• "Туған жер"
• 13 Қараша, 2019

Чоң Ақсу – қутлуқ жутум

Кейинки вақитларда уйғур аһалиси зич истиқамәт қиливатқан жутларниң илғар пикирлик адәмлири өз йезилириниң тарихини, бүгүнкиси билән тәрәққият йоллирини йезип, айрим китап сүпитидә нәшир қилишни қолға алди. Бу, әлвәттә, наһайити муһим вәзипә һәм заман тәливигә мувапиқ келидиғанлиғи һәқиқәт. Һәрбир шәхсниң, һәрбир йезиниң, һәрбир әлниң тарихи бар. Уни йезип әвлатқа қалдуруш муһим мәсилә. Чүнки вақитниң өтүши билән өтмүшкә айлинидиған һәрхил вәзийәтләр кәлгүси әвлатқа савақ, яднамә, тарих болуп қалиду. Шу нуқтәий нәзәрдин елип қариғанда А.Қасимовниң «Йеңиланған Ғалҗат», Һ.Арзиевниң «Гүлләнгән өлкә», К.Авутовниң «Удутилиқлар», А.Зулияровниң «Йәттису уйғурлири», Ш.Аюповниң «Жутум – пәхрим» қатарлиқ әмгәклири уйғурлар җуғиҗәм яшаватқан йезилар һәққидики нәмунилик әмгәкләр қатарида орун алидиғанлиғида шүбһә йоқ. Йеқинда көрнәклик язғучи Тельман Нурахунов «Чоң Ақсу – қутлуқ жутум» намлиқ публицистикилиқ әсәрини тамамлап, нәширгә тапшурди. Биз төвәндә гезитханлар диққитигә әйнә шу китаптин үзүндини һавалә қиливатимиз. 1917 – 1940-жиллардики Чоң Ақсу 1917-жили Россиядә инқилап йүз берип, Вақитлиқ һөкүмәт вуҗутқа кәлди. Бу хил сәясий вәзийәтләрниң шамили Қазақстан зиминидики уйғур йезилириғиму йәтти. У чағларда Чоң Ақсуда диний затлар, болуслар йезини егиләп, заманниң өзгириватқанлиғини сәзгәндә, хәлиқ арисида «Большевик дегән мутәһәмләр топлинип, яхши адәмләрни өлтүрүватқидәк, мал-мүлүклирини талан-таражға селип, хотунлириға зорлуқ қилидекән. Бала-чақисини елип кетидекән. Қери-чүриләрни өлтүрүп, ишқа ярамлиқ әрләрни ичкиригә апирип ишләткидәк, ақ падишани чүшәргәнләр шулар екән» дегәнгә охшаш иғва вә питнә-пасатларни мечитларда, адәмләр көп жиғилған һәрқандақ җайларда ейтип, хәлиқни қаймуқтурди. Гражданлар уруши жиллири сәясий һоқуқ вә ихтисадий җәһәтләрдин һаллиқ кишиләрни чәкләш Чоң Ақсу йезисида, башқа йезидикиләргә охшаш, зор сүръәт алди. Шу җүмлидин ғалибийәт қазанған Октябрь инқилавиниң тәсир даириси күчәйгән 1918-жили җай-җайлардики йеза аһалиси арисида әмгәкчи хәлиқниң умумий жиғинлири болуп, кона әмәлдарларниң орниға кәмбәғәл-деханларниң вәкиллири сайланди. Йезиларда ревком, партия, комсомол тәшкилатлири, кәмбәғәл-батрақлар комитетлири, аяллар тәшкилати қурулуп, өз ишлирини бара-бара җанландурди. Һәммигә мәлум болғинидәк, гражданлар уруши жиллири қизил армия әскәрлиридин мәғлубийәткә учриған генерал Дутов вә башқиму ақгвардиячи генераллар күч топлап, қизил әскәрләргә, йәни коммунистларға қаршилиқ көрситишкә интилди. Қан төкүлүшләр овҗ еливатқан дәвирдә йәрлик аһалини паракәндиликкә селип, ат-улақ, озуқ-түлүк, мал-мүлкини булап-талап, техиму қалаймиқанчилиққа салди. Әйнә шундақ вәзийәттә Чоң Ақсу хәлқи инқилапчи қизил әскәрләргә йеқиндин ярдәмдә болди. Бу дәвир «Һәрбий коммунизм» дәври дәп атилип, партия билән һөкүмәтниң көрсәтмиси бойичә байлардинму, аддий деханлардинму артуқ ашлиқ, артуқ мал-мүлүк жиғилди. 