• Әхбаратлар еқими
• 27 Қараша, 2019

«...Тилимиз йоқимайду, мәдәнийитимиз йүксилиду»

Бәхтишат СОПИЕВ, «Уйғур авази» Булту иш баби билән Чимкәнт шәһиригә барған едим. Мени жут активистлириниң бири болған Тәлъәт ака Әзимов күтүвалди. У бир күн давамида маңа чимкәнтлик уйғурларниң һаяти һәққидә әхбарат бәрди. Дәсләп Чимкәнт шәһәрлик Уйғур этномәдәнийәт мәркизи йенидики Яшлар кеңишиниң рәиси Шавкәт Сәлимов билән тонушқинимни унтумаймән. Тәлъәт ака өзиниң шәхсий ишлирини пүтирип кәлгичә, Шавкәт иккимиз бир чинә чай әтрапида бираз сөзләшкәндәк қилдуқ. Милләтпәрвәр жигит екән. Амма мән униң қайси тилда сөзләватқинини задила чүшинәлмидим. Йә уйғур, йә қазақ, йә өзбәк әмәс. Мән буни униң өзигиму ейттим. «Миллитиң ким, сениң?» соридим униңдин. – Өзбәкстанда туғулуп, шу йәрдә оттура билим алдим. Чимкәнткә көчүп кәлгәндин кейин колледжда қазақчә оқудум. Ахирқи вақитларда Уйғур этномәдәнийәт мәркизиниң паалийитигә йеқиндин арилишиватимән, – дәп өзини ақлашқа өтти у. – Шавкәт, Чимкәнттә саңа охшаш уйғурлар көпму? – Ака, биздә алмутилиқ уйғурлар охшаш мүмкинчиликләр йоқниң орнида. Силәрдә ана тилида оқушқа, уйғур тилида спектакль яки концертларни көрүшкә барлиқ шараит бар. Бизниң тилимизни сақлап келиватқан бирла нәрсә – у «Уйғур авази». Униму оқуйдиғанлар аз. Ейтмақчи, биз тәрәпләрдә немә қилип жүрисиз? – Әйнә шу гезитимиз оқуғучилириниң санини көпәйтиш мәхситидә бу тәвәгә қәдәм тәшрип қилдим, – дедим униңға. Бу гепимдин кейин иккимизниң сөһбити техиму қизип кәтти. «Уйғур авазини» қоймай оқуйдекән. У гезит бетидә болупму яшлар мәсилисигә көп көңүл бөлүшимизни илтимас қилди. Шавкәтниң бу пикрини қобул қилдим. Аңғичә ишлирини рәтләп болған Тәлъәт ака келип, сөһбитимизгә арилашти. Униң ейтишичә, Түркстан вилайитидә 5000ға йеқин уйғур истиқамәт қилидекән. Улар асасән Чимкәнт вә Сарыағаш шәһәрлиридә яшайду. Үчимиз бираз өтмүшни әсләп өттуқ. 1992-жили Чимкәнттә М.Ташбаев, С.Сәлимов, А.Әхмәдуллаев, В.Злавдинов, Я.Искәндәров қатарлиқ миллий мәдәнийитимиз җанкөйәрлириниң тәшәббуси билән вилайәтлик Уйғур этномәдәнийәт мәркизи қурулған еди. Дәсләп униңға Сетивалди Сәлимов рәис болуп сайланди. Мәркәзгә 2011 — 2017-жиллири тиҗарәтчи, меценат, Чимкәнт шәһәрлик мәслиһәтниң депутати, Қазақстан хәлқи Ассамблеясиниң әзаси Баһадур Сәлимов рәһбәрлик қилди. Бу жиллар ичидә мәзкүр мәркәз тилға аларлиқ ишларни әмәлгә ашурди, хәйрихаһлиқ паалийәткиму алаһидә диққәт бөлди: балилар өйлиригә, тәминати төвән аилиләргә маддий җәһәттин ярдәм қолини сунди. Җай-җайларда «Ғунчә» уссул ансамблиниң хәйрихаһлиқ концертлирини уюштурди. Бүгүнки күндә мәзкүр җәмийәтлик тәшкилатни милләтпәрвәр инсан, Қазақстан хәлқи Ассамблеясиниң әзаси Гөзәл Темирова башқуруватиду. У күни биз мәзкүр мәркәзниң паалийити биләнму йеқиндин тонуштуқ. Униң йенида ана тилини, шундақла дөләт тилини үгинидиған йәкшәнбилик мәктәп моҗут екән. Буниң арқилиқ мәркәз келәчәк әвлатқа тилимизни, мәдәнийитимизни сақлап қелишқа зәмин яратмақта. Буниңдин бирнәччә жил илгири вилайәт һакиминиң қарари билән Чимкәнт шәһиридики чоң кинотеатрларниң бири миллий-мәдәнийәт мәркәзлириниң илкигә берилип, у «Достлуқ өйи» дәп аталған еди. Әйнә шу “Достлуқ өйидә” миллий мәдәнийәт мәркәзлириниң уюштуруши билән һәрхил сәнә-тәвәллудларға беғишланған мәдәний чарә-тәдбирләр турақлиқ өткүзүлүп кәлмәктә. Йошуридиғини йоқки, чимкәнтлик қаракөзлиримиз, Шавкәт ейтқандәк, ана тилида билим елиштин мәһрум, тили қазақ вә өзбәк қериндашларға әгишип кетишкә майил. Әнди мошундақ чарә-тәдбирләрни өткүзүш арқилиқ яшлиримизда милләтпәрвәрлик уқумини қелиплаштуруш тәләп қилиниду. Бу йәрдә шуни алаһидә тилға алғумиз келидуки, Чимкәнттики Уйғур этномәдәнийәт мәркизи вилайәттики мошундақ жигирмә миллий мәдәнийәт мәркизи арисида дайим көч бешида кәлмәктә. Әгәр бүгүн вилайәт аһалисиниң сани 2 миллиондин ошуқ адәмни тәшкил қилса, уларниң арисида уйғурлар сан җәһәттин 8-орунда екән. Шундақ болсиму вилайәтлик Уйғур этномәдәнийәт мәркизи барлиқ миллий этномәдәнийәт мәркәзлири арисида һәртәрәплимә паалийити билән биринчиләр қатарида тилға елиниду. Буниңда чимкәнтлик уйғурларниң актив җәмийәтлик һаяти ениқ көрүнүп турса керәк. Униң нәқ шундақ болушини тәминлигән адәм вилайәтлик Уйғур этномәдәнийәт мәркизиниң сабиқ рәиси, мәрһум Сетивалди һаҗим Сәлимов екәнлигини вә униң нурғун күч чиқарғанлиғини чоң-кичик чимкәнтликниң һәммиси яхши билиду. Атиниң бу ишини пәрзәнди давамлаштуруп, мәркәзниңла әмәс, уйғурниң намини көпкә тонутти. Һазирму Баһадур Сетивалди оғли мәркәзниң ишидин чәтнимәй, униң турақлиқ һамийлириниң бири болуп келиватиду. У күнки учришишқа вақтиниң қислиғиға қаримай, Баһадурму келип кәтти. — Уйғур этномәдәнийәт мәркизиниң паалийитини җанландуруш арқилиқ биз хәлқимизниң тилини, урпи-адәт вә әнъәнилирини сақлашқа алаһидә әһмийәт бериватимиз, — деди Баһадур. — Бизниң әһвалимизда ундақ қилмай мүмкин әмәс. Тилимизни сақлап қелишниң бирдин-бир амали шуки, чимкәнтлик уйғурларниң өзара мунасивитини техиму қоюқлаштуруштин вә «Уйғур авази» гезитиға көпләп муштири болуштин ибарәт. Шуңлашқа биз һәр жили «Уйғур авази» гезитиға муштири топлашқа алаһидә әһмийәт бериватимиз. Бийил гезитимиз вилайәт бойичә йүзгә йәтмигән болса, келәр жили уни көпәйтиш үчүн аһали арисида тәрғибат-тәшвиқат ишлирини жүргүзимиз. Чимкәнтлик уйғурлар вәдисидә туруп, бийил муштирилар санини йүздин ашурди. Баһадур Сәлимовниң мәшриви – 20, «Визит» АҖниң Баш мудири Вилким Злавдинов билән миллий мәдәнийитимизниң жанкөйәри Таймир Мәһәмәтов – 20, «Туран SKUL» ҖЧЙниң рәһбәрлири — ака-ука Исабаевлар – 30, тиҗарәтчи Ярмәһәмәт Искәндәров 40 адәмгә һамийлиқ қилди. – Түркстан вилайитидә териқтәк чечилип яшаватқан хәлқимиз ана тилини сақлап, өзиниң уйғур екәнлигини унтумисекән, – дәйду Гөзәл Темирова. – Биз мошу нәрсини шиар тутқан һалда иш елип бериватимиз. Мән, пурсәттин пайдилинип, паалийәтчанлиғи билән көрүнүватқан, Сарыағаш наһийәси Абай йезисидики активистимиз Сетивалди Мәңсүровқа, Сарыағаш наһийәлик Уйғур этномәдәнийәт мәркизиниң рәиси Алимҗан Һошуровқа, мәркәзниң башқарма әзалири Ғаппар Һаҗиевқа, Шавкәт Сәлимовқа, Қудрәт Һаҗиевқа алаһидә миннәтдарлиғимни изһар қилғум келиду. Әнди бизниң мәдәнийәт мәркизимизниң паалийитиниң техиму җанлинишиға чоңқур билими билән бай һаятий тәҗрибисини