• Иҗтимаий мәсилә
• 06 Қараша, 2019

Йәрлинидиған йәр қанчә туриду?

Йолдаш МОЛОТОВ, “Уйғур авази” Өткәндә бир җиназа намазда тонушум: «Мошу Алмутида янчуғиңда 100 миң тәңгә болмиса, дәпин қилинмай қелишиң мүмкин» дәп қалди. Һәқиқәтәнму шундақ һәм бу мәсилиниң көпчиликни ойландуруватқанлиғи ениқ. Есиңларда болса, өткән жили елимиздики чоң аммивий әхбарат васитилиридә мәзкүр мәсилә кәң муһакимә қилинған еди. Йәни, «Қәбирстанлиқтики йәр сетиламду? Униң баһаси қанчә? Һашамәтлик хатирә ташларни орнитишниң һаҗити барму?» вә башқиму соалларға журналистлар җавап тепишқа тиришқан еди. Тәкитләш лазимки, мошундақ соаллар билән гезитимизға мураҗиәт қилғанларму көп болди. Шуңлашқа биз Алмутидики «Дәпин қилишни уюштуруш хизмити мәхсус комбинати» җавапкәрлиги чәкләнгән йолдашлиғи мудириниң орунбасари Марат Исмайиловқа йолуқуп, сөһбәтләштуқ. — Марат ака, бу мәһкимә немә иш билән шуғуллиниду? — Бизниң мәһкимә Алмута шәһиридә дәпин қилиш, қәбирстанлиқларни рәтләш, аватлаштуруш билән шуғуллиниду. Илгири дөләт қаримиғида болған. 2017-жили шәхсийләргә сетилди. Йәни, мәһкимә һазир риқабәт мәйданиға чиқирилди. Алмутида мошу саһада ишләватқан тәҗрибиси мол, маддий-техникилиқ ресурслири мустәһкәм чоң мәһкимә һесаплиниду. — Умумән, Алмутида қанчә қәбирстанлиқ бар? — Мошу күнгә қәдәр Алмутида 69 қәбирстанлиқ моҗут. Уларниң ичидә 27си ишләватиду. Амма уларни кәңәйтиш мүмкин әмәс. Сәвәви, йәр йоқ. Пәқәт аз бош қалған йәрләргила дәпин қилишқа болиду. Шуңлашқа қошуп көмүшкә, бәзидә, болупму русларда, үстигә көмүшкә болиду. Шәһәр ичидики нурғун қәбирстанлиқлар йепиқ һесаплиниду. Һазир Алмута үчүн йәнә икки қәбирстанлиқ үчүн йәр бөлүнди. Уларниң барлиқ һөҗҗәтлири тәйяр. Уларниң бири — «Думан» микрорайони тәрәптә, 92 гектар. Униң 27 гектари беваситә қәбирстанлиқ, қалғини санитарлиқ – һимайә қилиш зониси болуп һесаплиниду. – Қәбирстанлиқ йепилғандин кейин униң кейинки тәғдири қандақ болиду? – Қәбирстанлиқ рәсмий йепилип, 50 жил өткәндин кейинла қайта пайдилинишқа берилиду. Мәсилән, җәнубий пайтәхттики 28-гвардиячи-панфиловчилар паркида, микрорайонлардики «Family Park» территориясидә, Һазирқи Абылайхан кочисида, иккинчи төмүрйол вокзалиниң орунлирида илгири қәбирстанлиқлар болған. Санитарлиқ нормилар бойичә бу йәрләргә мүмкинқәдәр парклар бәрпа қилиниши керәк. Йәни өйләрни, беналарни, амал болса, салмаслиқ әқилгә мувапиқ. Чүнки сүйәкләр қалиду, чирип кәткән биоматериал қалидиғу. Униңдин ташқири, адәмгәрчилик чүшәнчилириму бар дегәндәк. – Елимиздә мошу саһани рәтләйдиған мәхсус қанун барму? – Әпсус, дөләт дәриҗисидә қобул қилинған қанун йоқ. Биз йәрлик мәслиһәт қобул қилған қаидиләр асасида ишләватимиз. Мәсилән, биз Алмута шәһәрлик мәслиһәт қобул қилған қаидә даирисидә иш