- Сәпәр тәсиратлири
- 15 Қазан, 2012
Қуяш нурлирида чөмүлгән зимин
(Давами. Беши өткән санларда).
Сәһәр. Автомобиль Қәшқәрдин Тоқай йезисиға қарап аста кетип бармақта. Мән түгимәс йолларға қарап, йәнә хиялларға чөмдүм. Бу йолларда хелә жиллар илгири дадамму талай маңған болғеди. Чүнки Тоқай момам Сәкинәханниң жути. У шәһәрдин тәхминән он бәш километрдәк жирақлиққа жайлашқан екән. Йоған һәм бүк-барақсан болған бу йезидики, өйләрму башқа йәрләрдикигә охшаш аддий һәм тоқал. Биз шундақ өйләрниң биригә кәлдуқ. Бу рәмәтлик кичик дадам Һосманахун яшиған өй екән. У башқа қериндашлиридин шәһәрдә әмәс, сәрада өскәнлиги билән пәриқлиниду. Һосманахун 1928-жили Иминахун билән Сәкинәханниң аилисидә дунияға кәлгән. Бирақ әйни чағда балиси болмиған Сәкинәханниң сиңлиси Зораханниң қолида тәрбийиләнгән. Бу қетимму маңа адәттикидәк уруқ-туққанлирим һәмра болди. Улар йолға чиқиштин авал озуқ-түлүк еливалған еди. Буниң сәвәвини мән кейин чүшәндим.
Бизни ишик алдида төрт аял вә икки әр киши күтүвалди. Аялларниң чоңи тәхминән йәтмиш яшларда. Мән у яқ билән саламлишип, сөйүп көрүштүм. У, әтималим, мәңдәп қалған болса керәк, мениң билән соғла саламлашти. Көрүшүп болуп, һәммимиз өйгә кирдуқ.
Бизни саһипханлар қоғун вә чай билән меһман қилди. Байиқи аял қәшқәрлик уруқ-туққанлирим билән мениңдин йошурған һалда немиду-бир нәрсиләр тоғрилиқ пичирлап сөзләшти. Мән узақ чидап туралмидим. Уларниң сөзини бөлүп, өзәмниң хелә жиллар илгири Қәшқәрдин Қазақстанға көчүп кәткән чоң дадисиниң оғли екәнлигимни ейттим. У аял бу қетимму, гоя һеч нәрсә аңлимиғандәк, бепәрва петичә турувәрди. Бирақ мән униң иш-һәрикәтлиридин өзлириниң кәмбәғәлчиликтә өтүватқан һаятидин интайин уюлидиғанлиғини һис қилдим. Уларниң чирайидин һәқиқәтәнму намратчилиқ йеғип туратти. Мән улар билән очуқ сөһбәтлишишниң мүмкин әмәслигини чүшәндимдә, сиртқа чиқип, өйдин анчә жирақ болмиған етизлиққа қарап бәт алдим. Мениң кәйнимдин етизға мәрһум кичик дадамниң икки оғли йетип кәлди. Бизгә тилип бәргән қоғун мошу етизлиқниң мәһсулати екән. Бир қаримаққа пишқандәк көрүнидиған қоғунларниң һиди димақни йерип турсиму, техи тәмигә кирип үлгәрмәпту. Нәврә қериндашлирим бу йәрдә пәқәт қоғун-тавузла әмәс, шундақла пахта, көмүқонақму өстүридекән. Амма терилғулуқ мәйдани кичик болғачқа, аилисини асрашқа йәтмәйдиған охшайду...
Биз өйгә қайтип кәлдуқ. Мән нәврә һәдәмни йәнә сөһбәткә тартип, соалларни қойдум. Бирақ җаваплар «һә», «яқниң» әтрапида болуп, задила сөзүмиз сөзгә улашмиди. Мән пәқәт униң 70 яшта әмәс, бари-йоқи 56 яшта екәнлигидин вақип болдум, халас. Рус хәлқидә «Кәмбәғәлчилик — камчилиқ әмәс» дегән мақал бар. Амма тоқайлиқ туққанлиримниң һаятини көргәндә, әвлаттин-әвлатқа өтүп келиватқан һәддидин ашқан намратчилиқниң ақивити камчилиққа айлинидиғанлиғиға көзүм йәтти. Адәмләр кәмбәғәлчилик ақивитидин өзигә нисбәтән ишәнчини йоқитип, көпчилик билән арилашмайдиған болуп кетидекән. Растини ейтқанда, мән бу өйдин интайин еғир әһвалда, жүрәклирим моҗулуп қайттим. Тоқайлиқ қериндашлирим мениң қешимда жүргән болсиму, уларниң көңүл ишиклири мениң үчүн һеч ечилмиди.
