• Йеңилиқлар
• 13 Қараша, 2019

Һәмкарлиқ мунасивәтләр күчийиду

Омск шәһиридә “Чегара йенидики һәмкарлиқни тәрәққий әткүзүшниң муһим мәсилилири” мавзусида XVI Қазақстан вә Россия Регионларара һәмкарлиқ форуми болуп өтти. Униңға Қазақстан вә Россия Президентлири Қасым-Жомарт Тоқаев билән Владимир Путин қатнашти. Он алтә жилдин тартип иккитәрәплимә мунасивәтләрни күчәйтишниң нәтиҗидарлиқ мәйданиға айланған форумға бу қетим Россияниң 23 субъектидин вә Қазақстанниң 14 вилайитидин 1 300 делегат кәлди. Ейтмақчи, 2003-жили мундақ чегара йенидики учришиш өткүзүш әнъәниси 2003-жили нәқ Омскта туғулған еди. Форумниң умумий мәҗлиси һарписида Қасым-Жомарт Тоқаев билән Владимир Путин музакирилири өткүзүлүп, Президентлар иккитәрәплимә мунасивәтләрни тәрәққий әткүзүш истиқбалини, регионлуқ дәриҗидики өзара һәрикәтниң асаслиқ мәсилилирини муһакимә қилди. Қасым-Жомарт Тоқаев Россия тәрәпкә меһмандостлуқ көрсәткәнлиги үчүн миннәтдарлиқ билдүрүп, форумниң нәтиҗидарлиғини вә пайдилиқ болуватқанлиғини тәкитлиди. – 2003-жили бизниң Тунҗа Президент Нурсултан Назарбаевниң вә Сизниң күч чиқиришиңиз түпәйли мошу йәрдә, Омскта, регионларара дәриҗидики дәсләпки учришиш болуп өтти. Бу механизм толуқ ишқа қошулуп, өзини регионларниң өзара һәрикитиниң нәтиҗидарлиқ қурали сүпитидә әң яхши тәрәптин көрсәтти. Мәмликәтлиримизниң регионлири оттурисида сода көләминиң өсүватқанлиғи наһайити муһим вә диққәткә сазавәрдур. Биз санаәт кооперациясидә, йеза егилиги саһасидики һәмкарлиқта чоң утуқларға йәттуқ, шуңлашқа наһайити чоң асас селинди, дәп ойлаймән. Мән буниңдинму чоң нәтиҗиләрни қолға кәлтүрүш үчүн күч чиқиримән, – дәп тәкитлиди Дөләт рәһбири. Владимир Путин өз новитидә форумниң әнъәнигә айлинип, Россия билән Қазақстанниң регионлирини бағлаштуруватқанлиғини атап көрсәтти. – Мәмликәтлиримиз оттурисидики мунасивәтләр утуқлуқ тәрәққий етиватиду. Өткән жили товар айлиниминиң өскәнлиги байқалди, инвестицияләрму өсүватиду. Биз мунтәзим учришип туруватимиз, шундақ болсиму һәрқачан алаһидә диққитимизни тәләп қилидиған мавзулар бар, – деди Россия Президенти. Шу нәрсә диққәткә сазавәрки, Қасым-Жомарт Тоқаев билән Владимир Путин бу қетим өзлириниң тонушқанлиғиға 20 жил толуши һарписида учрашти. 1999-жили шу чағда Қазақстан вә Россия премьер-министрлири Украина Президентиниң инаугурациясидә қол елишқан еди... Чегара йенидики һәмкарлиқни тәрәққий әткүзүшниң муһим мәсилилири форумниң умумий мәҗлисиниң баш мавзуси болди. Қасым-Жомарт Тоқаев бу йосунда форумниң һазирқи күндә чегара йенидики формат даирисидин чиқип, мәмликәтлиримизниң өзара һәрикитиниң толуқ мәзмунлуқ механизмиға айланғанлиғини тәкитлиди. Дөләт рәһбириниң қәйт қилишичә, бу тоғрилиқ кейинки жиллардики һәмкарлиқ йәкүнлири гувалиқ қилиду. Мәсилән, сода-инвестициялик өзара һәрикәт хелә кәңәйди. 