елип баримиз. Қазақстанниң барлиқ регионлириму шундақ. Шуңлашқа елимизниң регионлириниң дәпин қилишни уюштуруш хизмити һәрхил. Беваситә Алмутиға келидиған болсақ, шәһәрлик мәслиһәт қобул қилған қаидиләр алтә жилғила ярайду. Һәр алтә жилда өзгиришләр вә толуқтурушлар киргүзүлиду. Бийил йеңи қаидиләр қобул қилинди. Әнди алтә жил давамида шу қаидиләргә мувапиқ ишләймиз. Паалийәт үчүн мәбләғ шәһәр бюджетидин бөлүниду. Наһийәлик һакимийәтниң мәбләғ бөлүш салаһийити йоқ. Бөлүнгән мәбләғ қәбирстанлиқларни аватлаштуруш, тазилаш, қорчаш үчүн хәшлиниду. Мәсилән, 2008 – 2009-жиллири бюджет һесавиға 24 қәбирстанлиқни қоршап чиқтуқ. Алатав, Жетысу, Бостандық, Әвезов наһийәлиридики қәбирстанлиқлар қоршалди. Биз жилниң бешида қайси йәрдә қандақ ишлар әмәлгә ашурулиду һәм шу ишлар үчүн қанчилик мәбләғ керәк екәнлигини тәйярлап, шәһәрлик һакимийәткә тапшуримиз. Шуниңға мувапиқ мәбләғ бөлүниду. Әнди мәхсус қанун мәсилисигә келидиған болсақ, биз бирнәччә қетим бу мәсилини көтәрдуқ. 2016-жили шәхсән өзәм Һөкүмәт мәҗлисигә қатнишип, қанунниң зөрүрлүгини ейтип бәрдим. Мәҗлискә бәш министрликниң вәкиллири қатнашти. Амма мәзкүр мәсилә шу петичә қеливатиду. Қошумчә қилсам, илгәрки Кеңәш Иттипақи җумһурийәтлири ичидә пәқәт Қазақстандила мошу саһани рәтләйдиған мәхсус қанун йоқ. – Мәхсус қанунниң йоқлуғи ишиңларни қийинлаштуруватамду? Униңдин ташқири, айрим нарәсмий әхбаратларға асаслансақ, бу тиҗарәтниң «көләңгү» тәрәплириму бар охшайду? Әлвәттә, қанунниң йоқлуғи ишимизға сәлбий тәсир қилиду. Чүнки бу саһаниң айрим өзгичиликлири бар. Диний, санитарлиқ, бехәтәрлик нормилириға риайә қилиш керәк. Илгири санитарлиқ нормиларға мувапиқ қәбирстанлиқларниң турушлуқ өйләрдин миң метр жирақлиқта болуши керәк еди һәм бу санитарлиқ зонида қурулуш ишлирини жүргүзүш мәнъий қилинатти. Һазир айрим регионларда қәбирстанлиқ ичигә өй селивалған фактлар ениқлиниватиду. Бәзидә қәбирстанлиқлардин топиларни елип чиқип, қурулуш ишлириға пайдиланған. Бу бехәтәрлик турғусидин қариғанда наһайити ховуплуқ. Чүнки адәм вапатидин кейин организм чирип «җәсәт оғисини» пәйда қилишқа башлайду. У вақит өткәнсири топиға сиңип кетиду. Уни пайдилиниш, юмшағирақ ейтсам, ахмақлиқ. У пәқәт улар үчүнла әмәс, биринчи новәттә, җәмийәт үчүн ховуплуқ екәнлигини чүшәнмәйдиғанлар. Бехәтәрлик демәкчи, илгири бизниң мәһкиминиң ишчилири жилиға төрт қетим медицинилиқ тәкшүрүштин өтәттти. Бу тәкшүрүштин өтмигәнләрни қайтидин ишқа елишқа болматти. Чүнки, мәсилән, гөркарлар йәрлик колиғанда бәзидә кона йәрликләрни ачиду. Униңдин ташқири айрим милләтләр җәсәтни икки-үч күндин кейин йәрләйду. Цыганлар, һәтта, икки һәптигичә җәсәтни тутуп туруши мүмкин. Җәсәт, әгәр мәхсус сақлаш васитилири болмиса, тез чирийду һәм, жуқурида