1918-жили йезида хәлиқниң умумий жиғини өтүп, кона әмәлдарларни орнидин елип ташлиди. Йеза ревкомиға Муса Тохтиқулов, Һезим Тохтибақиев, Волревком (Болуслуқ инқилавий комитети) рәһбәр болуп Рәхмитулла Әмирдинов тайинланди. Улардин кейин 1918 – 1919-жиллири йеза ревкомини Самсақ Османов башқурған болса, Волревком рәислигигә Илахун Әмәров сайланған. Бирақ бу шәхсләр һаят тәҗрибиси вә билими йетәрлик әмәслигидин, йезида моҗут түзүмни йоқитип, йеңи тәртипни қандақ җарий қилишни мутлақ билмәтти. Көплигән жиғинлар уюштурулғанда йеңилиққа интилған хәлиқниң қизиқиши чәксиз еди. Бәхиткә қарши, йеңи түзүмгә зит келидиған һәммә нәрсини “кона” дәп билгән хәлиқниң чүшәнчисидә һәммини йоқитиш керәк дегән туйғу һасил болди. Чоң Ақсу йезисида наһайити көркәм, дәл-дәрәқлири бүккидә өскән, мевизарлиқ «Пашалиқ бағ» (Падишалиқ бағ) дегән нам билән атилидиған бағ болидиған. Волревкомниң рәиси «Әйнә шу паша (Падишаниң демәкчи) залимниң беғини йоқ қилиш керәк!» дегән буйруқни бериветиду. Шу чағда йезиниң айрим адәмлири «Яғачниң қолидин немә келиду? Йезимизниң зенитиғу» дәп бағни сақлап қелишқа тиришқанда: «Конилиқни яқлаттиңму?! Сән йеңилиққа қаршиму!» дәп уларни җим қилип қойиду. Әтиси бир топ киши палта, һәриләр билән Пашалиқ баққа берип, дәрәқләрни чепип, бир-икки күнниң ичидә қақ-пакиз қиливетиду. Бу вақиә, биринчидин, хәлиқниң шу жилларда қанчилик надан, саватсиз екәнлигидин дерәк бәрсә, иккинчидин, падишаға, униң әмәлдарлириға қаршилиғиниң ипадиси, тартқан җапа-мәшәқәтлириниң ғалибийәт нишани екәнлигини рошәнләштүрди. 1919-жили волревком рәислигигә Анайәт Омаров сайлиниду. Шу жили биринчи қетим Алмута шәһиридин Чоң Ақсуға губерниялик инқилавий комитетиниң вә губкомниң партиявий вәкили ретидә Йүсүп Әхмәтов келип, чоңақсулуқлар билән учришип, жиғин өткүзиду. Натиқлиқ қабилийәткә егә партия вәкили йеза мәркизидики түзләңгә жиғилған хәлиқ алдида сөзләп, социалистик ғалибийәтниң нәтиҗиси, йеңи қурулған һөкүмәтниң аддий хәлиқниң мәнпийитини көзләйдиғанлиғи, ишчи-деханларниң вә солдатларниң бирлишишиниң муһим вақиә екәнлигини тәпсилий сөзләп бериду. Униң хәлиқни роһландурғучи нутқини, мәзкүр жиғинға топланғанларниң көпчилиги кәмбәғәлләр болғачқа, диққәт билән тиңшайду. Жиғин рәсмийити аяқлашқандин кейин, Й.Әхмәтов аддий хәлиқни қизиқтурған соаллириға билгиничә җавап бәргән. Униң җаваплириға аддий хәлиқ һаяҗанланди, әнди арзу-арманлири әмәлгә ашидиғанлиғиға ишәнди. Әтиси Й.Әхмәтов хәлиқни кочиларда қизил байрақни тутуп, сәп түзүп меңишни үгәткән. 