арзуси от болуп янмақта еди. Булутлуқ асманға көз ташлиған Абдусалам етиниң сағрисиға қамча бесип, алға илгирилиди. У әтрапни диққәт билән күзитип, чатқаллиқ арисидин қоналғуға әплик җай издигили турди. – Бирәр чақирим йәрни чарлап келиңлар, – деди у бәстлик жигиткә буйруқ аһаңда. – Биз әйнә әву йәрдә тохтаймиз. У қоюқ чатқаллиқ түзләңни көрсәтти. Чатқаллиқниң бир учи таққа улашқан болуп, йолдин хелила нерида еди. Гәрчә, бу йәрдә кимду-бирини учритиш натайин болсиму, Абдусалам ат чаптуруп, өзлирини қоғлап келиш еһтималлиғиниң моҗутлуғини етиварға алди. Чатқаллиқ түзләңниң йенида кичик бир дәрия шақирап еқивататти. – Чөгилитип, чедирларни тикиңлар! – Буйруқ бәрди Абдусалам, – устазимизниң чедири оттуриға тикилсун! Бир зумдила һәммә қоналғу һазирлашқа киришип кәтти. Төрт тәрәпкә дәрру күзәтчиләр қоюлди. Муритларниң бир топи ғоҗиниң чедирини тикишкә, йәнә бир қисми ғиза тәйярлашқа киришти. Аппақ ғоҗа болсизә, һечкимгә қарапму қоймай, түпсиз хияллар илкидә дәрия тәрәпкә йол алди. Тағдин ғулап чүшкән жумилақ ташларни дәссәп, дәрия қирғиға йеқинлашқан ғоҗа жираққа – көккә тақашқан чоққилири ақирип көрүнгән тағ тәрәпкә – узақ қариди. Андин йоған ташқа олтирип, янчуғидин тәсвийини чиқардидә, Яратқучини улуқлап, пичирлашқа башлиди. – Устаз, ғиза тәйяр! Чедириңиз һәм. Салқин тартип қалди... Аллани мәдһийиләштәк муһим ишқа кашила болған Абдусаламдин нарази болсиму, зуван сүрмиди ғоҗа. – Чедирға кирип кәткиниңиз тоғра боламдекин, устаз, – мулайимлиқ билән тил қатти Абдусалам. Тәсвий тартишни тохтатмиған Аппақ ғоҗа таштин туруп, Абдусаламға сирлиқ беқип, гүлханлар тәрәпкә қәдәм ташлиди. Муритлар билән муһапизәтчиләр чедирлардин бирнәччә чамдам нерида тикилгән бәш гүлханниң әтрапида олтиратти. Аппақ ғоҗиниң йеқинлишиватқанлиғини көргән улар орнидин турмақчи болушти, лекин ғоҗа ишарәт билән уларниң олтириверишигә иҗазәт бәрди. Пәқәт чәмбәр тәхлит җайлаштурулған вә оттуриға орунлашқан чедир алдидики муритлар билән күзәтчиләрла қәддини руслиди. Уларниң ичидин бири чедирниң кигиз ишигини ечип, егилип, ғоҗиға һөрмәт көрсәтти. – Арам елиң, устаз. Ғизани чедирға әкирип қойдуқ, – деди Абдусалам. Ақтағлиқлар сәркисиниң өзигә аччиғи келиватқанлиғини сәзгәндәк болди Абдусалам. У Аппақ ғоҗини узун жиллардин бери биләтти, лекин сәркиниң немә һәққидә ойлаватқанлиғини, бирәр дәқиқидин кейин қандақ гәпләрни еғизидин чиқиридиғанлигини һечқачан һис қилалматти. Бу қетимму Аппақ ғоҗа өзиниң әшу хусусийитигә садиқ болуп қалди. – Қәшқәр башқа шәһәрләрдин даңлиқ, униң аһалисиму нурғун. Мәшһур Һейтка мечитиму Қәшқәрдә. Шундақ болуп турғулуқ, Султан Саидхан немишкә Қәшқәрни әмәс, Яркәнтни пайтәхт қилди? Сән қандақ ойлайсән? Абдусалам чиш яралмай, тәәҗҗүп ичидә қалди. Аппақ ғоҗа болсизә, вәзминлик билән күлүмсиригиничә, Абдусаламдин җавап күтмәйдиғанлиғини ипадиләп, чедирға кирип кәтти. Аппақ ғоҗа чедириниң алдида йәнә бираз вақит турған Абдусалам кәскин кәйнигә бурулуп, лагерьни айлинип, күзәтчиләрни тәкшүрүп беқишни қарар қилди. Абдусалам мундақ сәпәр лагерьлирини йәнә көп қетим қурушқа тоғра келидиғанлиғини яхши биләтти. 