ейтқинимдәк, «җәсәт оғисини» бөлүшкә башлайду. Әйнә шундақ җәриянда гөркарларниң ховуплуқ ағриқларни жуқтурувелиши еһтималдин жирақ әмәс. Шуңлашқа санитарлиқ нормиларға җиддий риайә қилинатти. Һазир у йоқ. Қанун қобул қилинса, әң болмиғанда мошу җәриян рәтлинәтти. Әнди бу тиҗарәтниң «көләңги» тәрәплириниң бар екәнлигини етирап қилмай мүмкин әмәс. Мән һөкүмәт мәҗлисигә тәйярланғанда бу саһа бойичә дуния дәриҗисидә, МДҺ әллири дәриҗисидә, елимиз дәриҗисидә тәҗрибиләрни тәтқиқ қилдим. Рәсмий статистикилиқ мәлуматлар бойичә, мошу тиҗарәт қанун даирисидә очуқ жүргүзүлидиған тиҗарәтләр арисида тапавәт тәрипидин төртинчи орунда туридекән. Демәк, пайдиси нурғун тиҗарәт. Бу тиҗарәттә һечбир мәбләғ салмайла нурғун тапавәт тепишқа болиду. 90-жиллири Россиядә бу тиҗарәт назарәттин сирт қалиду. Наһайити чоң қалаймиқанчилиқлар пәйда болиду. Җинаий тәрәплири көпийишкә башлайду. Шуңлашқа 1998-жили Россия президенти Б.Ельцин бу саһаға мунасивәтлик мәхсус пәрманни имзалайду. Мана шуниңдин кейин Россиядә бу тиҗарәт базири рәтлинишкә башлайду. Жуқурида ейтқинимдәк, қанунсиз ишләйдиғанлар үчүн тиҗарәткә мәбләғ селишниң, әсвап-үскинә, техника елишниң һаҗити йоқ. Бу тиҗарәт билән шуғуллиниш үчүн икки сим-карта, йәни икки номер сетивалиду. Униң бирини тез медицинилиқ ярдәмдә ишләйдиған адәмгә, йәнә бирини полиция хадимиға берип қойиду. Сәвәви, бир адәм дуниядин өтсә, биринчи болуп шулар келиду. Демәк, уларда әхбарат бар. Шу әхбаратни һелиқи «тиҗарәтчи» сетивалиду. Шуңлашқа адәм вапат болуп он минут өтмәйла уларниң босуғисида һелиқи «тиҗарәтчи» пәйда болиду. Биз, уйғурларда, йәнә яхши. Жут, холум-хошна, уруқ-туққанлар бар. Өзлирила барлиқ ишларни рәсмийләштүриду. Әнди өмүрбойи көпқәвәтлик өйләрдә туруватқан, «руслишип» кәткәнләр җәсәтни суға елишни, қәйәргә көмүшни тамамән билмәйду. Мусибәттә гаңгирап қалғанлар һәрқандақ мәбләғни төләшкә тәйяр болиду. “Иш биләрмәнләр” мана мошу әһвални пайдилинип, пул тапиду. Улар қанунсиз ишләйдиғанлар. Һазир шәһәрдә 28 рәсмий тиркәлгән, қанун даирисидә ишләйдиған ширкәт бар. Қалғанлири болса, қанунсиз ишләватқанлар. Уларниң бирқетимлиқ тапавити 40 – 50 миң тәңгә әтрапида. Әнди күнигә икки яки үч адәмни йәрлисичу? Қанчилик пайда тапидиғанлиғи һесаплавелиш тәс әмәс. Шуңлашқа йәнә бир қетим тәкрарлаймән, бизгә қанун керәк. — Әгәр мошундақ давамлишивәрсә, бу җәриян немигә елип келиши мүмкин? — Әгәр бу җәриян мошундақ давамлашса, иҗтимаий зиддийәткә елип келиши еһтимал. Алмутидики чоң қәбирстанлиқларда диний етиқатқа қарап дәпин қилиниду. Йәни бир қәбирстанлиқта мусулманларниң, христианларниң, йәһудийларниң вә башқиму динларниң алайтән кварталлири бар. Кейинки вақитларда қәбирләрни бузуш, вәйран қилиш әһваллири көпийип