• Әхбаратлар еқими
• 13 Қараша, 2019

Туризмниң истиқбали зор

Йолдаш МОЛОТОВ, “Уйғур авази” Бийил августта пүткүл дуния аммивий әхбарат васитилиридә АҚШ президенти Дональд Трампниң оғли вә нәвриси Моңғолиядә дәм алғанлиғи тоғрилиқ әхбарат тарқалған еди. Әлвәттә, бу дуния җамаәтчилиги үчүн сенсация болғанлиғи сөзсиз. Чүнки дуниядики әң қудрәтлик дөләтни башқуруватқан адәмниң аилисиниң әзалири әнди тәрәққий етиватқан мәмликәттә дәм елиши, бирқаримаққа, әқилгә сиғмиши еһтимал. Кейин мәлум болғинидәк, Д.Трампниң оғли вә нәвриси тоққуз күн давамида Моңғолияниң Баян-Өлгей өлкисидә дәм алған екән. Буни һазир Моңғолиядә яшаватқан этникилиқ қазақ Жандос Қоңтарбай уюштурған. Униң ейтишичә, һазир тәрәққий әткән дөләтләрдә яшаватқан байлар күндилик шәһәр һаятидин «һерип» кәткән. Кейинки жилларда жилиға бир қетим болсиму һәммини ташлап, йәни Интернет, янфонларни өчирип, аддийла шараитлар яритилған җайларда дәм елишни халайдиғанлар сани көпийиветипту. Улар бепаян далада, егиз тағларда жүрүп, көчмән хәлиқләрниң аддий турмушини үгинишни, бираз болсиму шу шараитта яшашни халайдиған тиҗарәтчи вә сәясәтчиләр екән. Жандос Қоңтарбайниң мошу тиҗарәт билән шуғуллиниватқанлиғиға төрт жил болған . Мошу жиллар давамида нурғунлиған чәтәлликләрниң мошундақ дәм елишини уюштурупту. Трамп аилисиниң дәм елишини уюштуруш үчүн икки жил давамида һәрикәт қилған. Ахири армини әмәлгә ешип, дунияға тонулди. Иккинчидин, тиҗарити үчүн кәң имканийәтләрни яритивалди. Тиҗарәтчи үчүн мундақ пурсәт һаятида бирла қетим берилсә керәк. Униңдин ташқири, у өз елиниң дуниядики имиджини йәнә бир пәллигә көтәрди. Биз бу мисални кәлтүрүшимизниң сәвәви, туризмниң иқтидарини намайиш қилиш. Қошумчә қилсақ, Қазақстанниң саһалиқ министрлиги яш тиҗарәтчи Жандос Қоңтарбайни елимизгә тәклип қилип, тәҗрибисини үгәнди һәм мошу йәрдә тиҗарәт ечиш тәкливини бәрди. Тәкитләш лазимки, туризм дуния ихтисадида чоң роль атқуридиған саһаларниң биридур. Дуниявий туризм тәшкилатиниң мәлуматлириға асаслансақ, бу саһа умуммиллий мәһсулатниң ондин бир қисмини, хәлиқара инвестицияләрниң 11 пайизини җәлип қилидекән. Аләмдики иш орунлириниң һәр тоққузинчисини туризм тәминләйдекән. Әнди тапавити җәһәттин болса, нефть вә автомобиль содисидин кейин үчинчи орунда туридекән. Тәхминләр бойичә ХХІ әсирдә туризм индустрияси техиму тәрәққий етиду дәп күтүлмәктә. Қизиқ йери, туризм дуниявий боһранларға «бойсунуп» кәтмәйдиған саһаларниң бири болуп һесаплиниду. Ихтисатчиларниң һесаплири бойичә, бир чәтәллик турист қалдурған ахчини тепиш үчүн дөләт 9 тонна көмүр, яки 15 тонна нефть яки 2 тонна алий сортлуқ буғдайни экспорт қилиши керәк екән. Билимизки, хамәшияларни экспорт қилиш мәмликәтниң энергия мәнбәлирини, тәбиий ресурслирини азайтиду. Әнди туризм саһаси болса, түгимәйдиған ресурслар билән ишләйду. Униңдин ташқири, дөләткә чәт әл валютисиниң келишини тәминләйду. Йәрлик хәлиқни иш орунлири билән тәминләшкә, хизмәт көрситиш инфрақурулумни тәрәққий әткүзүшкә тәсир қилиду. Тәтқиқатлар йәкүнлири шуни көрсәттики, әгәр 100 миң турист