Сәһәр. Автомобиль Қәшқәрдин Тоқай йезисиға қарап аста кетип бармақта. Мән түгимәс йолларға қарап, йәнә хиялларға чөмдүм. Бу йолларда хелә жиллар илгири дадамму талай маңған болғеди. Чүнки Тоқай момам Сәкинәханниң жути. У шәһәрдин тәхминән он бәш километрдәк жирақлиққа жайлашқан екән. Йоған һәм бүк-барақсан болған бу йезидики, өйләрму башқа йәрләрдикигә охшаш аддий һәм тоқал. Биз шундақ өйләрниң биригә кәлдуқ. Бу рәмәтлик кичик дадам Һосманахун яшиған өй екән. У башқа қериндашлиридин шәһәрдә әмәс, сәрада өскәнлиги билән пәриқлиниду. Һосманахун 1928-жили Иминахун билән Сәкинәханниң аилисидә дунияға кәлгән. Бирақ әйни чағда балиси болмиған Сәкинәханниң сиңлиси Зораханниң қолида тәрбийиләнгән. Бу қетимму маңа адәттикидәк уруқ-туққанлирим һәмра болди. Улар йолға чиқиштин авал озуқ-түлүк еливалған еди. Буниң сәвәвини мән кейин чүшәндим.
Бизни ишик алдида төрт аял вә икки әр киши күтүвалди. Аялларниң чоңи тәхминән йәтмиш яшларда. Мән у яқ билән саламлишип, сөйүп көрүштүм. У, әтималим, мәңдәп қалған болса керәк, мениң билән соғла саламлашти. Көрүшүп болуп, һәммимиз өйгә кирдуқ.
Бизни саһипханлар қоғун вә чай билән меһман қилди. Байиқи аял қәшқәрлик уруқ-туққанлирим билән мениңдин йошурған һалда немиду-бир нәрсиләр тоғрилиқ пичирлап сөзләшти. Мән узақ чидап туралмидим. Уларниң сөзини бөлүп, өзәмниң хелә жиллар илгири Қәшқәрдин Қазақстанға көчүп кәткән чоң дадисиниң оғли екәнлигимни ейттим. У аял бу қетимму, гоя һеч нәрсә аңлимиғандәк, бепәрва петичә турувәрди. Бирақ мән униң иш-һәрикәтлиридин өзлириниң кәмбәғәлчиликтә өтүватқан һаятидин интайин уюлидиғанлиғини һис қилдим. Уларниң чирайидин һәқиқәтәнму намратчилиқ йеғип туратти. Мән улар билән очуқ сөһбәтлишишниң мүмкин әмәслигини чүшәндимдә, сиртқа чиқип, өйдин анчә жирақ болмиған етизлиққа қарап бәт алдим. Мениң кәйнимдин етизға мәрһум кичик дадамниң икки оғли йетип кәлди. Бизгә тилип бәргән қоғун мошу етизлиқниң мәһсулати екән. Бир қаримаққа пишқандәк көрүнидиған қоғунларниң һиди димақни йерип турсиму, техи тәмигә кирип үлгәрмәпту. Нәврә қериндашлирим бу йәрдә пәқәт қоғун-тавузла әмәс, шундақла пахта, көмүқонақму өстүридекән. Амма терилғулуқ мәйдани кичик болғачқа, аилисини асрашқа йәтмәйдиған охшайду...
Биз өйгә қайтип кәлдуқ. Мән нәврә һәдәмни йәнә сөһбәткә тартип, соалларни қойдум. Бирақ җаваплар «һә», «яқниң» әтрапида болуп, задила сөзүмиз сөзгә улашмиди. Мән пәқәт униң 70 яшта әмәс, бари-йоқи 56 яшта екәнлигидин вақип болдум, халас. Рус хәлқидә «Кәмбәғәлчилик — камчилиқ әмәс» дегән мақал бар. Амма тоқайлиқ туққанлиримниң һаятини көргәндә, әвлаттин-әвлатқа өтүп келиватқан һәддидин ашқан намратчилиқниң ақивити камчилиққа айлинидиғанлиғиға көзүм йәтти. Адәмләр кәмбәғәлчилик ақивитидин өзигә нисбәтән ишәнчини йоқитип, көпчилик билән арилашмайдиған болуп кетидекән. Растини ейтқанда, мән бу өйдин интайин еғир әһвалда, жүрәклирим моҗулуп қайттим. Тоқайлиқ қериндашлирим мениң қешимда жүргән болсиму, уларниң көңүл ишиклири мениң үчүн һеч ечилмиди.