кәтти. Униңдин ташқири айрим қәбирстанлиқларда һарақкәшләр, наркоманлар, қәләндәрләр «яшимақта». Улардин қәбирстанлиқни қоғдаватқан һечким йоқ. Алмутида санақлиқла қәбирстанлиқта күзәтчиләр бар. Көписидә йоқ. Мошу вәзийәтниң иҗтимаий зиддийәт-тоқунушқа елип келишиму еһтималғу. Шуңлашқа бу мәсилидә һошияр болушимиз лазим. Алмутидәк чоң шәһәрдә йәр тапчиллиғи моҗут. Шу турғудин қариғанда, шәһәрдә крематорий селиш мәсилиси көтирилмидиму? Статистикилиқ мәлуматларға қарисақ, Алмутида жилиға сәккиз миңдин ошуқ адәм вапат болидекән. Бу көрсәткүч жилдин-жилға өсүватиду. Шәһәр ичидики қәбирстанлиқлар тошуп кәтти. Алмутида йәрниң баһаси қиммәт. Униң үстигә бош йәр йоқ. Шуңлашқа мән крематорий мәсилисини 2007-жили көтәрдим. Шу вақиттики шәһәр һакими Ахметжан Есимов маңа мошу вәзипини жүклигән еди. Крематорий ғәрип әллиридә адәттики әһвал. Улар йәр тапчиллиғидин мошуниңға келишкә мәҗбур болған. Һазир крематорийларниң технологиялири яхши тәрәққий әткән. Мән Германияниң, Чехияниң, Хитайниң технологиялирини үгәндим, уларниң техникисини вә қурал-җабдуқлирини тәтқиқ қилдим. Бизгә икки крематорий селиш һаҗәт болди. Биринчиси, адәмләрни, иккинчиси биоқалдуқларни һәм һайванларни көйдүрүш үчүн. Крематорийниң техникиси билән қурал-җабдуқлириниң бириниң баһаси 4 миллион 600 миң евро туридекән. Йәнә бириниң баһаси 4 миллион 200 миң евро. Лайиһини тәйярлидуқ, йәрму бөлүнди. Амма җәмийәттә нурғун талаш-тартиш туғдурди. Нәтиҗидә бу лайиһигә қарши чиққучилар көп болди. Сәвәви, мәмликәт аһалисиниң бесим көпчилигини мусулманлар тәшкил қилғачқа, “адәмни мошундақ ахирқи сәпәргә узитиш шәриәттә мәнъий қилиниду” дегән пикир алға сүрүлди. Иккинчи тәрәптин, шәһәр бюджетида мәбләғ болмиди. Шундақ қилип, бу иш һазирчә тохтап туриду. Амма бу мәсилә өз актуаллиғини йоқатмиди. Бизгә көйдүрүветишни илтимас қилип келиватқанлар көп. Уларниң арисида мусулманларму бар. Һазир Алмутиниң 920 гектар йеридә қәбирстанлиқлар орунлашқан. Бу наһайити нурғун территория. Келәчәктә бу мәсилигә қайтип келимиз дәп ойлаймән. — Қәбирстандики йәр сетиламду? Мошуни кесип ейтиш керәкки, қәбирстанлиқта йәр сетилмайду. Қазақстан Җумһурийитиниң «Йәр кодексиниң» 107-бабиға мувапиқ, қәбирстанлиқ йәрлири дөләт қаримиғида, йәни мону биз турған коча охшаш, умумий пайдилиниш йәрлири болуп һесаплиниду. Қәбирстандики йәр дәпин қилиш үчүн һәқсиз берилиду. Бу йәрдә өлгән адәм Қазақстанниң граждиниму яки граждини әмәсму, униңдин қәтъий нәзәр йәр һәқсиз болиду. Мәсилән, атақлиқ диний әрбап вә сәясәтшунас, россиялик Гейдар Джемаль өз хаһиши билән Алмутиға дәпин қилинди. Мошуниңдин бираз вақит илгири уйғурлар зич туруватқан жутларниң җамаәтчилиги «өзимизниң қәбирстанлиғиға ятларни киргүзмәймиз, улар бәдәл төлимигән» дәпму