2-бап Үзүл-кесил үзүлүш Күзлүк һава райи Абдуқадирниң кесилини күчәйтивәтти. У бийил сәксән төрткә толған болуп, һаятиниң түгәватқанлиғини һис қилатти. Қерилиқни хатирҗәм қарши алған у, өзини өлүмгә тәйяр дәп һесаплисиму, лекин буни әтрапидикиләргә билдүрмәскә тиришатти. У өлүмдин қорқматти, чүнки һәммә нәрсә улуқ Алланиң қолида екәнлиги униңға аян еди. Бәрһәқ, Абдуқадир өзини мунасип өмүр сүрдүм дәп һесаплатти. У үч оғулни тәрбийиләп, қатарға қошти. Һәптисигә бир қетим оғуллири билән нәврилири уни йоқлап келәтти. Бүгүнму өзини бәк осал сәзгән у һасисиға тайинип, өмүрлүк җүпти гөш тоғраватқан һашқинға чиқти. Келини – нәврисиниң рәпиқиси – қошқазанлиқ очаққа от қалавататти. Түнүгүн кәчқурун Абдуқадирниң өзлири билән чоң өйдә биллә туридиған тунҗа балиси Йүсүпниң оғли – кәнҗә нәвриси қой сойғанди. Хәдичә катта қазанда йоған-йоған тоғралған гөшни өз йеғида қоруш тәрәддутиға киришкәнди. Нәврә келини – кичик қош гезәк қизларниң аниси – өй ичини өзи бесиқтуруп, розғарни башқурғини билән, ғизани пәқәт Хәдичә етәтти. Кичик қазанда чайға су қайнавататти. – Балилар бүгүн бәк кечиктиғу, – деди Абдуқадир аппақ сақилини силиғач. Босуға йенида турған ериға көз ташлиған Хәдичә йолдишиниң кәйпиятини сәзди болғай, күлүмсирәп деди: – Йүсүп унтумайду. Келиду. Мүмкин, чәвримизниму әгәштүрүп келәр. – Һә, тоғра, Йүсүп ата-анисини унтумайду. Абдуқадир йәнә бирнемә демәкчи еди, лекин һойлиға қариған кичик пәнҗиридин оғуллири билән нәврилириниң кирип келиватқанлиғини көрүп, һоҗриға алдириди. Гөш тоғраватқан Хәдичә бесиқ авазда деди: – Болуң, Гүлҗаһан қизим. Нәвриләрниң қосиғи ечип кәткәнду. Үндимәс Гүлҗаһан бешини егип, «мақул» ишарисини билдүргини билән, нарази қияпәттә тил қатти: – Һазирчә самса билән чай ичип турар. Гөшни сәл кейин тартсақму болғидәк. Гөш тоғрап болған Хәдичә қоллирини нәм лөңгигә сүрткәндин кейин, легәнни сәл нери иштирип, һашқиндин чиқти. Атмиш үч яштин алқиған Йүсүп тумиғини йешип, йешил дописини түзәвелип, аниси билән иллиқ көрүшти. Хәдичәгә көзи чүшүши билән тәң, дадисиниң йенида турған икки оғулму анисиниң алдиға йетип келишти. Ака-укиларниң кәнҗиси – қириқ төрт яшлиқ Алимҗан жүгрәп кәлгән пети анисини қучақлиди. – Бәк сеғиндурдиңғу, оғлум! – Мәнму сизни қаттиқ сеғиндим, апа! Абдуқадир чоң бөлмә тәрәпкә маңди. У келини аллибурун ширини чөрүлдүрүп селип қойған төрдики әтләс көрпигә чөкүп, балилири билән нәврилириниң аниси билән көрүшүвелишини күткәч, бәдәшқан қуруп олтарди. Ниһайәт, бөлмигә шәкилләнгән әнъәнигә бенаән авал Йүсүп, андин Асим билән Алимҗан кирди. Қисқа сүрә оқуп, дуа-тәгбир қилишти. Йейилған алиқанлар билән үзлирини силишип болғандин кейин, бөлмә ичи йәнә җанланди. Меһманлар билән салам-саат қилишқан Гүлҗаһан анчә өтмәй, чай дәмләнгән икки мис чөгүнни ушшақларға көтәртип, юмшақ нан-тоғачлар билән немәтләргә толған ширигә қойди. Абдуқадир узундин бери көңлигә пүкүп қойған сөзлирини башлашқа алдиримиди. Нәврә-чәврилири чай ичип болуп, тамақ пишқичә талаға ойнашқа чиқип кәттидә, бөлмидә Абдуқадир оғуллири билән қалди. Улар, Абдуқадирниң