***
Буниңдин кейин мән Ниязхан ачиниң исмини һәрдайим һөрмәт билән тилға алидиған болимән. Мундақ һөрмәт мениң қәлбимдә шу Тоқай йезисида болғинимда пәйда болди. Мән өзәмниң нәврә қериндашлирим билән биллә етизлиқта жүргинимдә, яш жигит келип, бизни меһманға тәклип қилди. Чаққан кийинип, белини бәлбағ билән боғувалған униң камсөзлүклүги, яхши тәрбийиләнгәнлиги сезилип туратти. «Исмайилҗан ака, апам силәрни күтүватиду», деди у иллиқ күлүмсирәп. Мән, әлвәттә, бу тәклиптин баш тарталмидим. Униң үстигә мениң қәшқәрлик қериндашлирим йолға чиққанда, уларниң өйигиму беришни көңлигә пүккән еди. Мана, шундақ қилип, биз Ниязхан ачиларниңму өйигә кәлдуқ. У яқ ана җәмити тәрипидин дадамға нәврә қериндаш болиду. Чуғи кичик, оруқ, йоған көзлири меһриванлиғини ипадиләп турған бу аял бизни қучақ йейип қарши алди. Униң анчә һашамәтлик әмәс, амма интайин таза өйи билән һойлиси апамниң жути Кичик Ақсу йезисини ядимға салди. 78 яшлиқ Ниязхан ача өз йешиға нисбәтән яш көрүнидекән. У бизни ичкиригә башлиди. У йәрдә икки оғли, қиз-келинлири бизни күтүп турупту. Улар мол дәстиханму һазирлап үлгәргән екән. Мән дәсләпки минутлардин башлапла бу аялниң йеқин туққиним екәнлигини һис қилдим вә өзәмни әркин туттум. Тәбиитидин мәхсәтчан, ирадилик болған Ниязхан ача келәчәккә нисбәтән үмүт-ишәнчисини сақлапла қалмай, пәрзәнтлириниму шундақ роһта тәрбийиләпту. Аилә тизгиниму шу аялниң қолида екән. Униң әмгәксөйгүч балилири пәқәт деханчилиқ биләнла шуғулланмай, шундақла қиммәт баһалиқ җиһазларни ясайдиған қоли гүл устилардин болуп йетилипту. Һойлидики қотанда мән бодиливатқан қойларниму көрдүм. Умумән, һәр қәдәмдә һал-оқитиниң яман әмәслиги көзгә ташлинип туриду. Мениң бу йәрдин кәткүм кәлмәй қалди. Бирақ амал қанчә, хошлишидиған вақитму йеқинлишип қалған еди. Биз кетиш алдида хатирә үчүн сүрәткә чүштуқ. Ниязхан ача мениң тәврәнгән һис-туйғулиримни бирдин чүшәнди. Бу һаләт бизни техиму йеқинлаштурди. Хошлашқанда у мениң пешанәмдин сөйди. Мән болсам, униң қапарған кичик қоллирини алиқинимға елип, бир нәччә қетим өптүм. Шу териқидә биз хошлаштуқ. Туюқсиз чақмақ чеқип, қуюндәк ямғур йеғип кәтти. Немишкиду, өпкәм өрләп, жиғлап кәттим. Бәхтимгә яриша, ямғур йеғиватқачқа, мениң жиғлаватқанлиғимни һеч ким байқимиди. Биз машиниға олтарғанда ямғур техиму күчийип кәтти. Шундақ болсиму, Ниязхан ача қол шилтип узақ турди. Шу әснада мән униңму жиғлаватқанлиғини байқап қалдим. Өмрүмдә биринчи, бәлки һәм ахирқи қетим болушиму мүмкин, көрүватқан бу кичиккинә аял шу тапта мениң көз алдимға рәмәтлик момамни, апамни вә һәдәмни гәвдиләндүрди. Автомобиль пәйдин-пәй иштиклимәктә. Биз йезиниң мәркизий кочисида кетип баримиз. Йолниң икки тәрипидә шах-шәмбилири бир-биригә қошулуп кәткән ақ терәкләр өсүп турупту. Ямғур қуюлуватиду. Мән кочида жүргән чоңларни көрмидим. Бирақ кичик балилар шат-шадиман, қаттиқ күлүшүп, ямғур астида һәр ян чепип жүрәтти. Бу ушбу йезидиму һаят давам қиливатқанлиғиниң ипадиси еди.***