2003 – 2018-жилларда өзара сода көләми 3,5 һәссә көпәйди. Өткән жили товар айлиними 6,5 триллион тәңгидин яки тәхминән 19 миллиард доллардин ешип кәтти. 2005 – 2018-жилларда Россияниң Қазақстанға уттур инвестицияси 14 миллиард долларға йеқин мәбләғни тәшкил қилди. Қазақстан бизнеси Россиягә 4 миллиард доллар салди. Биздә 6 800дин ошуқ россиялик вә 3 200 бирләшкән компания ишләватиду. Нефть, энергетика, малийә, машина ясаш, тағ-кан, химия вә ихтисатниң башқа саһалирида бирләшкән лайиһиләр актив әмәлгә ашурулуватиду. Бизниң карханилиримиз Қазақстанниң “Тенгиз”, “Королевское” вә “Қарашағанақ” канлирида, шундақла “Хвалынское”, “Центральное” вә “Қурманғазы” чегариларара канлирида бирләшкән ишларни жүргүзүватиду. Қазақстан көп җәһәттин бизниң Каспий саһилини өзләштүрүш бойичә бирләшкән күч чиқиришимизға асаслинип, Селиқ кодексиға вә Йәр асти байлиқлири тоғрилиқ кодексқа мундақ лайиһиләрниң ихтисадий нәтиҗидарлиғини ашурушқа қаритилған хелә өзгиришләрни киргүзди, – дәп тәкитлиди Дөләт рәһбири. Нефть-газ-химия саһасидики һәмкарлиқ йеңи йөнилиш болди. Президент Алмута вилайитидә тәйяр май чиқириш бойичә “Лукойл” компанияси лайиһисиниң аяқлашқанлиғини қанаәтлиниш билән тәкитлиди. Бу униңға Мәркизий Азиядә вә Ғәрбий Хитайда алдинқи орунни егиләш имканийитини бериду. Евразия ихтисадий иттипақи даирисидә чоң ишлар жүргүзүлүп, регионлар униң имканийәтлиридин актив пайдиланмақта. Шуниң билән бир вақитта қолға кәлтүрүлгән сүръәт вә нәтиҗиләрни сақлап қелиш муһим. Қасым-Жомарт Тоқаевниң пикричә, буниң үчүн 2025-жилғичә бәлгүләнгән Евразия интеграциясини тәрәққий әткүзүш стратегиясини қарап чиқиш керәк. – Өткән жили Ақтавда мәмликәтлиримиз Каспий йенидики башқа дөләтләр билән бирликтә тарихий келишимни қолға кәлтүрди – Каспий деңизиниң Һоқуқ мәртивиси тоғрилиқ конвенция имзаланди. Конвенция тәбиәт ресурслирини үнүмлүк вә течлиқ мәхсәттә пайдилиниш үчүн, умумән, Каспий деңизи бассейнидики ихтисадий һәмкарлиқни чоңқурлитиш үчүн турақлиқ асас яратти. Көп җәһәттин нәқ Қазақстан вә Россия рәһбәрлигиниң конструктив яндишиши түпәйли бу тарихий келишим реаллиққа айланди, – деди Қазақстан Президенти. Умумән, Қазақстан-Россия һәмкарлиғи мәмликәтлиримиз ихтисадиниң турақлиқ өсүшини вә паравәнлигини ашурушни тәминләшниң асаслиқ қурали болуши шәрт. Форум мавзу даирисиниң кәңлигиму шуниңға хизмәт қилиду. Сода-ихтисадий һәмкарлиқниң яхши сүръитини сақлаш мәхситидә икки мәмликәт регионлири вә компаниялири оттурисида 20дин ошуқ һөҗҗәт имзаланди. Форумда тәкитлинишичә, бу иш турақлиқ һәм системилиқ рәвиштә жүргүзүлүши керәк. Дөләт рәһбириниң алаһидә тәкитлишичә, чегара йенидики регионларниң инфрақурулумлуқ иқтидарини тәрәққий әткүзүш керәк, чүнки һазирқи инфрақурулум заманивий тәләпләргә мас кәлмәйду. “Бир