оғуллири, дадисиниң өзлиригә җиддий гәп қилмақчи екәнлигини хелә балдур сәзгәнди. Бөлмидә йәнә Абдуқадирниң чоң нәврилири – Йүсүпниң оғуллири – Җамалдин билән Маһмутму бар еди. – Маңа қерилиқ йәтти, – деди Абдуқадир аста сөзләп, – кесилим хелә еғир. Өткән җүмәдә «Алтун мечитқа» кетип берип, бешим қейип, мәнзилгә йетәлмәй, өйгә қайтип кәлдим. Өмрүмдә тунҗа қетим җүмә намазни өйдә оқудум. – Улуқ Алла, қәйәрдә оқуғиниңиздин қәтъий нәзәр, ибадитиңизни қобул қилиду, ата, – деди Йүсүп. – Һазир саламәтлигиңиз яхшиму, дада? – Алимҗанниң авази тәшвишлик чиқти. – Һашқинниң ишигини йепип қойғинә, балам, – деди Абдуқадир шириниң четидә олтарған нәвриси Җамалдинға. Ишик йепилғандин кейин, сөзини давамлаштурди. – Балилирим, Абдурасулниң оғуллири билән дайим тил тепишип, иҗил-инақ өтүңлар. Мениң дадам билән Абдурасулниң дадиси бир туққан ака-укилар. Биз, Абдурасул иккимиз, пүткүл һаятимиз давамида бир-биримиздин жирақ жүрдуқ. Абдуқадир тамиғини қирип қойди. – Иссиқ чай дәмләп әкирәйму, дада? – деди Асим тавлинип қалған чайни пиялигә қуюветип. – Яқ, оғлум, һаҗәт әмәс. Абдуқадир чайдин бир утлавелип, гепини давамлаштурди. – Мениң дадам Йүсүп Шаһ Шудҗидин Әхмәтханға хизмәт қилди. У һөкүмдарни һимайә қилип, һалак болған. Шаһ Шудҗидин Әхмәтхан болсизә, қаратағлиқлар сәркиси Шади ғоҗиниң мурити еди. Мана бизму, балилирим, қаратағлиқлар тәрәпдарлири, – Абдуқадир йәнә бир жутум чай ичти. – Мениң кичик дадам Юнус ақтағлиқлар тәлиматини яқлиди. Униң хелә жиллар бурун түгәп кәткәнлигини билисиләр. – Шундақ, дада. Униң вапат болғиниға жигирмә жилдин аштиғу дәймән? – Юнус бовам мениңму хатирәмдә яхши сақлинип қапту. Биз униң дәпин мәрасимиға қатнаштуқ әмәсму? – Мана әшу Юнус кичик дадам ақтағлиқларниң бәкму ярқин тәрәпдари еди. У оғуллириниму Муһәммәт Йүсүп ғоҗа билән униң оғли Аппақ ғоҗа муритлири қилип тәрбийилиди. – Һазир һәммә йәрдә шу. Бөлүнүп кәтти. Ака ақтағлиқлар мурити болса, ука қаратағлиқлар тәрәпдари, – деди еғир уһ тартип Алимҗан. Йүсүп дадисидин көз алмай олтиратти. – Һә, мүшкүл бир вақитни баштин кәчүрүватимиз. Амма-ләйкин һазир Аппақ ғоҗа мәмликәттә әмәс. Мүмкин, һәммә нәрсә өзгирип кетәр. – Немә гәп өзи, Асим? – Аппақ ғоҗа қайтип кәлмәмдекин дәймән. У Қарақорум тағлирида өлүп кәткәнду, тайлиқ. – Буниң билән немә демәкчисән? – Йүсүп акисиға, худди у бирнәрсә йошуруватқандәк, қариди. Асим акилириға охшиматти. Бир көргән адәм уни әллик яшқа кирди дәп задила ойлиматти. У оруқ болуп, һәрикәтлири толиму чаққанди. Анисидин айниматти. Акилири сәл толуқ вә бәстилик болуп, Абдуқадирниң өзи еди. Юнус билән Асимниң сақили дадисиниңкидәк чирайлиқ чәктүрүлгәнди. Пәқәт аилиниң кәнҗиси Алимҗанла сақалсиз болуп, бурут қоюш биләнла чәкләнгән. – Шундақ. Падиша ғоҗа мәхситигә йәтти. Аппақ ғоҗа һазир бу йәрдин жирақта вә униң қайтип келиши натайин. У йәнә бирнемә демәкчи еди, лекин дәл шу чағда һашқинниң ишиги ечилип, Хәдичиниң қариси көрүнди. Мәзлум ериға сиңаян беқип, нәврилиригә деди: – Маһмут, кичикләрни чақир. Гөш тәйяр. Сән, Җамалдин, қача-қучиларни жиғиштур. – Бираз тәхир қил! Йолдишиниң