Дадамниң Қәшқәрдә қалған үч инисиниң арисида әң кичиги — Тавакәлахун кичик дадамниң тәғдири паҗиәлик бопту. У 1957-жили Үрүмчидики Шинҗаң университетиниң химия факультетини тамамлап, Қәшқәр вилайитигә қарашлиқ Қағилиқ шәһиригә йолланма билән ишқа әвәтилингән екән. Өз дияриниң тарихиға, ана тили билән әдәбиятиға чин муһәббәт бағлиған, билим даириси кәң болған у йеқин келәчәктә паравән һәм демократиялик әлдә өмүр сүрүшни арман қилған екән. Униң исми қедимий Қағилиқ шәһиридә паалийәт елип барған алий билимгә егә дәсләпки устазлар қатарида тилға елиниду. У университетни тамамлиған жили «Һәммә гүлләр ечилсун...» дегән сәясий шиар астида иш-паалийәтләр кәң қанат йейип, һәр қандақ пухра мәмликәттә, җәмийәттә болуватқан камчилиқлар тоғрилиқ ечилип сайравататти. Өз елиниң келәчигигә ишәнгән яш мутәхәссисму әҗдатлар диярида болуватқан камчилиқ-нуқсанларни амма арисида паш қилишқа башлайду. Шуниң ақивитидә 26 пункт бойичә әйиплинип, қалпақ кийгүзүлгән һалда амма алдида саваш җазасиға кесилиду вә муәллим болуп ишләш һоқуқидин айрилиду. Шундақ қилип, Тавакәлахун ака чәт йезиларниң бири болған Бәшериққа сүргүн қилинип, чошқа беқишқа мәҗбур болиду. Пәқәт 1978-жилила ақлинип, Қағилиқ шәһиригә қайтип келиду вә мәктәптә ишләйду. У пәқәт шәһәрдила әмәс, пүткүл өлкә бойичә шәрәп қучқан устаз болди. Әпсус, у әң күч-қувәткә толған дәврини мәктәпниң ташқирисида өткүзди. Тавакәлахун ака 2001-жили, 67 йешида вапат болди. Һазир униң кәйнидә қалған аяли билән икки балиси мәзкүр шәһәрдә ата чириғини яндуруп кәлмәктә. Мән у туққанлиримниму йоқлап өтүшни көңлүмгә пүктүм. Бирақ Қағилиққа кетип берип, йол үстидики уйғурларниң йәнә бир қедимий пайтәхти — Йәкәнгә тохтимай өтүш мүмкин болмиди. Чоң мегаполис болған қедимий Йәкән Қәшқәрдин шәриққә қарап тәхминән икки йүз километрдәк жирақлиққа җайлашқан. Мән даңлиқ шәһәрниң тарихий җайлирини зиярәт қилип, кочилирини арилидим. Шәһәр аһалиси Қәшқәрниңкидин аз әмәс екән. Көплигән әсирләр давамида кона Қәшқәр билән сәмимий рәвиштә риқабәтлишип кәлгән бу шәһәр, 1514 — 1679-жиллар арилиғида моҗут болған Сәидийә Уйғур дөлитиниң пайтәхти сүпитидә тонулуп, хәлқимиз тарихида муһим роль ойниған. Хәлқимиз тили билән ейтқанда, бу мискин шәһәргә миллий сәнъитимизниң гүлтаҗиси болған «Он икки муқамниң» бәрпа қилинишиға көп үлүш қошқан даңлиқ Аманнисахан дәпин қилинған. Мән бу аял тоғрилиқ кичигимдин биләттим. Амма Қәшқәрдә мән униң әдәбий тәхәллусиниң барлиғини дәсләпки қетим аңлидим. Сәнъәткә иштияқ бағлиған Йүсүп акиниң бираз вақит илгири қош гезәк нәврилири дунияға кәлгән екән. Уларниң биригә «Нәписә» дәп исим қоюпту. Бу маңа кичигимдин тонуш исим. Хаталашмисам, өзи әсли Астрахань вилайитидин кәлгән қазақ қизи болса керәк, бизгә химия пәнидин дәрис бәргән устазлиримниң бириниң исми шундақ еди. Шуңлашқа уни аңлап, Йүсүп акидин: — Немишкә исмини «Нәписә» дәп қойдиңиз? Мән уйғурларда мундақ исимни учратмаптимән, — дәп соридим. — Исмайилҗан, сән улуқ Аманнисаханниң тәхәллусиниң шундақ болғанлиғини аңлимиғанму немә? — дәп соални өзәмгә қаратти. Мән, шундақ қилип, улуқ Аманнисаханниң иккинчи исминиң барлиғидин хәвәрдар болдум һәм буни ядимға сақлап қойдум. Әтималим, хәлқимиз