• Достлуқ риштилири
• 06 Қараша, 2019

Қазақстанлиқ уйғурлардин үгинидиғинимиз көп

Қазақ билән қирғиз әзәлдин қериндаш. Шуңлашқа болса керәк, Қазақстан билән Қирғизстандики уйғурларму бир-бири билән қоюқ арилишип кәлмәктә. Шатлиғимиз билән қайғумизни тәң бөлүшүп жүримиз. Йеқинда Қирғизстанниң Бишкек шәһиридики вә униң әтрапидики шәһәр, йезилардин болуп, бир топ ақсақаллар тиҗарәтчи Турсунтай Сәлимов вә миллий мәдәнийитимиз җанкөйәрлириниң бири Өмәрҗан Һәмраевниң рәһбәрлигидә Турсун һаҗим Әбәйдуллаев, Абдукерим һаҗим Һосманов, Тиливалди һаҗим Иминов, Кәрим һаҗим Насиров, Абдурешит һаҗим Сулейманов, Таһир һаҗим Ибрайимов, Таш һаҗим Идрисов, Сәпәр һаҗим Исламов, Турсунтай Нәзәров Алмутиға қарап йолға чиқтуқ. Мәхситимиз әҗдатларниң изи қалған муқәддәс җайларни зиярәт қилип, қуръан тилавәт оқуш еди. Алмутида бизни баш жигитбеши Ярмәһәмәт Кибиров, «Туран дунияси» җәмийәтлик фондиниң рәиси Карлин Мәхпиров, Достлуқ мәһәллисиниң турғуни Әсәт Вәлиев қарши алди. Бираз демимизни елип, чай-туздин дәм тартқандин кейин Ғулҗа йолини бойлап, сәпәргә атландуқ. Дәсләп Ғени батурниң қәбридә тохтидуқ. Бу йәрләргә кәлмигили хелә боптекән. Батурниң қәбриниң әтрапи адәм тониғусиз дәриҗидә өзгирип кетипту. Ярмәһәмәтниң ейтишичә, Батурниң қәбриниң әтрапини йешилзарлиққа айландурушта, болупму жигитбашлири, умумән, уйғурлар зич җайлашқан йезиларниң турғунлири, регионаллиқ мәшрәп әһли көп күч чиқарған көрүниду. Батур һәйкили алдида олтирип, узақ параңлаштуқ. Балилиқ чағлиримизни әскә алдуқ. Ғулҗидики бир чағлардики шат-шадиман һаятимизниму көз алдимизға кәлтүрдуқ... Хәлқимизниң аманлиғи үчүн дуа-тәгбир оқуп, йолумизни давам қилип, “Ату” вақиәсидә дәһшәтлик қирғин болған Лавар мәһәллисидики ядикарлиққа келип тохтидуқ. Күзниң асманни булут басқан күни. Әтрап җим-җит. Йәр астидин аниларниң, наресидиләрниң жиға-налиси аңланғандәк қилди, маңа. Һәмралиримиз «Ату» һәққидә билгәнлирини ейтишти. Вуҗудимиз дәһшәтлик титирәп, жүрәкләр санчип кәтти. Ядикарлиқтики әр-аял, бовай, момайлар вә наресидиләрниң көзлиридики муң-зарға қарап көзләргә жиға ямашти. Уйғур наһийәсигә қарап кетип баримиз. Йол бойи «Ату» вақиәсиниң гепини қилип, “Тумар” дәм елиш җайиға йетип кәлгинимизни сәзмәй қаптимиз. Бу йәрдиму бизни қериндашлиримиз дағдуғилиқ күтүвелишти. Әтиси әтигәнлик наштидин кейин Кәтмәнгә, йәни Назугум өңкүригә қарап йолға чиқтуқ. Китаплардин оқуп, аңлап жүргән қәһриман қизимизниң йошурунған өңкүри җамаәтчиликниң күч чиқиришида алаһидә иштияқ билән ясилипту. Бир-бири билән бой талишип өскән дәл-дәрәқләр, тағниң сүп-сүзүк сүйи адәмләрни бирдин мәптун қилатти. Зиярәтчиләр хатирә сөзлирини қалдуридиған китаптин бош варақни тепип, тарихий җайлиримизни кәлгүси әвлат үчүн асраватқан милләтпәрвәрлиримизгә тиләклиримизни йезип қалдурдуқ. Қәһриман қизимизниң сәргүзәштилири һәққидә Карлин Мәхпировтин көп нәрсиләрни аңлашқа муйәссәр болдуқ. Шундақла Ипархан, Майимхан вә Ризвангүлдәк қәһриман қизлиримизниму әскә алдуқ. Назугумға тамақ тошуған, кәтмәнлик Гүлмәт бовайниң өмриму биздә зор қизиқиш пәйда қилди. Кәтмәндә униң нәвриси туридиғанлиғини аңлап, “атниң бешини” шу яққа буридуқ. Гүлмәт бовайниң нәвриси Хасийәт Давутова 90 яшқа кирипту. Көп нәрсиләрни момайниң мәктәптә муәллим болуп ишләйдиған