бу гәплиридин кейин, Хәдичә қайтидин һашқинға алдириди. – Силәр, оғуллирим, Юнус чоң дадаңларниң балилирини издәп тепиңлар. Бу һаятта бир-бириңлардин айрилмай өтүңлар. У Асимға қариди. – Аппақ ғоҗиниң сүргүн қилиниши һеч яхшилиқ елип кәлмәйду. Биз, Абдурасул иккимиз, көп хаталиқларға йол қойдуқ. Силәр һәм силәрниң балилириңлар шу хаталиқларни тәкрарлимишиңлар керәк. Ушбу сөһбәттин кейин аридин алтә күн өтүп, Абдуқадир Яркәнттики өйидә у дунияға рәһләт қилди. Йүсүп инилири билән дадисини йәрләп болуп, йәттә нәзириниң тәрәддутиға киришкәндә, таң сәһәрдә униң һойлисида уруқ-туққанлар пәйда болди. Кейинки бирнәччә күндин бери Йүсүп әшу қериндашлири тоғрилиқ пат-пат ойлайдиған болуп қалғанди. Яшанған, тоғриси убданла қерилиқ йәткән Абдурасул һарвудин чүшүп, мүкчәйгән һалда юмшақ мәсиси билән аста қәдәм ташлап, Абдуқадирниң сәп түзүп турған оғуллири тәрәпкә маңди. Униңға улишипла, Абдурасулниң кәнҗә иниси Оғуз һойлиға кирип кәлди. Ака-укилар тәәҗҗүп ичидә қалған Йүсүпләргә йеқинлашқанда, бирнәччә атлиқчан Абдурасул кәлгән һарвуниң қешиға йетип келишип, атлиридин чүшти. Булар Абдурасул һәм Оғузниң оғуллири билән нәврилири еди. Оғуздин бари-йоқи алтә яш кичик Абдурасулниң чоң оғли Әмир, андин Әлишер, Буғра, Төмүр вә Абдурасулниң нәвриси, Әмирниң оғли Хелил мусибәт егилири билән иллиқ көрүшти. Абдурасул Йүсүпни қучақлап, униңға тәзийә билдүрди, андин Абдуқадирниң башқа оғуллириға көңүл ейтти. Абдуқадирниң хатирисигә қуръан тилавәт қилдуруш үчүн әттәй тәклип қилинған мәһәллә мечитиниң моллиси һәммә олтарғандин кейин, бир сүрини оқушқа киришти: – Бисмиллаһир рәһману рәһим... Қуръан оқулуп болғандин кейин, ғизаға беқишти. – Акимизниң вапати тоғрилиқ хәвәрни биз кечикип аңлидуқ, – қайғулуқ қияпәттә үн қатти Абдурасул молла башлиқ холум-хошнилар үзүр ейтип, өйдин чиқип кәткәндин кейин. – Шум хәвәр қулиғимизға йетиши билән тәң йолға атландуқ. – Шунчә азаплиқ йолни бесип, тәзийә билдүрүшкә Қәшқәрдин кәлгиниңларға биз бәк миннәтдар, – деди Йүсүп тәмкинлик билән. У мәрһум атисиниң һелиқи сөзлирини ядидин чиқармиғанди. Шуңа бөлмидә һөкүм сүргән бираз сүкүнаттин кейин деди: – Рәмәтлик атимиз һаят вақтида һәрқайсиңлар билән пат-пат висал дәмлирини сүрәлмигәнлигигә толиму ечинатти. Абдурасул бешини саңгилатқиничә шүк олтиратти. Униң йениға җайлашқан Оғуз Йүсүпниң көзлиригә тикилгиничә қопаллиқ билән деди: – Уларниң арисида келишмәслик, һәтта ихтилапларниң болғанлиғи бизниму әпсусландуриду. Бу гәпләрдин кейин, бөлмидә қәбиргаһ җим-җитлиғи орниди. Һәммә, шу җүмлидин Оғузму, мәзкүр гәпләрниң орунсиз ейтилғанлиғини һис қилишти. Кона хаманни сорушни намувапиқ һесаплиған Абдурасул сөзни башқа яққа буриди: – Абдуқадир акам иккимизниң балилири билән нәврилириниң тонушуватқанлиғиға хошалмән. Биз дегән қериндаш. – Худди мошундақ сөзләрни вапатидин бирнәччә күн бурун мәрһум атимизму қилғанди, – гәпкә арилашти Алимҗан. – У бизгә уруқ-туққанлар билән издишип, инақ өтүшимизни җекигән. – Тепишип, тонушуватқинимиз Абдуқадир акамниң вапатидин кейин йүз бериватқини дилимизни ғәш қилиду, әлвәттә. Мәнму