арисида «Он икки муқамдин» үзүндә аңлимиғанлар йоқ болса керәк. Дадам рәмити уларни саатлап тиңшисиму, зерикмәйдиған. У болупму муқамчилар ансамблини тәшкил қилип, бу надир сәнъәт дурданисини Ташкәнт шәһиридики грампластинкилар фабрикисида йезишқа көп күч чиқарған Султанмурат Рәзәмовни алаһидә һөрмәтләтти. Мәнму студентлиқ дәвримдә достлирим билән биллә муқам тиңшиғанни яхши көрәттим. Униң мәтинлириниң мәзмунини толуқ чүшинип кәтмигәчкә, бәзибир сөзләрни ағинәм Әнвәр Һаҗиев тәрҗимә қилип, шәрһиләп берәтти. Мана мән кичигимдин әйнә шундақ қәдирләп өскән миллий сәнъитимиз дурданисиниң асасчилириниң бири болған бүйүк Аманнисаханниң қәбригә йетип кәлдим. У Сәидийә Уйғур дөлитиниң ханлирини өз қойниға алған қедим шәһәрниң мәркизигә дәпин қилинған екән. Қедим Йәкәнниң мәркизини «Алтунлуқ» дәп атайдекән. Униң мундақ дәп атилишиниң тәсадипи әмәслиги чүшинишлик. Алтунлуқ иншаити уйғур бенакарлиғиниң алтун ғәзнилириниң бири болуп һесаплиниду. Өз вақтида бу һашамәтлик сарайда уйғур ханлири яшиған. Оттура әсирләргә тәәллуқ болған бу надир иншаәт хәлқимизниң чевәр қоллуқ маһир устилири тәрипидин қәд көтәргән. Сөләтлик дәрваза, миллий нәқишләр билән безәлгән сарай тамлири гөзәллиги билән адәмни мәһлия қилиду. Сарайниң қешидила ханлар дәпин қилинған кона мечит бар екән. Униң мәркизидә Аманнисаханниң қәбри. Анчә жирақ әмәс йәрдә Сәид ханниң қәбри, униң қешиға Аманнисаханниң йолдиши — Абдурешитхан дәпин қилинипту. Шаир һәм музыкант Қидирхан Йәкәндийниңму қәбри мошу йәрдә екән. Биз бу йәрни бираз арилидуқ. Мениң бу йәрдинму кәткүм кәлмәй қалди. Уруқ-туққанлирим чиқип кәтсиму, мән Аманнисаханниң қәбри алдида йәнә бираз турдум. Шу дәқиқиләрдә гоя қулиғимға муңлуқ муқамға тәңкәш болуп яңраватқан сатарниң зил авази киргәндәк болди.***
Қәшқәргә йолға чиқиштин авал, биз техи Үрүмчидә жүргән чағда Турсунай һәдә биздин: — Алмутиға бу диярдин хатирә үчүн қандақ соға елип кетишни халиған болар едиңлар? — дәп сориған еди. Шу чағда мән һеч ойланмастинла: — «Он икки муқам йезилған» дискиларни, — дедим. Әтиси сәһәрдә Турсунай һәдә оғли Бәхтиярдин муқамлар йезилған дискиларниң икки комплектини әвәтипту.***
Аманнисаханниң тәғдириниң өзи қизиқарлиқ. Отунчи Махмутниң ялғуз қизи болған у кичигидин башлапла даңлиқ музыкант һәм шаир Қидирхан Йәкәндийниң қолида тәлим елиш бәхтигә муйәссәр болиду. У Аманнисаханниң қабилийитини бирдин байқап, униң келәчигигә ишиниду. Аманнисахан 13 йешида нахша ейтишни вә сатар челишни утуқлуқ өзләштүрүпла қалмай, шундақла әҗайип шеирларни иҗат қилишқа мувәппәқ болди. Яш Абдурешитхан бәзидә аддий кийинип, пухралар арисида жүргәнни яхши көрәтти. Шундақ сәйлиләрниң биридә униң қулиғиға сатарда иҗра қилиниватқан әҗайип йеқимлиқ аһаң аңлиниду. У шу аһаң чиқиватқан өйгә кәлгинидә, уни яш қизниң иҗра қиливатқанлиғини көрүп, һәйран қалиду. Һаяҗанланған хан қизниң пәқәт нахша ейтип, саз чалидиғанлиғидинла әмәс, шундақла шеир язидиғанлиғидинму хәвәр тапиду. Андин у ханларчә кийинип келип, Аманнисаханға муһәббитини изһар қилиду. Шундақ қилип, у ханниң аяли болиду. Абдурешитханниң