ейтишқан еди. Бу натоғра пикир. Чүнки, мән жуқурида ейтқинимдәк, йәр дөләтниң. Уни һәркимниң пайдилиниш һоқуқи бар, бу һоқуқ Конституциядә капаләтләндүрүлгән. Мәзкүр һоқуқни дәпсәндә қилишқа болмайду. Әлвәттә, адәмниң қәбри өзиниң өйигә йеқин, шу наһийәдә болғини яхши. Айрим пәйтләрдә адәм өзини ениқ бир йәрдә дәпин қилишини илтимас қилиду. Шуниму әстә тутуш лазим. Мәсилән, Қарасу қәбирстанлиғиға шәһәрниң башқа җайлиридин адәмләр дәпин қилиниши мүмкин. — Силәрниң хизмитиңларниң баһаси қанчә? — Биз йәликни колаш, мурдини чүшириш, қәбирни йепиш хизмәтлирини көрситимиз. Уларниң баһалири мундақ: чоң адәмниң йәрлигини колаш — 19110 тәңгә, «ич өйни» колаш — 16140 тәңгә, «ич өйни» кирпич яки плитка билән йепиш — 4480 тәңгә, мурдини гөргә қоюш — 6800 тәңгә, йәрликни көмүш — 5930 тәңгә, йәрликниң номери (металл) — 340 тәңгә, тиркәш хизмити — 2200 тәңгә туриду. Мән бу йәрдә пәқәт кичик қәбирстанлиқларда бәкитилгән баһаларни көрситиватимән. Әнди «Кеңсай», «Ғәрип», «Бағанашыл» қәбирстанлиқлири үчүн бәкитилгән баһалар қиммәтирәк. Униңдин ташқири, нарседиләрни йәрләш баһалири алайтән бәкитилгән. Оттура һесап билән 55 миң тәңгә әтрапида. Бу йәрдиму шуниму тәкитләш керәкки, әгәр херидар у яки бу ишни өзимиз қилимиз десә, у хизмәткә һәқ төлимисиму болиду. Йәни, мурдини ич өйгә әкирсә, топини өзлири ташлиса, баһа әрзәнирәк болиду дегән сөз. Бу ишларни дайим уйғурлар өзлири қилиду. Әнди башқа милләтләрдә барлиқ ишларни бизниң хадимлиримиз әмәлгә ашуриду. — Мәсилән, мән өзәм туруватқан Султанқорғанда һәр жили қәбирстанлиқ үчүн мәбләғ жиғимиз. Шу мәбләғ қәйәргә хәшлиниду? – Алаһидә тәкитлимәкчимәнки, бизниң мәһкиминиң ундақ жиғилған мәбләққә һеч мунасивити йоқ. Бу йәрдә Султанқорған вә Қарасу қәбирстанлиғи бар. Қәбирстанлиқниң назарәтчиси – Низамдун Гәраев. Униңдин ташқири икки адәм бизниң мәһкиминиң штатида. Улар биздин айлиқ мааш алиду. Уларниң вәзиписи мән жуқурида тәкитлигән хизмәтләрни көрситиш вә қәбирстанлиқниң тазилиғини тәминләш. Қошумчә қилсам, биз тәйярлиған һөҗҗәтләр асасида шәһәрдики һәрбир қәбирстанлиқ үчүн һәр жили бюджеттин мәбләғ бөлүниду. Шу ахчиға қәбирстанлиқлардин әхләтләр чиқирилиду, аватлаштурулиду, паалийити тәминлиниду. Һазир қобул қилинған қаидилиргә мувапиқ бир адәмни дәпин қилиш үчүн 2 х 2,5 метр йәр бөлүниду. Һәрқандақ һашамәтлик хатирә ташлар болушидин қәтъий нәзәр, әйнә шу бөлүнгән йәргила орнитилиши шәрт. Айрим пәйтләрдә, йәни йеши йетип қалған бовай-момайлар болуп қалса, иккисигә бир йәрдин қәбир елип қоюш рухсәт қилиниду. Әлвәттә, вапат болған адәмни ахирқи сәпәргә мунасип узитиш – тирикләрниң муқәддәс вәзиписи. Чүнки хәлқимиздә «Өлүк рази болмай, тирик бейимайду» дегән мақал барғу. — Сөһбитиңизгә рәхмәт.   