қизи сөзләп бәрди. Бовимизниң кечилири чирақ көтирип өңкүргә кирип-чиқип жүргинини көргән кәтмәнликләр: “у сараң боп қапту, җинлар билән алақә қилидекән”, дегән гәпләрни қилип, ахири униңға “җинди” ләқими сиңишип қалған екән. Биз әйнә шу “Җинди” әвладидин, – деди һәзил арилаш Гүлмәт бовайниң чәвриси. Бизму күлүштуқ. Аңлишимизчә, бу әвлаттин атақлиқ алимлар, дохтурлар, муәллимләр чиқипту. Умумән, Кәтмән – алимлар жути екән. Биз қайтидин «Тумар» дәм елиш орниға кәлдуқ. Ейтмақчи, «Тумарниң» ғоҗайини, жүригидә оти бар, наһайити милләтпәрвәр Мәхсәтҗан Қаһаровму кәтмәнлик жигит екән. Икки күндин бери бизниң һәләкчилигимиздә болған саһипханлар үчинчи күни кәйпиятимизни көтириш мәхситидә Яркәнттин “Яркәнт булбуллири” атилип кәткән Адилҗан, Мәхсүм вә Ильястин ибарәт талантлиқ сазәндиләрни чақирип қоюпту. Улар түн йеримиғичә нәғмә-нава қилип бәрди. Биз уларниң нахшилирини дисклардин аңлап, өзлирини Бишкекта өткән бир-икки сорунда көрүп, алаһидә олтиришни арзулап жүргән едуқ. Мана бүгүн янму-ян олтирип улар бабиға йәткүзүп орунлиған муқам, саз вә нахшилиридин бәһримән болдуқ. Дәм елиш өйидә уйғур нәғмә-наваси көккә яңрап, сәлкин күз шамили уни жирақ-жирақларға йәткүзмәктә еди. Биз, аппақ чачлиқ бовайлар, яшлиғимизни әскә елип, уссулға чүшүп кәттуқ. Демисиму, хәлқимиз шу нахшилар билән дәрт-әләмлирини чиқирип, әсирләрдин бери бәрдашлиқ берип яшап келиватидиғу. Хәлқимиздә: “Яхши сазәндә саз чалса, булбуллар тәмбүрниң қулиғиға келип қониду” дегән ибарә барғу. Уйғурниң саз-нәғмисигә һәйран қалған дәм алғучилар судин чиқип, бассейнниң гирвигидә худди су пәрилиридәк қатар олтиришип кәтти. Әтигәнлик наштидин кейин Алмутиға қарап йолға чиқтуқ. Йол бойидики Қорам йезисиму тарихий жут. Бу жутта йүз бәргән “Ату” қирғинчилиғида 2000дәк адәм өлтүрүлгән екән. Бүгүнки күндә чоң баққа айланған шеһиткалиқни зиярәт қилдуқ. Бизни Қорам йезисиниң жигитбеши билән рәссам, пешқәдәм устаз Дияс Қурбанов күтүвалди. Бағдики дәрәқниң ғолиға оюп ясалған рәсим – бири өрә туруп намаз оқуватқан, бири олтирип, жиғлап дуа қиливатқан, икки уйғур аялиниң шәкли жүрәкләрни моҗувәтти... Оттуридики үч әвлат әкис әттүрүлгән ядикарлиқму адәмни ойға салиду. Мошуларниң һәммиси – Диас Қурбановниң әмгиги. Бу йезидики йәнә бир атақлиқ адәм – шаир Әкрәм Садирий. Шаирниң өйигә қәдәм тәшрип қилип, униң билән сөһбәтлишиш пурситигә егә болдуқ. Униң қизиқ сөһбитидин кейин хошлишип, сәпиримиз давамлашти. Кәчқурунлуғи Алмутиға йетип кәлдуқ. Бу қетим бизни Горный Гигантта сабиқ баш жигитбеши һели мәрһум Абдурешит Мәхсүтовниң қизи Зумрат, атақлиқ чақчақчи Сабирҗан Ғаппаров, дуния чемпиони Һемит Тохтасун вә башқилар күтүвалди. Бир пиялә чай әтрапида хелә гәпләрни қилдуқ. Биз сәпәр тәсиратлиримиз билән бөлүштуқ. Бир-биримиз билән тәҗрибә алмаштурдуқ. Сабирҗанниң чақчақлирини тиңшидуқ. Шу күни йолға атландуқ. Саһипханлар бизни Алмутиниң четигичә узитип кәлди. Үч күндин бери қериндашлардәк ичәкишип кәткәчкә, бир-биримиздин тәсликтә айрилип хошлаштуқ. Йол бойи қазақстанлиқ қериндашлиримиз һәққидә сәмимий пикирләрни ейттуқ. Қазақстан уйғурлириниң өмлүгигә, жигитбашлириниң, жут активистлириниң паалийәтчанлиғиға қайил болдуқ. Биз, қирғизстанлиқ уйғурларға, улардин үгинидиған нәрсиләр көп екән... Тәлъәт БАҚИ.