өзи сәнъәтни, шеирийәтни яхши көргәнликтин, қабилийәтлик Аманнисаханға талантиниң һәртәрәплимә ечилиши үчүн һаҗәт болған барлиқ шараитни яритип бериду. Даңлиқ сәнъәткар Қидирхан Йәкәндийму Аманнисаханға тәлим беришни давамлаштуриду. У интайин әқиллик аял болғачқа, йолдишиға дөләт башқуруш ишлиридиму ярдәмлишиду. Амма Аманнисахан уйғур хәлқиниң тарихида «Он икки муқамни» топлап, рәтлигән шәхс сүпитидә қалди. Бу униң һаятидики әң муһим иш болуп һесаплиниду. Шу арқилиқ у өз исмини әбәдийләштүрди.***
Мән қедимий Йәкәнниң кочилирини узақ арилидим, кона шәһәрдиму болуп, базарниму зиярәт қилдим. Йәкәнликләр, мениң пәрәзимчә, қәдди-қамити келишкән, зилва бойлуқ, интайин чирайлиқ болидекән. Кәч болуп қалғачқа, биз йәнә йолға чиқтуқ. Әндики мәнзил — Йәкәндин җәнупқа қарап 70 километрдәк арилиқта болған Қағилиқ шәһири болди.***
Мени баштила қәшқәрликләрниң меһмандостлуғи һәйран қалдурған еди. Бирақ қағилиқларниң меһмандостлуғини мән әнди өмүр бойи унтимисам керәк. Биз бу шәһәргә кәчтә кәлдуқ. Тавакәлахун кичик дадамниң тәғдири тоғрилиқ жуқурида ейтип өткән едим. Пәқәт униңла әмәс, шундақла дадамниң сиңлисиниң оғли Иминахун һаҗиниң тәғдириму бу шәһәргә мунасивәтлик. Мән у қериндишимни һеч қачан көрмигән. Амма 1996-жили 46 йешида һаяттин өткән униң тоғрилиқ көп аңлиған едим. Иминахун бу йәргә кичик дадимизға уқақ тартип келип, туруп қалған екән. Мошу шәһәрниң қизиға өйлинип, улар бәш пәрзәнт қучупту. Кичигидә диний билим алған у көпчиликкә адиллиғи вә диндарлиғи билән тонулуп, аниси билән һәҗ сәпиригиму берип кәлгән екән. Бәхиткә қарши, униң өмри бәкму қисқа бопту. Шүкрики, униң кәйнидә яхши тәрбийиләнгән пәрзәнтлири қалған екән. Мән улар билән тонушуп, туққанчилиқ риштилиримиз мәккәм бағланди. Бу диярдиму бизгә охшаш янфон хизмитидин пайдилиниш кәң таралған. Шуңлашқа бизниң келидиғанлиғимиздин һәммиси хәвәр тепип үлгәргән еди. Биз дәсләп Иминахун һаят вақтида өзи турған һазир униң кәнҗә оғли Абдухелил яшаватқан өйгә чүштуқ. Абдухелил өзи буниңдин бираз вақит илгири аилиси билән қедимий уйғур шәһәрлирини балилириға көрситиш мәхситидә әл арилап сәпәргә чиқип кәткән екән. Шундақ болсиму мәрһум Иминахунниң һәммә балилири дегидәк бизни қарши елиш үчүн мошу өйгә жиғилипту. Мени Аминәм, Аткәм, Бүваш исимлиқ үч сиңлимиз билән Алимҗан инимиз күтүвалди. Мән сиңиллиримниң уйғур ханим-қизлириға хас уялчақлиқниң изналири әкис етип турған чеһрисидә қандақту-бир қизиқиш аламәтлириниңму моҗутлуғини байқидим. Оң қолумни көксүмгә қоюп, улар билән саламлаштим. Алимҗан вә башқа күйоғуллар билән қучақлишип көрүштуқ. Қизлар мениң салимимға мулайимлиқ билән аста җавап қайтурди. Бу яш җуганларниң көзлири чирайлиқ болуп, үзиниң йерими йәрлик рәсим-қаидә бойичә йепиқ екән. Улар бизни тәмлик, бирақ интайин аччиқ тәйярланған миллий таамлар билән меһман қилди. Мән у күни саһипханларниң көңлини қалдурмаслиқ үчүн, таамларниң һәммисини дегидәк йедим. Пәқәт шуниңдин кейинла саһипханларниң көзлиридә хошаллиқ әләңгилири байқилип, улар ечилип сөзләшкә башлиди. Мән дадамниң тәғдири, апам, акилирим, һәдилирим