Мошу мақалини тәйярлаш җәриянида Алмутидики уйғурлар зич орунлашқан Достлуқ вә Султанқорған жутлириниң қәбирстанлиғиға берип, әһвал билән тонушқан едуқ. Қейимбәк НУРДИНОВ, «Достлуқ» микрорайонидики қәбирстанлиқниң назарәтчиси: — Мән вә бир гөркар «Дәпин қилиш хизмитини уюштуруш мәхсус комбинати» мәһкимисиниң штатида, рәсмий айлиқ мааш алимиз. Қобул қилинған қаидә бойичә адәм вапат болуп, барлиқ һөҗҗәтләр бизгә кәлтүрүлгәндин кейин он икки саат ичидә йәрлик тәйярлап беришимиз керәк. Гөркарниң иш кәштиси әтигәнлиги саат сәккиздин кәчки бәшкичә, он иккидин саат иккигичә чүшлүк тамақ вақти. Башқа милләтләр мурдини икки-үч тәвлүк өйдә тутувериду. Демәк, шу вақит ичидә биз йәрликни тәйярлап үлгиримиз. Әнди биз, уйғурлар, адәм вапат болғандин кейин мүмкинқәдәр тез йәрләветишкә тиришимиз. Шуңлашқа йәрлик колашқа қошумчә жигитләр чиқип ярдәм бериду. Бизниң хизмитимизниң баһаси, әгәр кона йәрликниң йениға колашқа тоғра кәлсә 55 миң тәңгә. Әгәр йәрликни колашқа трактор җәлип килинса һәм 80 кирпич, 8 тал плитка һаҗәт болса, 70 миң тәңгә болиду. Баһаларни бизниң мәһкимә бәкитиду, барлиқ ахча шу йәрниң кассисиға төлиниду. Шундақла мәһкимә қәбирстанлиқни аватлаштуруш, қорчаш, әхләт чиқириш үчүн һәр жили мәбләғ бөлиду. Икки жилдин буян Достлуқ жутида қәбирстанлиқ үчүн һечқандақ мәбләғ жиғилмайду. Чүнки йәр дөләтниң һәм уни мунасип дәриҗидә тутуп турушму дөләт буйрутмисини орунлаватқан мәхсус комбинатниң зиммисидә. Пәқәт мәһкимә бәкиткән мәбләғ төлиниду. Қошумчә қилсам, һазир бир йәрлик үчүн 2х2,5 метр йәр бөлүниду. Шуниңға мувапиқ йәрлик колиниду. Униңдин ташқири қәбирстанлиқтики топиниң алаһидилиги вә йәрниң азлиғи түпәйли йәрликни тик колаймиз, «ич өй» коланмайду. Қәбирниң жуқури тәрипи кәң болиду төвән тәрипи болса, тар қилиниду. Мурда шу йәргә чүширилиду һәм үсти плиткалар билән йепилиду. Мошуларғиму ахча хәшлиниду. Низамдун ГӘРАЕВ, «Султанқорған» вә «Қарасу» қәбирстанлиғиниң назарәтчиси: — Һазир «Султанқорған» қәбирстанлиғини кәңәйтиш имканийити йоқ. Шуңлашқа айрим вақитларда кона йәрликниң йениға көмүшкә болиду. «Қарасу» қәбирстанлиғиниң ечилғиниға жигирмә жилдәк болди. Мошу жиллар ичидә бу йәргә 1288 адәм дәпин қилинди. Қаидә бойичә адәм вапат болғандин кейин уруқ-туққанлири бизгә адәмниң өлгәнлиги тоғрилиқ медицинилиқ ениқлиминиң (Хәлиқ хизмәт қилиш мәркизигә тәвсийә қилинидиған «өлгәнлиги тоғрилиқ ениқлима» әмәс), шәхсий гуванамисиниң, «Дәпин қилиш хизмитини уюштуруш мәхсус комбинати» кассисиға төләнгән ахча чекиниң көчәрмилирини тапшуруши керәк. Шуниңдин кейин қәбир үчүн йәр бөлүнүп, йәрлик колиниду. Биз әсли йәрликни он икки саатта тәйярлап беришимиз лазим. Штатта мән, «Әла Султанқорған» җәмийәтлик бирләшмисиниң рәиси, икки гөркар бар. Биз мәхсус комбинаттин айлиқ мааш алимиз. Амма биз йәнә икки балини йәрлик колашқа җәлип қилишқа мәҗбур болимиз. Сәвәви, уйғурлар адәм вапат болғандин кейин тез йәрләветишкә тиришиду. Мәһкимә бәкиткән баһалар бойичә хизмәтләр үчүн 55 миң тәңгә кассиға төлиниду. Униңдин ташқири җамаәтчилик билән келишип, йәрлик колашқа қошумчә җәлип қилинидиған балиларға 15 миң тәңгә алимиз. Җәми 70 миң тәңгә.