қеридим. Сәксәндин алқидим. Көп кечикмәй, Абдуқадир акамниң кәйнидин кәтсәм керәк. Амма-ләйкин силәр әң болмиса бир-бириңлар билән дүшмәнләшмәй өтүшкә тиришиңлар. – Атимизниңму арзуси шу еди. – Әзизанә Қәшқәр хәтәр астида турған бу күнләрдә биз иттипақлишип яшишимиз дәркар! – Қәшқәр хәтәр астида?! Пәқәт чүшинәлмидим. Немә гәп зади? – Оғузниң бу сөзлиридин кейин Асим һәтта олтарған орнидин туруп кәтти. – Гәп шуниңдики, – авазини көтирип сөзлиди терикишкә башлиған Оғуз, – Қәшқәргә җоңғарлар ховуп туғдуруватиду. Мана шундақ еғир бир пәйттә биз житимсирап қалдуқ. Исмайилхан устазимиз Аппақ ғоҗини Вәтәнни тәрк етишкә мәҗбур қилдиғу. – Немә дәватисиз!? – Һәйранлиқ билән деди Асим. – Тәхтни тартивелиш үчүн җоңғарларға таянған Аппақ ғоҗиниң өзи әмәсму?! Оғуз аста орнидин турди вә олтарғанлар һазир бир дәһшәтниң йүз беридиғанлиғини сәзгәндәк болушти. Абдурасул оғлини тиничландуруш үчүн, униң билигидин тартти, лекин әнди Оғузни һечнемә тохтиталматти. – Силәр мениң қериндашлирим! Мениң дадам билән силәрниң боваңлар — бир туққан ака-укилар. Амма устазимизниң намиға ейтқан билҗириғиңларни мән һәргиз кәчүрәлмәймән! Аппақ ғоҗа – даңлиқ Муһәммәт Йүсүпниң оғли! У он миңлиған адәмниң һәқиқәткә йеқинлишишида бебаһа әҗир сиңдүргән. Шуңа Муһәммәт Йүсүпниң һөрмитигә мазар турғузулған. Аппақ ғоҗиниң әҗри дадисиниңкидин кам әмәс! Шундақ болуп турғулуқ, уни Исмайилхан билән Падиша ғоҗа тәқиплимәкчи. Кәң бүглүктә олтарған Җамалдин орнидин ирғип туруп, дадисиниң сөзлиригә қулақму салмай, өйгә кирип кәтти. Абдурасул бешини чайқап, орнидин турди. Пәшмитиниң янчуғидин қоляғлиғини чиқирип, нәмләшкән көзлирини сүрттидә, чиш ярмай, дәрваза тәрәпкә маңди. Қәшқәрдин кәлгәнләр уни әгәшти. Абдуқадирниң оғуллири билән нәврилири уларға һөзүрханлиқ билдүрүп, йолини тосумиди. Еғиз ечишмиған қәшқәрликләр һарвуға олтиришип, атлириға минишип, һәтта хошлашмай, Яркәнтниң ғәрбий дәрвазисиға йол алди. Улар өзлириниң сөйүмлүк шәһири – Қәшқәргә атланғанди. 3-бап Тибәт билән тонушуш Икки айға созулған җапалиқ йол артта қалди. Чоң топниң үчтин бир қисми «Кичик Тибәт» тағлирида ағриқ вә қаттиқ соғ түпәйли һәмдә ат-улиғи билән тәксиз һаңға чүшүп кетиши сәвәплик, һалак болуп кәтти. Йемәкликләр аллиқачан пүткән, шуңа җәңчиләргә бу сүрлүк йәрдә пада-пада болуп жүридиған текиләр билән арқарларни овлашқа тоғра кәлди. Миң қатлиқ шүкри, бу мәшәқәтләрниң һәммиси түгиди. Аппақ ғоҗа муритлиридин тәшкилләнгән, әтрапни чарлап келишкә әвәтилгән бирнәччә адәм тағ бағрида отлаватқан қотазларни көрүп, өзлириниң, ахир-ақивәт, дәсләпки Тибәт кәнтигә келип йәткәнлигини чүшәнди вә буниңдин устазини вақип қилишқа алдириди. Карван Тибәткә ичкириләп киргәнсири, Аппақ ғоҗиниң һәмралири бу вәһимилик зиминда өзлири гува болуватқанларға барғанчә һәйран қалмақта еди. Рус тилидин тәрҗимә қилған Малик МӘҺӘМДИНОВ. (Давами бар). Улар бу йәрниң тәбиити билән адәмлири өзлириниң Вәтининиң тәбиити билән адәмлиригә мутлақ охшимайдиғанлиғини һис қилишивататти. Ғәлити кийимлик адәмләр қотазлар падисини айлинип жүрәтти. Учрашқан қишлақ-кәнтләр аһалиси