• Инкас
• 25 Желтоқсан, 2019

Түзилидиған вақтимиз кәлди

Мошу жилниң 12-декабрь күни “Уйғур авази” гезитида йоруқ көргән “Қазанниң тувиғи йоқ болса, иштлардинму уят кетиду яки...” сәрләвһилик мақалини оқуп, икки ойда қалдим. Шәмшидин Аюповниң қәлимигә мәнсүп болған мәзкүр мақалидики ой-пикирләр мени әриксиз ой-хиялларға бөлиди. Раст, бүгүн биз қолда барниң қәдрини билмәй, өзимизчә бирхил еқимда кетип баримиз. Қазақстан Җумһурийитиниң Тунҗа Президенти – Елбасы Н.Ә. Назарбаевниң тәшәббуси билән Қазақстан хәлқи Ассамблеяси қурулуп, дунияда мәмликәтни башқурушниң йеңичә йөнилиш-системиси мәйданға кәлди. Биз, йәни қазақстанлиқ уйғурлар үчүн бу чоң хошаллиқ, әлвәттә. Сәвәви, бүгүнки күндә дуния бойичә бирдин-бир театримиз, гезитимиз, шуниң билән биллә миллийлигимизни сақлап турған ана тилимизда билим беридиған мәктәплиримиз пәқәт мошу мустәқил Қазақстан дөлитидила моҗутлуғини сақлап келиватиду. Елбасы салған бу изгү йолни Президентимиз Қасым-Жомарт Кемелоғли Тоқаев давамлаштурупла қоймай, техиму риваҗландурмақта. Буни қазақ хәлқиниң қериндашлиқ риштилирини алдинқи қатарға қойғанлиғи дәп чүшәнсәк болиду. Шәхсән мән миллитимгә ғәмхорлуқ қилған әлниң тәрәққияти үчүн пәхирлиниш билән хизмәт қилишқа тәйярмән. Сәвәви, мән — қазақстанлиқ. Әнди сөзүмниң тоқ-етәригә келәр болсам, биздә шунчилик имканийәтләр яритилған болсиму, немишкә биз мошу мүмкинчиликләрдин тоғра пайдиланмаймиз? Камчилиқлар пәқәт кәң аммидиму яки башқа сәвәпләр барму? Мана мошу соаллар мени һәртәрәпкә тартти. Әлвәттә, мән данишмән әмәсмән, бирақ өзәмниң шәхсий көзқаришимни ейтип көрәй. Биринчиси – гезит мәсилиси. “Уйғур авази” гезитиға йезилмисақ, өзимизгә өзимиз хиянәт қилғинимиз әмәсму. Авар шаири Расул Ғамзатовниң тили билән ейтсам, «Мениң тилим әтә өлсә, мән бүгүн өлүшкә тәйяр», дегән пикирдә болған һәрбир қаракөзимиз гезитимизға йезилишни һәм уни оқушни өзиниң пәризи, дәп чүшиниши керәк. Гезитқа муштири топлаш мәвсүми башланған күндин башлап жигитбешиниң иши башлиниду. Һамий издәп, кочида алдиға учрашқанниң һәммисигә дәйдиғини гезит һәққидә. Той-төкүн, нәзир-чирақларни ейтмиғанда, бу чоң әмгәк. Туруп ойлинип қалимән, һәрбир адәм әшу жигитбешидәкла көйүнсә немә тосалғу? Яки гезит шу жигитбешиғила керәкму? Яқ, әлвәттә, у пүткүл уйғурға керәк. Гезит у һәрбир өйниң бәрикити, роһий озуғи. Иккинчи мәсилә, миллий мәктәпләрниң тәғдири. Билим бериш саһаси, жуқурида тәкитлигинимдәк, у миллийлигимизниң чоң түврүги, чинари. Чинарниму пәрвиш қилмиса, йилтиз-томури вақит өткәнсири һалсирайдиғини һәқ. Қолда барниң қәдрини билмәй, шу чинаримиздин айрилип қалмайли. Йезиларда бу мәсилә унчивала муһим мәсилә әмәс. Амма шәһәр балилириниң өзгә тилларда оқуши, көңүлни ғәш қилмай қоймайду. Икки-үч жил Алмута шәһиридики М.Һәмраев намидики 150-уйғур оттура мәктивидә хизмәт қилдим. Амма уйғурлар зич орунлашқан бу җайдиму бари-йоқи 300 – 350 бала миллий мәктәп партисида олтириду. Өзгә тиллиқ хошна мәктәпкә берип қалсиңиз, алдиңиздин өзимизниң қаракөзлири жүгришип чиққанда, көңлиңиз әриксиз ғәш болиду. Сәвәви, у мәктәптә 800 – 1000ға йеқин қаракөзимиз билим еливатиду. Мана бу — бизниң бүгүнки әһвалимиз. Миллий мәктәплиримиз һәққидә Интернеттики пикирләргә көз жүгәртсәк, билим бериш системиси миллий мәктәпләрдә һалсиздәкмиш. Амма миллий мәктәпләрдә тәһсил көргән талай қиз-жигитлиримизниң йетәрлик екәнлигини етирап қилғумиз кәлмәйду. Диванда олтирип, “экспертлиқ” қилидиған қериндашлиримға һәйран қалимән. Немишкә биз тимақ астидин кир издәшкә уста? Кирниң орни әзәлдинла тимақниң астида екәнлигини унтидуқму? Бу мәсилиләрниң иккинчи тәрипи бар. У һәққидиму өз пикримни ейтип көрәй. Кейинки жилларда уйғур синиплирида дәрисликләрниң йетишмәслик мәсилиси көтирилип келиватиду. Бийилму бу мәсилә күн тәртивидин чүшкини йоқ. Дәрисликләргә җавапкәр ака-һәдилиримизниң қулиғиға алтун сирға. Һәрбир қаракөзимиз 1-сентябрь күни китап билән тәминләнсә, дегүм келиду. Униңсизму һали мүшкүл муәллимлиримиз тәрҗимә билән вақтини өткүзмисә вә дәрислик издәп терә-перәңгә чүшмисә. ҚҖ Билим тоғрилиқ қанунида 6 – 18 яшлиқ бала билим елишқа миннәтлик һәм уларни дәрисликләр билән тәминләш мәмликәтниң зиммисидә екәнлиги ейтилған. Китапханилардин тепилмисиму, дукан тәкчилиридин орун алса, нур үстигә нур болар еди. Китапни тәйярлиғанда униң сүпитигә көңүл бөлүнсә демәкчимән. Көчниңғу маңғансири түзилидиғини һәқ. Амма бизниң көчниң маңғини нә заман!? Түзилидиған вақтимиз болди дәп ойлаймән... Сөзүмниң ахирида ейтарим: Бушменларға* қошулуп қаларму дәп, Уйқумдин ойғинимән ғәм-қайғу йәп. Тәшвиш пичақ ичиңни татлап турса, Күлкәңму билинәркән әтрапқа сәт. Бир чағларда “Миң өйни” яратқан әл. Муқамни бараңларда аңлатқан әл. Бүгүнзә будушқаққа охшап қалди, Өзгиниң пушқиғини көрүп әвзәл. *бушмен өткән әсирниң ахирида йоқап кәткән қәбилә Аршалим ДӘВЛӘТОВ, Ақтам йезиси, Уйғур наһийәси.