1919-жилиниң ахири 1920-жилниң башлирида Чоң Ақсуға Алмута вилайәтлик партия комитетиниң кативи вә шуниң билән биллә «Қошчилар» иттипақи вилайәтлик комитетиниң рәиси болуп ишләватқан ялқунлуқ инқилапчи Абдулла Розибақиев Йүсүпҗан Ғаппаров, Сопи Зәрватов, Йүсүп Әхмәтов билән келип, хәлиқ арисида Октябрь инқилави ғалибийитиниң әһмийитини чүшәндүриду. Йеза активистлири билән сөһбәтләрни өткүзүп, йол-йоруқларни бериду. Шу чағда Чоң Ақсуда партия ячейкиси қурулуп, униң тәркивигә он бир адәм әза болуп сайлиниду. Улар: Низахун Турдиев, Тейипахун Тайиров, Һевиз Обулғазиев, Давут Палтиев, Нәсирдин Исмайилов, Һезимахун Варисов, Савут Тохниязов, Үсүп Тохтибақиев, Авут Турдиев. Ячейкиниң рәиси Авут Турдиев, муавин рәиси болуп Тейивахун Тайиров сайланған. 1921-жилдин башлап, коммунистлар партиясиниң Х қурултийиниң қарариға бенаән мәмликәттә йеңи ихтисадий сәясәт әмәлгә ашурулушқа башлиди. У сәясәтниң һәрбий коммунизм озуқ-түлүк тәйярлаш системисини озуқ-түлүк системиси билән алмаштуруш, шәхсий тиҗарәткә рухсәт қилиш, йәрни дөләт назарити билән иҗаригә бериш, һәрқандақ әмгәк мәһсулатиға һәқ төләш ишчилар билән деханларниң иттипақини мустәһкәмләш кәби башқиму чарә-тәдбирләр йеза хәлқиниң турмуш паравәнлигини көтириш охшаш мәсилилиригә қаритилған еди. Нәтиҗидә деханлар етиз-ериқ ишлирини яхшилашқа киришсә, чарвичилиқ саһасида чарвичилар мал санини көпәйтишкә тиришти. Бу хил қолайлиқ пурсәт йеза билән шәһәр турғунлириниң алақисини йеқинлатти. Йәни деханчилиқ, чарвичилиқ мәһсулатлирини йеза аһалиси шәһәргә апирип бемалал саталайдиған болди. Мошундақ иҗабий ишларниң әмәлгә ашурулуватқанлиғидин илһамланған чоңақсулуқлар, җүмлидин Идрис Йүсүпов, Қәмирдин Йүсүпов, Әйса Тейипов, Тейивахун Тайиров, Үсүп Тохтибақиев, Җелил Ғәлиев, Нәсирдин Исмайилов, Мисир Сәйдуллаев қатарлиқ йезиниң паалийәтчан оғланлири аһали турмушиниң вә мәдәнийәтниң тәрәққияти үчүн зор ишларни атқурди. Җелил Ғәлиев тәрипидин сәһниләштүрүлгән вә Садиқ исимлиқ кишиниң чоң һойлисида қоюлған «Назугум» спектакли тамашибинларниң иллиқ алқишиға егә болған. Хәлиқниң роһини көтәргән. Кейин Мирзәхмәт Талипов «Көккөйнәкликләр» дәп аталған сәнъәт һәвәскарлириниң өмигини қуруп, Чоң Ақсуда вә униң әтрапидики йезиларда, Қарқарида концертлиқ программилири билән оюн көрсәтти. 1921-жили дәсләпки комсомол ячейкиси қурулуп, униң кативи болуп Әйса Тейипов сайланған. 1922 – 1923-жиллири болса, йезида батрақ-кәмбәғәлләр комитети қурулиду. Һетәк Садиров, Мисир Сәйдуллаев, Давут Палтаев, Тейивахун Тайиров һәрхил жилларда униң рәиси болди вә намрат әмгәкчиләрни йәр-су, ат-улақ, уруқ, қош-җабдуқ билән тәминләш ишлирини әмәлгә ашурди. Тәрәққий етишкә башлиған егилик ашлиқ данлирини вә башқиму мәһсулатларни базарда әркин сетишқа муйәссәр болалиди. 