болса, оруқлап, һалидин кәткән атларни мингән, җул-җул пәшмәтлик қураллиқ бу адәмләргә тәәҗҗүп билән қаришивататти. Чавандазларниң бешидики җийәклик сүсәр төпиләр тибәтликләрдә зоқмәнлик вә шуниң билән биллә һәсәт қозғимақта еди. Аппақ ғоҗа өз муритлириға йәрлик хәлиқ билән һәрқандақ шәкилдики тоқунушни қаттиқ мәнъий қилип, имканқәдәр улар билән достанә мунасивәттә болушни җекиди. У өзиниң хәтәрлик давандин аман-есән өткән аз сандики адими билән мәнзилгә – Тибәтниң пайтәхти Лхасқа йетивелишни көзлимәктә еди. Шуңа йәрлик аһали билән ихтилап, зиддийәтләр пәйда қилишниң мутлақ һаҗәтсиз екәнлигини тәкрар-тәкрар агаһландурди. Әксичә болған тәғдирдә, өзлириниң ачарчилиқтин өлүп кетиши муқәррәрлигини уқтурди. Тибәтликләр тамдин тараш чүшкәндәк пәйда болған бу чақирилмиған меһманларни қучақ ечип қарши алди дейишкә, әлвәттә, болматти. Шундиму улар йемәклик-ичмәкликләрни чавандазларниң һәрхил нәрсилиригә, қисмән егәр, чулвур вә башқиму ат әслаһлириға тегишмәктә еди. Тибәт падичилири яқа юртлуқ атлиқчанларни көрүши билән тәң, садир болған вақиәни пайтәхттә яшайдиған V Далай ламиға йәткүзүш үчүн адәмләрни әвәтивәткән еди. Бу мәсилидә Тибәт һөкүмдариниң қарари қәтъий еди: у өз пухралириға атлиқ топни мәнзилгә йәткичә муһапизәт қилиш, карванниң илгирилишигә тосағу болмай, зөрүр ярдәм көрситиш буйруғини чүшәргәнди. V Далай ламиниң бу қарари һәрқандақ кишигә, шу җүмлидин Тибәт өлкилириниң наиблириға – әмәлдарлириға чүшиниксиз, һәтта ғәлити билиниши мүмкинди, чүнки бурун алий һакимийәт чәтәлликләрни, силиқ ейтқанда, анчә хуш көрмәтти. Бирақ Тибәт әтрапида шәкилләнгән мурәккәп вәзийәтни етиварға алған V Далай лама ғоҗиларниң өзара күришини диққәт билән күзәтмәктә еди. У шундақла Алтунтағ чегара тәвәсидә йүз бериватқан тоқунушлардинму хәвәрдарди. Униң даңлиқ җоңғар әрбаплири билән өткүзгән сөһбәтлириниң асасий мавзусиму мошулар һәққидә еди. Аппақ ғоҗа өз муритлири билән Лхасқа йеқинлашқансири, йол барғанчә җанланмақта еди. Бирнәччә күн бурун улар сәпири давамида бу йәрдә бирму йолувчи учратмиған болса, әндизә қотазлар қошулған һарвулар билән пиядә адәмләр йолуқушқа башлиди. Пәвқуладдә ғәлити атлиқчанлар топини көрүши биләнла, тибәтликләр тохтап, карванни өткүзүветип, өзлиридин барғансири жирақлишиватқан уйғурларниң арқисидин узақ қарап қалатти. – Абдусалам, һечнемә байқимидиңму? – деди Аппақ ғоҗа новәттики һарву йолниң четигә тохтап, өзлирини өткүзүвәткәндә. – Яқ, устаз. Қараңғу чүшүвататти. Шуңа Абдусалам: «Аппақ ғоҗа қоналғуни бир тәрәп қилишни нәзәрдә тутуватса керәк», дәп ойлиди. – Көзгә ташлинип турған нәрсини байқимиғиниң қандақ? – Әпу қилғайсиз, устаз, лекин гепиңизни чүшинәлмидим. – Бирнәччә күндин бери мошу йолда келиватимиз. Бизгә қарши маңған бирму йолувчини учратмидуқ. Җими сәйяһ-йолувчилар пәқәт бир тәрәпкила кетиватиду. Биз уларни қоғлап өтүватимиз яки улар өзлирини чәткә елип, бизгә йол беривитиду, андинла сәпирини давамлаштуруватиду. – Һәқиқәтәнму шундақ екәнғу, устаз! Товва, бешимға кәлмигинини қараң. Бәлки, буниңда бир сир бардур?! – Мүмкин, – ойчан қияпәттә тил қатти