шәһәрдә икки саат жүрсә, кам дегәндә 350 миң доллар ахча хәшләйдекән. Бир турист өзи сәяһәткә кәлгән дөләткә оттура һесап билән 1000 АҚШ доллири көләмидә мәбләғ қалдуруп кетидекән. Муһими, дөләтни, милләтниң мәдәнийитини, урпи-адәтлирини дунияға тонутиду, реклама қилиду, хәлиқләр арисидики мунасивәтләрни кәңәйтип, интеграцияни күчәйтиду. Мәлумки, дунияда айрим дөләтләрдә туризм мәмликәт бюджетиниң асасий мәнбәси болуп һесаплиниду. Йәни хәлиқ асасий тапавитини әйнә шу дөләткә келидиған туристлардин тапиду. Статистикилиқ мәлуматлар бойичә, дунияда Франция туристлар әң көп келидиған дөләт һесаплиниду. АҚШ болса, туризмдин әң көп пайда тапидиған мәмликәт. Хитай дөлити болса, туризмни тәрәққий әткүзүш үчүн әң көп мәбләғ салған әл. Дунияда һәр жили 1,5 миллиард адәм туристлиқ сәяһәткә атлинидекән һәм бу рәқәм жилдин-жилға өсүватиду. Туризм асасән икки түргә бөлүниду. Биринчиси, ички туризм. Иккинчиси болса, чәтәллик туризм. Биринчиси бойичә йәрлик сәяһәтчиләр өз дөлитидики тәбиәт мәнзириси гөзәл дәм алидиған регионларни, хасийәтлик җайларни, тарихий орунларни зиярәт қилиду. Иккинчисидә, әлниң дунияға тонулған орунлирини чәтәллик меһманлар көрүш үчүн келиду. Тәкитләш лазимки, туризмниң түрлири наһайити көп. Мәсилән, этнотуризм, медицинилиқ, иш бабидики, мәдәний, қишлиқ, язлиқ вә һаказилар. Кейинки жилларда тәрәққий әткән дөләтләр сәяһәтчилири арисида этнотуризмға болған қизиқиш ашмақта. Йәни уларни өз әксидә сақлинип қалған тәбиәт мәнзирилири, йәрлик хәлиқләрниң мәдәнийити, турмуш адәтлири, миллий таамлири, һаят тәризи қизиқтуриду. Буниңға биз жуқурида кәлтүргән вақиә мисал болалайду. Әлвәттә, туристларни җәлип қилиш үчүн мувапиқ инфрақурулум, алий дәриҗидә хизмәт көрситиш салаһийити муһим роль ойнайду. Әлвәттә, һазирқи риқабәт шараитида «Қазақстанда туризмни тәрәққий әткүзүшниң қандақ истиқбали бар?» дегән соалниң пәйда болуши ениқ. Шуни тәһлил қилип көрәйли. Етирап қилиш керәкки, бүгүнки таңда елимиздә туризмниң тәрәққияти, башқа әлләр билән селиштурғанда, төвән дәриҗидә. Амма бу саһани тәрәққий әткүзүш иқтидари жуқури. Биринчидин, географиялик орунлишиши қолайлиқ. Ғәрип билән Шәриқниң дәл оттурисида орунлашқан елимиз арқилиқ һазир чоң коммерциялик йоллар өтүватиду. Бу, өз новитидә, транспорт мәсилисини өзлүгидин һәл қилмақта. Болупму бу күндин-күнгә тәрәққий етиватқан Хитай елидин келиватқан туристлар үчүн қолайлиқ. Иккинчидин, елимиздики ички сәясий турақлиқму, ихтисадий тәрәққиятму муһим роль ойнайду. Үчинчидин, мәмликитимизниң тәбиитиниң алаһидиликлири, тарихий җайларниң көплиги туристларни җәлип қилиду. Төртинчидин, мусулман, христиан вә башқиму динларниң ядикарлиқлириниң көплиги. Бәшинчидин, туризм ишини билидиған мутәхәссисләр бар. Униңдин ташқири, һөкүмәт елимиздә туризмни тәрәққий әткүзүш мәхситидә 2001-жили «Қазақстан Җумһурийитидики туристлиқ паалийәт тоғрилиқ» Қанунни қобул қилди. Шу қанунға мувапиқ туризмни тәрәққий әткүзүш, туристларни көпләп җәлип қилиш, инфрақурулумни шәкилләндүрүш үчүн барлиқ шараитлар яритилиши лазим. Тәкитләш