тоғрилиқ ейтип бәрдим. Улар диққәт қоюп тиңшиди. Һәммисила дадамниң сиңлиси болған момисини хатирисидә яхши сақлап қапту. У яқ уларға 1934-жили Қәшқәрни тәрк әткән чоң акиси тоғрилиқ көп сөзләп берәттекән. Бәлки, шуниң үчүн улар мениң ейтқанлиримни момисиниң гәплириниң давами сүпитидә зеһин қоюп тиңшиған болса керәк. Сиңиллирим йәрлик қаидигә әмәл қилған һалда сөһбәтләргә арилашмай, пәқәт тиңшап олтарди. Бирақ мән уларниң мени йеқин уруқ-туққини сүпитидә етирап қилип, пәйдин-пәй үзлирини билиндүрмәй ечиватқанлиғини һис қилдим. Мениң билән көпирәк Аминәмниң йолдиши Абдурахман һаҗи гәп қилди. У тиҗарәтчи болуп, базарда анчә чоң әмәс кафеси бар екән. Абдурахманниң мәхсус билими болмисиму, хәлқимизниң тарихи билән мәдәнийитини яхши билипла қалмай, башқа хәлиқләрниң әдәбиятидинму хәвәрдар екән. Болупму униңға Михаил Шолоховниң «Тиниқ Дон» романи яқидекән. Бу роман өткән әсирниң әллигинчи жиллирида уйғур тилиға тәрҗимә қилинип, Үрүмчидә бир нәччә қетим йоруқ көрүпту. У түркий хәлиқләрниң тарихиниму яхши билидекән. Һәр бир хәлиқниң келип чиқишиға қизиқидиғанлиғи ярқин көрүнүп туриду. Шуңлашқа бизниң сөһбитимиз узаққа созулди. Бирақ хошлишидиған пәйт йеқинлишип қалған еди. Йүсүп ака билән Илиҗан ака мошу йәрдә қалди. Қалғанлиримиз бу шәһәрдики йәнә бир туққинимиз Нурәхмәтләрниң өйигә бардуқ. Униң өйи Қәшқәрдә мән көргән өйләрдин пәриқлинидекән. У тоқал өй болғини билән көп җәһәттин Алмутида селиниватқан өйләргә охшатти. Маңа һойлидики бараңлиқму интайин яқти. Тавакәлахун кичик дадамниң аилидиму бәхти пүтүн болмиған екән. Мундақ дейишимниң сәвәви, аяли иккисигә пәрзәнт көрүш несип болмапту. Қәшқәрдә мундақ әһвалда йеқин туққанлири өзлириниң балилирини бериветиш әнъәниси моҗут екән. Шу әнъәнигә асасән Яқуп кичик дадамниң оғли Нурәхмәт башқа шәһәрдики Тавакәлахун кичик дадамниң аилисидә тәрбийилинипту. Нурәхмәт структурилиқ қурулуши җәһәттин биздики кәспий техникилиқ училищеларға охшайдиған мәктәптә муәллим болуп ишлисә, аяли Нургүл башланғуч мәктәпниң мудири екән. Уларда башланғуч мәктәп 1 — 6-синипларни өз ичигә елип, икки басқучқа бөлүнидиған оттура мәктәпләрдин бөләк паалийәт елип баридекән. Уларниң икки қизи болуп, чоң қизи Назакәт 9-синипта, кичиги Нурниса 7-синипта оқуветипту. Ата-аниси әтигәндин кәч киргичә ишта болғачқа, өй ишлириниң һәммисини дегидәк әйнә шу кәмтар, ишләмчан қизлар бәҗиридекән. Қағилиқ — Улуқ Ипәк йолиниң җәнубий йөнилишигә җайлашқан қедимий шәһәрләрниң бири. Бу йәрдиму тарихий әһмийәткә егә кона беналар нурғун. Йәрлик турғунларниң ейтишичә, қәд көтәргинигә бир нәччә әсир болған кона мечит бенасиму яхши сақлинип қапту. Бу мечитму Қәшқәрдикигә охшаш Һейтгаһ дәп атилидекән. Униң қешидила йеңи мечит бенаси қәд көтирипту. Мечитниң йенида мәдрисә болған екән. Униң номер қоюлған бөлмилири һеликәм сақлинип туриду. Кона мечит паалийитини тохтатқан екән. Уни қайта җөндимәкчи болуветипту. Мән кесәклири яхши сақланған мечит мунарисиға берип, уни қоллирим билән сийпидим. Шу тапта йәнә бир қедим уйғур шәһириниң җанлиқ тарихиға қолум тегиватқандәк билинди