ғоҗа. – Иш қилип, хейим-хәтәр туғулмисила болатти. Һәр еһтималға қарши, мән һошиярлиқни күчәйтиш тоғрилиқ буйруқ чүширимән, – әндишилик аһаңда деди Абдусалам вә етиниң чулвурини тартип туруп, бесиқ авазда топқа буйруқ бәрди. Абдусалам дәһшәтлик давандин өтүш җәриянида ондин артуқ сәрваз өлүп, һаят қалғанлири болсизә, мүшкүлатларниң һели түгимигәнлигини чоңқур һис қиливатқан вә һошиярлиқни һәссиләп ашурған топқа ушбу буйруқни бәрмисиму болатти. Шу әснада Абдусаламға тибәтлик йолувчиларниң пәқәт бир тәрәпкила кетиватқанлиғи тоғрилиқ ғәлитиликни ейтқан Аппақ ғоҗа хияллар деңизиға шуңғуп кәткәнди. «Әһвалға қариғанда, җан-җигәрим Қәшқәр, мән сениң билән йеқин-арида дидарлишалмайдекәнмән. Сениң хилвәт һәм қери коча-койлириңни, чирайлиқ мечитлириңни, кәң-таша, арамбәхш бағлириңни һазирчә пәқәт чүшүмдила көридиған охшаймән. Еһ, җапакәш һәм дәртмән зимин! Сөйүмлүк ана юрт! Сени йәнә қандақ қисмәтләр күтүватидиғанду?». Йәлкисигә йәңсиз узун тоқ қизил кийим артивалған икки тибәтлик кәйнидин йетип келишкән Аппақ ғоҗа топиға йол берип, өзара пичирлишип, қапақлири түрүлгән қияпәттә ташлиқ йәргә қарап туратти. Хияллири бузулған Аппақ ғоҗа әву иккисиниң йениға йетип келип, алдиримай етидин чүшти. Ғоҗиниң икки муһапизәтчиси ғилаплиридин қиличлирини чиқиришқа тәмшәлди. Әрвайи қириқ гәз учқан икки тибәтлик бирнәччә қәдәм чекинип, вәһимә ичрә бир-биригә қарашти. – Лхасқичә жирақму? – сориди Аппақ ғоҗа та Қәшқәрдин тартип өзлири билән биллә келиватқан тилмашқа сиңаян беқип. Тибәтликләргә техиму йеқин кәлгән тилмаш авал течлиқ сорашти, әтималим, чүнки әву иккисиниң чеһрисидин қорқунуч-вәһимә аламәтлири бирдинла жүтти, андин ғоҗиниң сөзлирини өрүп бәрди. – Яқ, яқ, жирақ әмәс, йеқин, – пичирлиди әвуларниң бири. – Тәхминән бәш күнлүк йол қалди. – Бу йүз чақиримдин аз йол дегән сөзғу, – үн қатти тилмашниң җававини аңлиған Аппақ ғоҗиниң яш муһапизәтчиси. Униңға яндишип турған чоңирақ мурит муһапизәтчигә зәрдилик қариғини билән, еғиз ачмиди. Бу чағда Абдусалам ғоҗиниң әтрапиға күзәтчиләрни қоюп үлгәргәнди. Яш болғиниға қаримай, еғир-бесиқ тилмаш Аппақ ғоҗиниң еғизидин чиқидиған сөзлирини тәрҗимә қилишқа өзиниң тәйяр екәнлигини ипадиләп, сәркисигә диққәт билән қарап турмақта еди. – Силәр немә қилған адәмләр? Лхасқа немишкә кетип барисиләр? – Биз бу йәрдин хелила жирақтики бутханиниң раһиплири. V Далай лама алий һәзрәтлири билән көрүшүш үчүн пайтәхткә йол туттуқ. Арилиқта һөкүм сүргән азирақ сүкүттин кейин Аппақ ғоҗа сориди: – Немишкә җими тибәтликләр пәқәт бир тәрәпкила кетип бариду? Биз Лхастин қайтқан бирму йолувчини учратмидуқ. Тибәтликниң үзидә тунҗа қетим күлүмсирәш пәйда болди. У қешидики бурадиригә нигаһ ташливеди, әву қәддини руслап, алиқанлирини йейип деди: – Лхаста алий һәзрәтлири бар. У йәрдә йәнә Потала селиниватиду. Йә Аппақ ғоҗа, йә тилмаш, йә ақтағлиқлар сәркисиниң муритлири Потала ибарисиниң V Далай ламиниң орда сарийи һәм баш бутхана дегән мәналарни билдүридиғанлиғини чүшәнмиди. Бирақ «V Далай лама», «алий һәзрәтлири» дегән сөзләрни аңлап, сәпириниң тоғра йөнилиштә екәнлигини һис