лазимки, елимиздә бу саһани тәрәққий әткүзүшниң муһимлиғи һәққидә Қазақстанниң Тунҗа Президенти Нурсултан Назарбаев вә Президент Қасым-Жомарт Тоқаев бирнәччә қетим алаһидә қәйт қилди. Һазир елимиздә бу йөнилиштә нурғун ишлар әмәлгә ашурулмақта. Чәт әлләрдин келиватқан туристлар саниму өсүватиду. Мәсилән, россиялик туристлар арисида Алмутидики Чимбулақ чаңғу курорти, Медев муз мәйдани наһайити аммибап екән. Бурабай көли әтрапидики сағламлаштуруш-дәм елиш орунлиридиму Россиядин келидиғанлар көп. Язда Алакөл көлиниң шипалиқ сүйигә чөмүлүшини халайдиғанларму нурғун. Өткән язда болса, иҗтимаий торларда Наринқолдики “Көлсай” көли әтрапида дәм еливатқан әрәпләрниң видеолири тарқиди. Шундақла мана йеқинда Сәүдийә Әрәпстанидин шейхлар о олашқа келип, дәм елип кәтти. Улар Кендерли-Каясан, Арыс, Қаратав, Жусандала, Җәнубий Қазақстан қоруқлирида доғдақларни олиди. Шәртнамә бойичә шейхлар һәрбир өлтүрүлгән қуш үчүн 656,5 миң тәңгә төлигән. Қазақстанниң һәрбир регионида хасийәтлик вә тарихий җайлар нурғун екәнлиги мәлум. Бу җайларға йәрлик аһали көп бариду. Түркстан шәһири, Бекет ата мәқбәрилири шулар җүмлисидиндур. Әлвәттә, Алмута вилайитидиму туристларни җәлип қилидиған җайлар көп. Шуларниң бири – Чарин чатқаллиғи. – Чарин миллий тәбиий парки җумһурийәтлик дәриҗидики мәһкимә – дәйду мәзкүр паркниң туризм вә экологиялик ақартиш бөлүминиң башлиғи Қутлуқҗан Юнусов. – Паркниң даирисидә төрт туристлиқ маршрут бар. Улар – Чарин чатқаллиғи, ерәнлик сай, Темерлик кичик чатқаллиғи, бейитлар вә қорғанлар комплекси. Һазир туристлар асасән Чарин чатқаллиғиға келиду. Чүнки Чарин чатқаллиғи дунияда тәңдиши йоқ, тәбиити өз әйничә сақлинип қалған әҗайип орун. Бийил мошу күнгә қәдәр бу йәргә 20 294 турист кәлди. Уларниң ичидә дунияниң 60 дөлитидин 8 390 турист бар. Оттура һесап билән бир турист бизгә кәлгәндә күнигә 4552 тәңгә хәшләйду. Буниң ичигә тамақ, машина туриғи, чатқаллиққа чүшүп-чиқиш хизмити кириду. Мәбләғниң һәммиси җумһурийәтлик бюджетқа чүшиду. Һазир биз Чарин чатқаллиғида этнотуризмниму тәрәққий әткүзүватимиз. Юртилар тикилди, миллий таамлар тәвсийә қилиниду. Йәнә бир маршрутимиз у – ерәнлик сай. Бу йәргиму туристлар нурғун келиду. Әнди бейитлар вә қоғанлар комплексиға, асасән, өзимизниң туристлири келиду. Тарихқа қизиқидиғанлар зиярәт қилиду. Умумән, паркта туризмни тәрәққий әткүзүшниң истиқбали жуқури. Муһими, чәт әлләрдин келиватқанларниң сани жилдин-жилға өсүватиду. Әнди умумән Уйғур наһийәсигә келидиған болсақ, кейинки жилларда иссиқ су аришаңлири хәлиқ ичидә наһайити аммибаплиққа айланди. Миллитимиз вәкиллири болса, Кәтмән тағлиридики Назугум өңкүрини зиярәт қилишни адәткә айландурған. Мәлумки, Панфилов наһийәсидә Хитай дөлити билән сода-сетиқ ишлири башланғандин буян туристлар сани кәскин өсти. – Болупму “Қорғас” чегара йенидики хәлиқара һәмкарлиқ мәркизи ечилғандин кейин туристлар сани күн санап өсүватиду – дәйду гезитимизниң Панфилов наһийәси бойичә мухбири Гөһәрбүви Исмайилҗанова. – Улар иш бабидики туристлар. Һәммигә мәлумки, Яркәнт шәһиридә