Мана баһалар шундақ. — Билишимчә, Султанқорған жутида һәр жили қәбирстанлиқ үчүн қошумчә 2000 тәңгә жиғилиду. Мошу мәбләғ қәйәргә хәшлиниду? — Раст, жут-җамаәтчилик билән келишип, биз һәр жили қәбирстанлиқ үчүн 2000 миң тәңгә жиғимиз. У мәбләғ икки қәбирстанлиқтики күзәтчиләрниң мааши, отун-көмүри һәм қәбирстанлиқни аватлаштуруш үчүн хәшлиниду. Шундақла «Әла Султанқорған» җәмийәтлик бирләшмисиниң бухгалтериға бизниң малийә ишлиримизни рәтлигини үчүнму азирақ мәбләғ төләймиз. Әлвәттә, қәбирстанлиқни мунасип дәриҗидә тутуп туруш үчүн дөләттин мәбләғ бөлүниду. У мәбләғ әхләт чикириш, қорчаш, асфальтлаш вә башқиму ишларға хәшлиниду. “Әла Султанқорған” җәмийәтлик бирләшмисиниң рәиси Кәримҗан Қурбанов рәһбәрлигидә һазир биз һәр икки қәбирстанлиқни аватлаштурушни җиддий қолға алдуқ. Бу ишларға жуттин жиғилған вә дөләт бөлгән мәбләғ хәшләнди. Униңдин ташқири һамийларму көп ярдәм бәрди. Алаһидә тәкитләш лазимки, мәхсус комбинат бәкиткән стандарт бойичә бир йәрлик үчүн 2х2,5 метр йәр бөлүниду. Униңдин артуқ йәрлик колашқа болмайду. Биз һазир қәбирстанлиқни әйнә шу стандартқа мувапиқ участкиларға бөлүп чиқтуқ. Һәрбир йәрликни мәхсус бетон плиткилар билән қоршаватимиз, һәрбир йәрликкә баридиған йолниң әркин вә оңай болушини ойлаштурдуқ, брусчаткиларни салдуқ. Илгири һәр ким өз халиғиничә колап, халиғиничә қоршатти. Шуңлашқа бәзи қәбирләргә келиш наһайити қийин еди. Һазир ундақ әмәс. Униңдин ташқири қәбирстанлиқ ичидики йоллар асфальтланди. «Султанқорған» қәбирстанлиғиниң киридиған җайи толуғи билән ремонтланди. Шәһәр бойичә бизниң икки қәбирстанлиқни башқиларға үлгә сүпитидә көрситишкә болиду. Жуқурида ейтқинимдәк, бу ишларға жуттин жиғилған ахча, дөләт бөлгән мәбләғ вә һамийларниң ахчиси хәшләнди. Биз журналистик тәтқиқатимиз давамида ислам дининиң шәриәт қанунлири бойичә дәпин килиш қаидилирини билиш мәхситидә «Вайнах» мечитиниң наиб имами Нурмуһәмәт қари ИМИНОВқа мураҗиәт қилдуқ. — Муһәммәт пәйғәмбиримизниң һәдислиридә инсан қайтиш болғанда «дәпин қилишқа, җиназа намизини чүширишкә алдираңлар» дейилгән, — деди наиб имам. — Демәк, адәм бүгүн қайтиш болса, шу күни дәпин қилиш тоғра. Биз, уйғурлар, шундақ қилишқа тиришимиз. Бәзидә қанун даирисидә рәсмийләштүрүлидиған һөҗҗәтләрни, гөрниң колинишини күтүп қелишқа тоғра келиду. Мошулар тәйяр болса, имканқәдәр йәрләветиш лазим. Амма