қилишти. Аппақ ғоҗа чулвурини мурити тутуп турған җирән қашқа тәрәпкә маңди. У, адитичә, егәргә олтириши биләнла, мону икки раһипни каллисидин чиқирип ташлап, бутқа чоқунидиған аддий пухраларла әмәс, һәтта Җоңғар ханлиғиниң һәйвәтлик һөкүмдариму зор һөрмәт-илтипат билдүридиған адәм – V Далай лама тоғрилиқ ойлашқа башлиди. Егәрдә чиң олтарған Аппақ ғоҗа, дәм елиш үчүн аллиқачан вақит йәткәнлигигә пәрваму қилмай, йолни давамлаштурди. Сәркисиниң бу һәрикитигә һерип, чарчиған болсиму, һечким наразилиқ ипадилимиди. «Қандақ күлпәтләрни бешиңдин кәчүрмидиң, җаниҗан Қәшқәр?!». Тибәтниң кишини зериктүридиған мәнзирисини далалири бир зумдила чөлләргә, андин яп-йешил гүлзарлар билән бүк-барақсан бағларға, шақирап еқиватқан дәриялар билән тиниқ көлләргә өзгиридиған гөзәл Уйғур зимини билән селиштурғач, йәнә хиялларға берилди ғоҗа. Әлвәттә, ғоҗиниң бу селиштуруши билән тибәтликләр келишәлмәтти. Өз дияридики чоққилирини күмүч қар басқан бәләнт тағлар, шох дәриялар билән егиздин ғулап чүшүватқан шақиратмилар тибәтликләр һаятиниң мәзмун-маһийити еди. «Немә күнләрни көрмидиң?.. Йәнә немиләр күтүватқанду сени? Еһ, әзиз Қәшқәр! Қумулчу, Қумул?! Мениң балилиғим өткән сөйүмлүк шәһәр. Сениң һәрбир кочаң, һәрбир булуң-пушқиғиң маңа тонуш! Улуғвар Турпанчу?! Сән һәқиқәтәнму тәңдашсиз шәһәр! Қаришәр, Ақсу, Кучарларчу техи!..». Аппақ ғоҗа еғир уһ тартти. Җирән қашқиниң сағрисиға аста қамча уруп, мулаһизисини давамлаштурди. «Тибәттә, еһтимал, Лхастин өзгә шәһәрму йоқту. Шундиму тибәтликләр өз пайтәхти тоғрилиқ қандақ тәвринип сөзләйду! Улар Лхас билән шу қәдәр пәхирлинидуки, һаяҗини дайим сиртқа тепип туриду. Биз, уйғурлар, тибәтликләрниң мошу хислитини үгәнсәк болидекән. Биз пәқәт өзимиз туғулуп, өскән шәһәр яки кәнтимизнила мәдһийиләймиз. Техи йәнә бир-биримиз билән риқабәтлишимиз. Бизниң мурәккәп тарихимизда мошу сәвәп түпәйли қанчә мәртә тоқунушлар йүз бәрди? Һазир, Ғалдан Бошақту зиминимизға өзиниң қизирған көзлирини қадаватқан бир пәйттә, биз бирикип, иттипақлишип, дүшмәнгә қарши күришишниң нәқәдәр муһимлиғини чүшәнмәйватимиз». Мошуларни ойлайдекән, Аппақ ғоҗиниң үзидә тәнилик күлкә пәйда болди. Чүнки униң өзи мошу чүшәнмәсликләрни кәлтүрүп чиқарди әмәсму! У Қәшқәрни улуқлап, уни дөләт пайтәхти болған Яркәнткә қарши қойдиғу! Демәк, бүгүнки вәзийәтниң шәкиллинишиниң асаслиқ гунакари өзиғу! Шундиму у Яркәнт уйғур ханлиғида һөкүмдарлар арисида, ғоҗиларниң беваситә арилишиши билән әлмисақтин бери зиддийәт-ихтилаплар, қариму-қаршилиқлар һөкүм сүрүп кәлгәнлигини, буниңда өзини әйипсиз һесаплайдиғанлиғини каллисидин өткүзүп, көңлини имин таптурди. «Исмайилхан, әгәр Падиша ғоҗа униңға тәсир қилмиған болса, бу ишқа һәргизму қол урматти, – ғәзәптин чекә томурлири көпүп, көзлири чаниғидин чиқип кетәй деди ғоҗиниң. – Қаратағлиқлар сәркиси, ақтағлиқлар иқбалини аҗизлитиш үчүн һәрқандақ пәскәшликкә қадир. Яқ, у мәхситигә йетәлмәйду. Лазим болса, мән Ғалдан Бошақту билән бирлишимән. Падиша ғоҗа билән униң тәрәпдарлириниң явуз тәсирини бәрбат қиливетимән». Рус тилидин тәрҗимә қилған Малик МӘҺӘМДИНОВ.