1922 – 1923-жиллири болса, батрақ-кәмбәғәлләр комитетиниң орниға «Қошчилар иттипақи» қурулуп, униңға Мисир Сәйдуллаев, Давут Палтиев, Тейивахун Тайиров вә башқилар сайланди. Шу дәвирдә яшиған вә йезиниң иҗтимаий-мәдәний тәрәққиятиға зор һәссә қошқан шәхсләрниң арисида Мисир Сәйдуллаевниң тутқан орни алаһидә. Жигирминчи жилларниң бешидин әмгәк паалийитини башлиған М.Сәйдуллаев Кеңәш партия мәктивидә оқуп, уни тамамлиғандин кейин оттуз жилға йеқин вақит мабайнида Уйғур наһийәсиниң бирқанчә егилигидә колхоз башқармисиниң рәиси, хәлиқ депутатлири йеза Кеңишиниң рәиси қатарлиқ лавазимларда ишлиди. Колхоз қурулушиниң дәсләпки жиллири, уруш дәвирлиридә һәрқандақ қийинчилиқ шараитларда йеза егилигиниң тәрәққияти үчүн салмақлиқ һәссә қошти. Жигирминчи жилларниң ахири, оттузинчи жилларниң башлирида бир топ кәмбәғәлләр билән дәсләпки қурулған колхозға әза болуп киргән вақитларда йезида синипий күрәшләр овҗ алған еди. Җиддий қаршилиқ көрситиш, йеңи қурулған колхозниң мал-мүлкини булап-тартип кетиш, хаманларни өртәветиш кәби сүйиқәст қилиш җинайәтлири көпәйгән қалаймиқан мәзгил еди. Әйнә шундақ пәйтләрдә Мисир Сәйдуллаев өз жутдашлири билән дүшмәнлик қиливатқан күчләргә қарши туруш ишлирини җанландурушқа мәҗбур болған. Колхоз қурулушиниң дәсләпки жиллирида М.Сәйдуллаев көкбеши хизмитини атқуриду. Деханчилиққа беваситә мунасивәтлик бу вәзипә у жилларда бәкму муһим вә җавапкәрлик ишлардин болуп һесаплинатти. Униң адил һәм әмгәксөйгүчлигини байқиған наһийәлик партия комитети 1934-жили «Қизил үлгә» колхозиниң рәислигигә тәвсийә қилиду. Бу егиликни башқурған төрт жил ичидә М.Сәйдуллаев тәшкилатчилиқ қабилийитини, йеза егилигини башқуруштики услубларни мукәммәлләштүрүш, издиниш, тәҗрибә топлаш арқилиқ өзиниң пак виждан егиси кәби тиришчанлиғини намайиш қилди. М.Сәйдуллаев 1940 – 1944-жиллири «Әмгәк» вә «Қизил Октябрь», 1944-жили «Свердлов» намидики егиликләрдә рәислик хизмитидә болди. 1956-жилдин 1965-жилғичә Чарин йеза Кеңишиниң рәиси хизмитини атқурди. Мисир ака қайси хизмәттә ишлимисун, һәммила йәрдә өз билимини, пәм-параситини намайиш қилип, йезиларниң ихтисадий вә иҗтимаий, мәдәний тәрәққиятиға бебаһа үлүш қошқан бүйүк инсанлардин болуп қаливериду. Түркстан компартияси бәшинчи қурултийиниң қарари асасида, йеңи Кеңәш тәшкилати сүпитидә қурулған “Қошчилар иттипақи” вә униң җай-җайлардики органлири деханларни кооперациягә бирләштүрүш, уларни қурал-җабдуқ билән тәминләштә нурғун ишларни әмәлгә ашурған. Шундақла мәдәний-маарип мәһкимилириниң, кеңәш органлириниң вә кәспий иттипақларниң ишиға өз тәсирини йәткүзгән. Мәмликәтни индустрияләштүрүш асасида социализм қурушқа һазирлиниш дәвридә йеңидин бәрпа қилинған мәзкүр