қазақ қериндашлиримизниң икки-үч күн күтидиған әнъәнилири бар. Һазир диний башқарма бу мәсилигә җиддий көңүл бөлүватиду. Зөрүр болмиса, тез дәпин қилишни тәләп қиливатиду. Бу йәрдә, биринчидин, шәриәт қанунлири, иккинчидин, аддий санитарлиқ нормилар бар. Шуниму әстә сақлишимиз керәк. — Кейинки жилларда Алмутида крематорий селиш мәсилиси көтирилди. Ислам дини буниңға қандақ риайә қилиду? — Ислам динида крематорий, йәни җәсәтни көйдүрүветиш қәтъий болмайду. Шәриәт бойичә адәм вапат болғандин кейин җәсәт йәрдә йетиши керәк. Крематорий мәсилиси көтирилгәндә диний башқарма қәтъий наразилиғини билдүрди. — Имамлар җиназа чүшәргини үчүн қанчилик ахча алиду? — Бирдин ейтиш керәкки, ислам динида у яки бу хизмәт үчүн имамлар һәқ тәләп қилмайду, йәни ениқ бәлгүләнгән баһа йоқ. Пәқәт адәм өз ихтияри билән имамниң әмгигини баһалап, көңлидин чиқирип пул бәрсә боливериду. Бу һәқтә мана йеқинда өткән имамлар форумида ейтилди. Мәсилән, христианларда көрситилидиған һәрбир хизмәт үчүн ениқ баһа, йәни прейскурант бар екән. Биздә, йәнә бир қетим тәкрарлаймән, ундақ, нәрсә йоқ.   Биз мәзкүр мақалидә көтирилгән соаллар билән уйғурлар зич истиқамәт қиливатқан наһийәләргиму мураҗиәт қилдуқ. Наһийә йезилирида йәрликни асасән жутниң яшлири колайду, — дәйду соалимизға җававән Чонҗа йезисиниң баш жигитбеши Нурмәһәмәт Арипов. — Улар йәрлик колиғини үчүн ахча алмайду, пәқәт мусибәт егилири бирвақлиқ тамиғини йәткүзүп бериду. Әнди Чонҗа йезисида йәрлик колашқа яшларни җәлип қилиш көп вақитларда мүмкин болмайду. Шуңлашқа җамаәтчиликниң тәкливи билән гөркарларға ахча төләшкә келиштуқ. Йәрлик колайдиған бәш-алтә балиға жуттин жиғилған ахчидин 30 миң тәңгә беримиз. Бизниң жутта мәхсус қәбирстанлиқ үчүн җамаәтчиликтин мәбләғ жиғилмайду. Қәбирстанлиқни аватлаштуруш, тазилаш үчүн дөләттин ахча бөлүниду. Бу мәбләққә көчәтләр тикилди, қәбирстанлиқниң әтрапи қоршалди. Шундақла һәр жили һамийларни җәлип қилип, йолларни җөндәймиз, рәткә кәлтүримиз. – Яркәнт шәһиридә икки қәбирстанлиқ бар, — дәп хәвәрләйду гезитимизниң Панфилов наһийәси бойичә өз мухбири Гөһәрбүви Исмайилҗанова. — Жигитбашлири бәргән мәлуматларға асаслансақ, йәрлик колаш үчүн икки гөркарға 20 миң тәңгә төлиниду. Әгәр вақит қис яки һава райи қолайсиз болған әһвалларда, йәрлик колашқа қошумчә күч җәлип қилиниду. Әнди қәбирстанлиқни аватлаштуруш вә башқиму ишларға дөләттин мәбләғ бөлүнмәйду. Жут-җамаәтчилик әтияз вә күз айлирида шәнбиликләрни уюштуриду, қәбирстанлиқлар тазилиниду, көчәтләр олтарғузулиду. Униңдин ташқири, Роза вә Қурван һейти мәйрәмлиридә һәрбир аилә өзлириниң йеқинлириниң қәбирлирини тазилап рәтләйду. Шундақла сахавәтлик инсанларниң халисанә ярдими билән қәбирстанлиқларниң айрим ишлири әмәлгә ашурулиду.