бәлбағ – бир йол” вә “Шимал – Җәнуп” охшаш қурулуватқан трансмиллий дәһлизләрни һесапқа елип, чегаридин өтүшни йеңилаш зөрүр. Пүтүнсүрүк қошумчә өтүш пунктлирини кәңәйтиш вә ечиш тәләп қилиниватиду. Бирләшкән мәһсулат ишләпчиқиришни тәрәққий әткүзүш йәнә бир муһим мәсилидур. Бийил қобул қилинған Ишләпчиқириш кооперацияси саһасидики бирләшкән иш-һәрикәт программиси мошу саһадики һәмкарлиқни тәрәққий әткүзүшкә сезиләрлик сүръәт бәрди. Октябрь ейиниң ахирида ишқа қошулған жилиға 500 бирликкичә қувити бар Қостанай трактор заводида “Кировец” тракторлирини чиқириш бойичә лайиһә бу йөнилиштә биринчи қалиғач болди. Қазақстан Президенти башқа мәмликәтләр базарлириға бирлишип чиқиш охшаш муһим мәсилиләрниму көтәрди. У кейинки жилларда пат-патла муһакимә қилиниватиду, бирақ һазирчә нәтиҗә йоқ. – Мәсилән, Вьетнам, Иран, Сингапур, Сербия вә башқа мәмликәтләр билән әркин сода зонилири тоғрилиқ шәртнамиләр тармиғини кәңәйтиш арқилиқ дөләтләр, һөкүмәтләр башлиқлири дәриҗисидә базилиқ шараит яриталаймиз, дәп ойлаймән. Экспортни қоллап-қувәтләш үчүн саһалиқ министрликләр, регионлар вә тәрәққият институтлири әмәлий күч чиқириши керәк. Бизниң экспертлар мошу мәсилә бойичә ениқ тәклипләрни бериши лазим, – деди Қасым-Жомарт Тоқаев. Қазақстан вә Россияниң аграр-санаәт комплекслири чоң имканийәтләргә егә. Уларни теҗәмлик пайдилиниш лазим. Қазақстан Президентиниң сөзичә, бизниң мәмликәтлиримиз буғдайни чәткә көп чиқириватқан дәсләпки онлуққа кириду. Сүпәт мәсилисидиму биз бир-биримиз билән риқабәттә, бу бәзидә ашлиқ йетиштүргүчилиримиз үчүн пайдилиқ болмайватиду. Қасым-Жомарт Тоқаев мошу йөнилиштиму уйғунлаштуруш лазим, дәп һесаплайду. – Йеза егилигиниң һәрқандақ ихтисатниң хелә аҗиз секторлириниң бири екәнлиги сир әмәс. Назарәт қилғучи органларниң мошу саһаға алаһидә диққәт бөлүши чүшинишлик вә бу һәқлиқтур. Бирақ у һәддидин ошуқ болмаслиғи керәк, – деди Қазақстан Президенти вә ветеринария, фитосанитария, мәһсулатни тәкшүрүш саһалирида пәйда болуватқан әһваллар бойичә оператив өзара һәрикәт қилишниң әмәлий чарилирини ишләп чиқишни тәклип қилди. Мәдәний-гуманитарлиқ саһадики өзара һәрикәтму муһим әһмийәткә егә. Спорт саһасидики һәмкарлиқниң үч жиллиқ программисини ишләп чиқиш тәклип қилинди. Илим-пәндә, болупму фундаментал пәнләр саһасида яхши истиқбал моҗут. Россияниң чегара йенидики регионлириниң биридә Назарбаев Әқлий мәктәплириниң шөбисини ечиш имканийитини қарап чиқишқа болиду. Қасым-Жомарт Тоқаев умумий мәҗлис йәкүнини чиқирип, икки күн мабайнида регионларниң өзара һәрикәт қилиш мәсилилириниң кәң даирисиниң муһакимә қилинғанлиғини вә әнди чоң әмәлий ишни орунлашниң керәк екәнлигини тәкитлиди. Президентниң сөзичә, әң муһими, форум чегара йенидики вә регионларара һәмкарлиқни күчәйтиш һәм кәңәйтишниң нәтиҗидарлиқ қурали сүпитидики әһмийитини йоқатмай, бәлки күчәйтти. – Экология вә униңға бағлиқ мәсилиләр икки мәмликәтниң өзара һәрикәт қилишиниң муһим йөнилишлириниң бири һесаплиниду. Экологиялик проблемилар дөләт чегарилирини билмәйду, биз уларни бирлишип һәл қилишимиз керәк. Шуңлашқа новәттики форумниң мавзусини “Экология вә йешил өсүш саһасидики һәмкарлиқ” дәп атап, уни 2020-жили Көкчетавда өткүзүшни тәклип қилимән, – дәп хуласилиди Дөләт рәһбири. Умумий мәҗлистә сөзгә чиққан Россия Президенти Владимир Путин форум ишиниң икки мәмликәт регионлириниң алақилирини тәрәққий әткүзүшкә һәссә қошупла қоймай, бәлки умумән, һәммә нәрсини өз ичигә алидиған Россия-Қазақстан стратегиялик шериклигини техиму күчәйтишкә ярдәм қилидиғанлиғиға ишәнчә билдүрди. – Мәмликәтлиримизниң узунлуғи 7,5 миң километрдин ешип кетидиған бирләшкән чегарилири йениға орунлашқан нурғунлиған наһийәләр, шәһәрләр, поселкиларниң қоюқ, достанә вә яхши хошнидарчилиқ алақилири Россия-Қазақстан стратегиялик шериклигини тәрәққий әткүзүшкә салмақлиқ һәссә қошуватиду. Нәқ шуңлашқиму чегара йенидики һәмкарлиқ мавзуси форумниң бийилқи мәҗлисигә қатнашқучиларниң муһакимисигә баш мавзу сүпитидә қоюлди, – дәп тәкитлиди Россия Президенти вә регионлуқ һакимийәт орунлирини “Қазақстан-Россия” Чегара йенидики һәмкарлиқ программисиға актив қошулушқа чақирди. Ейтмақчи, концепция форум йәкүни бойичә қобул қилинди. Россия Президенти чегара йенидики инфрақурулумни яхшилашниң, чегара өткүллириниң өткүзүш қувитини кәңәйтишниң алаһидә диққәт қиливатқанлиғи мәсилисидә Қазақстан Президентиниң пикрини қоллап-қувәтлиди. Россия тәрәп санаәт кооперациясини чоңқурлитишқа, бирләшкән карханиларни қурушқа мәнпийәтдар. – Бизниң регионлиримиз әтрап муһитни қоғдаш, Урал, Иртыш, башқиму чоң дәриялар охшаш чегариларара су амбарлириниң экологиялик системисини сақлап қелишта хелә актив һәмкарлашқан болар еди. Қазақстан Президенти тар тәркиптики музакириләрдә мошу мәсилини көтәрди вә мән униң билән толуқ келишимән. Бу бизниң умумий мәнпийәтлиримиздә, – деди Россия лидери. Форумниң умумий мәҗлисидә шундақла Россия Федерациясиниң ихтисадий тәрәққият министри Максим Орешкин вә Қазақстан Җумһурийитиниң миллий ихтисат министри Руслан Дәленов, Омск вилайитиниң рәһбири Александр Бурков вә Павлодар вилайитиниң һакими Болат Бақауов, Россия Федерациясиниң Яшлар ишлири бойичә федерал агентлиғиниң рәһбири Александр Бугаев вә Қазақстан Җумһурийитиниң әхбарат вә җәмийәтлик разимәнлик министри Дәурен Абаев сөзгә чиқти. Форум йәкүни бойичә бирқатар идариләрара, регионларара вә коммерциялик келишимләр имзаланди. XVI Қазақстан вә Россия Регионларара һәмкарлиқ форуми даирисидә Қасым-Жомарт Тоқаев вә Владимир Путин икки мәмликәтниң чегара йенидики регионлириниң инвестициялик имканийәтлири билән тонушти.