иттипақни мустәһкәмләш вә йәр-су ислаһитини жүргүзүш лазим болди. Уйғур деханлириниң һаятида чоң тарихий әһмийәткә егә бу ислаһатниң нәтиҗисидә 1923 – 1924-жиллири икки йүзчә түтүн батрақ вә кәмбәғәлләр йәр-су һәм икки миңға йеқин мал алди. Қедимий заманлардин бери деханчилиқни яхши билидиған меһнәткәш уйғур деханлири өз йәр-сулириға егә болди. Амма техичә савати ечилмиған хәлиқ берилгән мал-мүлүкни хусусий мүлүккә айландуруп, өз еһтияҗиға сәрип қилишқа башлиди. Һәрхил һелигәрликниң арқисида шәхсий мүлкини көпәйтишкә киришти. Мошундақ сәлбий һаләтләр жүргүзүлүватқан ислаһатларға тоғра кәлмәйдиғанлиғи ениқлинип, әнди деханларниң бирлишип әмгәк қилиш зөрүрийити пәйда болди. Шундақ қилип, 1925 – 1927-жиллирида кооперативлаштуруш җәрияни әмәлгә ашти. Бу һәққидә пролетариат даһиси В.И. Ленин «Кооперация һәққидә» намлиқ әмгигидә тәпсилий баян қилинған. Мәзкүр җәриянда йеза аһалисидики һаллиқ кишиләрниң йошурған ашлиқлири мусадирә қилинди. Чоң Ақсуда деханларниң йәргә бирлишип ишләш һәрикити башлинип, уруқ, қош-җабдуқ, улақ-күчлиридин бирлишип пайдилиниш, бәлгүлүк үлүш қошуш асасида ишләп, һосулни пайға қарап тәхсим қилиш (артель, ишләпчиқириш кооперация), сода ширкәтлиригә бирлишиш (потребкооперация) охшаш биләшмиләр пәйда болди. Уларниң тәшкилатчилири Авутахун Турдиев, Нәсирдин Исмайилов, Әнбәр Елибақиев вә башқилар шуларниң җүмлисидин. «Йеңиланған йеза» намлиқ китапниң муәллиплири М.Розиев билән М.Мәмтияров «Кәмбәғәлләр авази» гезитиниң 1927-жилқи 14-июнь санидин гезит мухбири Қ.Йүсүповниң «Биздә чепинлиқ вә терилғулуқ йәрләр» сәрләвһилик мақалисидин мисал кәлтүргән. Униңда йеза ихтисади һәққидә мундақ дейилиду: «Чоң Ақсуда (Долата, Сәккизонни қошуп һесаплиғанда), – 584 түтүн, 2562 җан бар. Улар батрақлар 114 түтүн, кәмбәғәлләр 175 түтүн, оттура һаллиқлар 93 түтүн, чоң байлар 2 түтүн, дайимлиқ малай тутқанлар 19 түтүн, вақитлиқ малай тутқанлар 7 түтүн. Су йетидиған терилғу 884 десятина (униң ичидә бедә 54 десятина). Чепинлиқ пәқәт 4 десятина һәм бенәмлик пәқәт 12 десятина. 1926-жил һесави бойичә чоң қара мал 1769 баш, бир яштин кичиклири 457 баш. Қой-өшкә 6148 баш, оғлақ-қоза 2430 баш. Нәтиҗидә терилғулуқ йәрниң һосули (суниң қислиғидин) мәзкүр җанға йетишмәйду. Йәр-су җоңқармилири тегишлик чарә көрмисә, деханларниң һали еғир болмақта». Бу рәқәмләр Чоң Ақсуда жүргүзүлгән йәр-су ислаһитидин кейинму аһалиниң ихтисадий турмушини яхшилап кетәлмигәнлигидин дерәк бериду. Бирақ һәрқандақ қийинчилиқларға төзүп қалған хәлиқниң аң-сәвийәси күндин-күнгә көтирилип, йезидики җәмийәтлик, сәясий, егилик вә мәдәний ишларға болған паалийәтчанлиғи ашиду. 1929-жили 8-март мәйримини нишанлаш үчүн йезидики аялларниң барлиғи дегидәк қатнишиду. Мәзкүр чарә-тәдбир алаһидә дағдуғилиқ вә сәясий өрләш кәйпиятида уюштурулуп, шу күни 15 аял партиягә, 20 аял «Қошчилар иттипақиға» әза болуп киришкә әризә бериду. 1930-жили Чоң Ақсуда парчә йеза егилиги уюшмилири бирлишип, йеза егилиги артелиға айландурулди. Артельни уюштуруш вә риваҗландуруш йол-йоруқлирини көрситиш үчүн Яркәнт наһийәлик партия комитети билән наһийәлик Кеңәш иҗраий комитети Әхмәт Аюпов дегән кишини әвәтиду. Артельға «Ғәйрәт» дегән нам берилип, униңға 120 түтүн бирләшти. Әнбәр Елибақиев мана шу артельниң биринчи рәиси болуп сайлиниду. Артельниң қаримиғида 350 десятина ашлиқ, 25 десятина әпийүн терилғуси болди. Ат 60 баш, өкүз 30 баш, 6 төрт чақлиқ һарву, 16 иргулу (һарву), 8 соқа, 20 сапан, 2 тирна, 20 сөрәм, 15 тулуқ таш бирләштүрүлди. Чарвичилиқ саһасида 350 баш қой, 50 баш өшкә, 35 сийир болған. Артельниң қурулуши йеза әмгәкчилирини җигәрлик ишләшкә дәвәт қилған. Мәлум болушичә, әтиязлиқ терилғу мәзгиллиридә соқа-сайман йетишмәй, артель әзалиридин 60 адәм бәлгүҗәк вә кәтмән билән йәр чанап, терилғу ишлирини чапсанлатқан. Һәқиқәтәнму, йеңи түзүмдин роһланған деханларниң әмгигидә җанпидалиқ роһини һис қилишқа болатти. Аяллардинму әр кишиләрдин қалмай әмгәк қилған Һекимхан Юнусова, Һозурәм Һосманова күнигә йерим десятинидин ома оруп, даңлиқ омичилардин аталған еди. Әйнә шу чағларда колхозға әза болуп киргәнләр: Өмәр Мусаев, Мисир Сәйдуллаев, Әнбәр Елибақиев, Баһавдун Мусаев, Надир Садиров, Һевиз Абдулғазиев, Давут Палтиев, Савут Тохниязов, Һезимахун Варисов, Нәсирдин Исмайилов, Низахун Турдиев, Үсүп Тохтибақиев, Авут Турдиев, Әлим Аблизов, Тейипахун Тайиров, Пәйзулла Арзиев, Өмәр Сайитов, Мушрапил Исрайилов, Һүснидин Қурванқулов, Абдуреһим Гайитов, Розахун Төмүров, Авдун Сулайманов, Шайим Һошәков, Җәпә Тохтибақиев, Мәсим Аббасов, Сәйдвақас Худайбәрдиев, Нурахун Худайбәрдиев, Әйса Мусаев, Тохтахун Сидиров, Һевулла Һошуров, Әлахун Ғәниев, Шарапәт Камалова, Айшәм Тохниязова, Тохтихан Зерипова, Патәм Олхәрова, Қурванхан Йүсүпова, Данихан Абдурусулова, Розихан Ақйолова, Дилхан Тохтаева, Селимхан Йүсүпова, Һозурәм Һосманова, Һекимәм Юнусова, Мәрийәмхан Садирова вә башқилар колхоз қурулушиниң тәшәббускарлири вә униң әзалири, колхозниң һулини қурған вә һәрқандақ қийин вәзийәтләрдә уни мустәһкәмләп, тәрәққий әткүзгән жутумизниң пәхирлик пешқәдәмлиридиндур. Уларниң вапат болуп кәткинигә узақ жиллар болсиму, жутдашларниң қәлбидә мәңгү һаят вә исимлирини дайим махтиниш, мәғрурлиниш билән тилға алиду, әсләйду. 1930-жили коммунистлар партиясиниң мәркизий комитети «Коллективлаштуруш сүръити вә дөләтниң колхоз қурулушиға ярдәм қилиш чарилири» тоғрилиқ тохтам қобул қилди. Партия жүргүзгән йеңи сәясәт социализмниң кәң қанат йейишиға қаритилған еди. (Давами бар).