атақлиқ Веливай мечити бар. Мәзкүр мечит 1982-жилдин башлап мемарчилиқ вә тарихий ядикарлиқ сүпитидә дөләт һимайисигә киргүзүлгән. Шәһәрдики туристлар үчүн аммибап җайларниң бири. Уни һазир чәт әлләрдин туристлар келип көрүватиду. Мана өткәндила Җәнубий Кореядин, Венгриядин кәлгән туристлар зиярәт қилди. Йәнә «Әулиеағаш» намлиқ хасийәтлик җай бар. Бу йәргә адәмләр асасән шипа издәп келиду. Айримлири әрвалар роһлириға сиғинидиған җай сүпитидә зиярәт қилиду. Яркәнт тәвәсидә шундақла «Жаркент-Арасан» санаториясигә келидиғанлар көп. Бу йәрдә давалинип, тағ бағрида дәм елип кетиш үчүн барлиқ шараитлар яритилған. Һәммигә мәлумки, Әмгәкчиқазақ наһийәси Ишиктә шәһириниң әтрапидики қорғанларда дунияға мәлум «Алтун адәм» тепилған. Шуңлашқа бу наһийәдиму туристлар үчүн қизиқ җайлар нурғун. Наһийә бойичә гезитимизниң мухбири Рашидәм Рахманова мәзкүр өлкиниң туристлиқ иқтидари һәққидә төвәндики мәлуматларни тәвсийә қилди. Әмгәкчиқазақ наһийәси Алмута вилайитидә территорияси җәһәттин наһайити чоң наһийә һесаплиниду. Тәбиити гөзәл, мәнзирилик вә тарихий җайлири нурғун. Наһийәниң 79 йезисиниң һәммисидә дегидәк хасийәтлик орунлар бар. Шуңлашқа елимизниң башқа регионлири турғунлириниң вә чәтәлликләрниң бу җайларға қизиқиши үстүн. Һазир наһийәдә туризм саһасиға алаһидә көңүл бөлүнүватиду. Наһийәдә умумән 12 туристлиқ маршрут моҗут. Жил бешидин башлап 75 729 турист кәлгән екән. Уларға 106,3 миллион тәңгилик һәқлиқ хизмәт көрситилгән. Демәк, наһийә бюджети үчүн тилға аларлиқ кирим киргән. Һазир наһийәдә туристлар үчүн қолайлиқ инфрақурулумларни бәрпа қилиш, тарихий җайларни реклама қилиш җиддий қолға елинмақта. Шәхсән өзәм мошуниңдин икки жил илгири Өзбәкстанниң Сәмәрқәнт шәһирини зиярәт қилиш имканийитигә егә болған едим. Мәлумки, Сәмәрқәнт Мәркизий Азиядики қедимий шәһәрләрниң биридур. Шуңлашқа тарихий беналар, кона мечитлар, мирасгаһлар наһайити көп. Бу йәргә дунияниң нурғун дөләтлиридин туристлар келиду. Шәһәр хәлқиниң тапавитиму әйнә шу туристлардин кириду. Сәмәрқәнтликләр буни яхши чүшиниду һәм һәрбир туристниң көңлини елишқа тиришиду. Туристлиқ инфрақурулуми яхши, хәлқиниң туристларға болған муамилиси наһайити сәмимий. Сәпәр давамида мени һәйран қалдурған вақиәләргиму дуч болдуқ. Сәмәрқәнттики Регистан мәйдани чоң тарихий орун һесаплиниду. Әйнә шу мәйдан әтрапида яшайдиғанлар бош вақти болса йолларни сүпүрүп, гүлләрни суғиридекән, уларни пәрвиш қилидекән. Бу иши үчүн улар һәқ тәләп қилмайду. Мәйдан әтрапини зиярәт қиливатқинимизда болса, бәлдиңләрдә олтарған мойсүпәт бовайлар орнидин туруп биз билән иллиқ саламлашти. Биз дәсләп хиҗаләт болупму қалдуқ, амма улардики сәмимийликни байқиғанда сәмәрқәнтликләрниң меһманларға болған һөрмитини чүшәндуқ. Әлвәттә, биз у сәпәрдин наһайити иллиқ һис-туйғулар илкидә қайттуқ. Имканийәт болса, йәнә бир қетим беришни мәхсәт қилдуқ. Демәк, турист үчүн қолайлиқ шараитларла әмәс, шундақла аддий инсаний мунасивәтләрму муһим. Биз мошуни яхши чүшәнсәк һәм әмәлиятта қоллансақ, елимизгә көпләп туристларни җәлип қилалаймиз.