сәрип қилип келиватқан қериндишимиз Таймир Мәһәмәтовқа ейтар алқишимизму чәксиз. Издисәк йенимиздин тепилиду. «Уйғур» десә, җенини беридиған инсанларниң бири. Чүштин кейин бизгә Абдурешит Әхмәтов исимлиқ йәнә бир миллитимиз җанкөйәри қошулди. У мәдәнийәт мәркизи йенидики Ақсақаллар кеңишиниң рәиси екән. Улар мени шәһәрниң «Хатын-көпыр» дәп атилидиған қисмида яшайдиған Иззәт һаҗим Үсәнованиң өйигә башлиди. «Өзиму, йолдишиму вилайәттики атақлиқ чопанларниң бири болған» дәп тонуштурди бу аилини Абдурешит ака сиртидин. Йеши сәксәнгә кәлгән анимиз гезит мухбирлирини ахирқи қетим қой беқиватқанда көргән екән. Мана арилиқтин қанчә жил өтти. – Өткән күнләрни унтуш мүмкин әмәс, – деди ана бир «уһ» тартивелип. – 24 йешимда икки баламни қолтуқлап, йолдишим иккимиз чегара атлап өттуқ. Тарихий Вәтинимиздә деханчилиқ билән шуғуллинаттуқ, бу яққа келип кәтмәнни қамчиға алмаштурушқа тоғра кәлди. Җан беқиш керәкқу. Балиларниң дадиси иккимиз қорқмайла миң қойни елип, айдалаға чиқип кәттуқ. Дәсләп, «ХХІ партсъезд» совхозида, андин «Ақдала» совхозида әмгәк қилдуқ. Әлдин қалмай ишлидуқ дәпла қойсам, азлиқ қиламдекин. Йолдишим Әмгәк Қизил Туғи, Ленин вә “Әмгәк шөһрити” орденлирини елишқа муйәссәр болди. Бу орденларниң бири 1969-жилқи қаттиқ қиштин мални аман-есән елип чиққинимиз үчүн берилди. Махтинип қояй, бу йәрдә мениңму әмгигим бар. Совхозниң миң қойидин башқа өзимизниң 500 қойимиз болидиған. Мошуниң һәммисини маңлай тәримиз билән таптуқ. Шундақла он пәрзәнт сөйүп, қатарға қоштуқ. Улардин 20 нәврә, 10 чәврә сөйдуқ. Балилирим һазир һәрким өз тирикчилиги билән бәнт. Әвзили, он тәңгә тапса, униң мәлум қисмини хәйрихаһлиқ паалийәткә сәрип қилиду. Биз, дадиси иккимиз, уларни әйнә шундақ тәрбийилидуқ. Йолдишим 2003-жили, раса балиларниң һалавитини көридиған бир пәйттә аләмдин өтти. Новәттики өйниң босуғисини атлап, йеши 96гә кәлгән анимизни хелила һәләйкүмгә селип қойдуқ. Мусхан анимизму мәрһум йолдиши Мәмтиләм билән 11 пәрзәнт сөйгән Қәһриман ана. Балиларниң алтиси һаяттин өтүпту. Шуңлашқа болса керәк, аниниң жүриги моҗулуп кәткәчкиму, бизни әнсизчилик билән қарши алди. Оғли Пәхирдин иштин сәл кечикип кәлгәндин кейинла униң жүриги орниға чүшти. Шундиму бизгә пат-пат қарап «течту» дәп қоятти. Шуңлашқа бу анимизниң өмүрбаянини көпирәк оғлиға сөзләшкә тоғра кәлди. Исабаевларниң көргән қийинчилиғи Үсәновларниңкидин анчә пәриқлинип кәтмәйду. Мәмтәлим ака ана дияримизда чарвичилиқ саһасиға рәһбәрлик қилған екән. Бу яққа өтүп, мал беқипту. Тәғдирниң язмиши. Амма уларму көптин қалмай әмгәк қилиду. Дәсләп Җамбул вилайитидә яшиған болса, кейинирәк йеқинлириға уқақ тартип, Чимкәнткә көчүп келиду. Исабаевларму миллий мәдәнийитимизниң җанкөйәрлири екән. Уйғур мәдәнийәт мәркизиниң турақлиқ һамийлири. Буларму тапқиниға тәң отақ болушқа адәтләнгән аилә екән. – Мошундақ инсанлар бар йәрдә уйғурниң тили йоқимайду, мәдәнийитимиз йүксилиду, – деди Абдурешит ака Исабаевларниң дәрвазисини атлап чиққинимизда. Буни аңлап Шавкәтниң кәйпияти көтирилип кәтти. Ука, әң әвзили, «Уйғур авазиға» йезилишни унтума, – деди униңға мениң һәмралирим. Чимкәнт шәһири.