маңа. Мән Қағилиқта төрт күн болдум. Һәр күни дегидәк хәлқимизниң көп әсирлик паҗиәлик тәғдириниң шаһиди болған бу хасийәтлик тамларниң қешидин өттүм. Мечитниң кәйнидики кона қәбирстанлиққа дәпин қилинған Тавакәлахун кичик дадамниңму бу қедим мечитқа келишни яқтурғанлиғи маңа аян болди. Мән қериндашлирим билән униң қәбриниму зиярәт қилдим. Униң қәбри Қәшқәрдә көргән башқа қәбирләргә охшиматти. Ядикарлиқниң төвәнки қисми тик булуңлуқ шәкилдә кирпичтин қопирилип, тәкши сугилипту. Жуқарқи қисмиму шундақ шәкилдә яғачтин ясилипту. Униңда кимниң дәпин қилинғанлиғи тоғрилиқ һеч қандақ мәлумат йоқ еди. Бу йәр интайин таза һәм теч екән. Биз қәбир алдиға җәйнамаз-гиләмчә селип, олтардуқ. Йүсүп ака бу қәбиргә бәш адәмниң дәпин қилинғанлиғини ейтип бәрди: «Сениң кичик дадаң төртинчиси, һәр бириниң ариси 60 сантиметр, тамлирини хиш билән турғузуп, андин қелин тохтайлар билән үстини япиду. Имамларниң рухсити билән бу йәрдә җәсәтләрни әзәлдин шундақ дәпин қилип келиватиду». Биз бу зәраткалиқтин чиқип, Қағилиқтики йәнә бир кона қәбирстанлиққа йол туттуқ. Мән бу қәбирстанлиқ тоғрилиқ илгириму аңлиған едим. Бу йәргә уйғур әдәбиятиниң классиги Тәҗәли дәпин қилинған. Мана қәбирстанлиққиму йетип кәлдуқ. Бу йәрдики қәбирләрдиму һеч қандақ йезиқ йоқ дейишкә болиду. Бирақ мән қериндишим Иминахунниң қәбрини бирдин тонувалдим. Чүнки у башқа қәбирләрдин пәриқлинип туриду. Униңға қарап бу йәргә қәшқәрлик адәмниң дәпин қилинғанлиғини бирдин байқаш мүмкин. Сәвәви, Иминахунниң қәбри үстигә орнитилған ядикарлиқ худди Қәшқәрдики қәбирләрдикигә охшаш ясалған. Шаир Тәҗәлиниң мазари униң қәбридин анчә жирақ әмәс йәрдә екән. Биз униң қешиға бардуқ. Қедимий Қағилиқ шәһири тоғрилиқ сөз қозғалса, көпчилик биринчи новәттә Тәҗәлини әсләйду. Униң вапатиға сәксән жилдин ошуқ болсиму, жутдашлири уни пәқәт шаир сүпитидила әмәс, шундақла дохтур ретидиму хатириләп келиветипту. Униң өз вақтида миңлиған жутдашлириниң саламәтлигини мустәһкәмләшкә ярдәмләшкәнлиги һелиғичә унтулмапту. Һүсәйинхан Әкбәр Тәҗәлиниң тәғдириму әҗайип қизиқарлиқ. У 1860-жили (бәзибир мәлуматлар бойичә 1856-жили) Қағилиқтин анчә жирақ болмиған Зонлан йезисида атақлиқ диний өлима Қутбидинханниң аилисидә дунияға кәлгән. Кичик чеғидила у ата-аниси көчүп барған Мәккидики мәдрисидә тәһсил көриду. Андин оқушини Деһли шәһиридики мәдрисидә давамлаштуриду. Алий билимни Исфахан (Иран) вә Қабул (Авғанстан) шәһәрлиридики университетларда алиду. Һүсәйинхан қамусий билимгә егә адәм болған. Униң химия, медицина, астрономия, логика, тилшунаслиқ бойичә чүшәнчиси чоңқур еди. Уйғур тилинила әмәс, әрәп, парс, һинд, урду тиллириниму мукәммәл билгән. Шу тилларда язған. У Деһли университетида оқутқучилиқ қилған. Шу мәзгилләрниң өлчими бойичә «Мудәррис» дегән алий унванға муйәссәр болған. Тәҗәли шундақла шәриқ әдәбияти бойичә күчлүк мутәхәссис еди. Шеир иҗат қилишқа кичигидин тутуш қилған. 1899-жили униң алаһидә шеирий топлими йоруқ көргән еди. Тәҗәли — Муҗәли (әрәпчидин тәрҗимә қилғанда «Чақниған нур» мәнасини бериду) тәхәллуси билән иҗат қилди. Шаир көплигән әлләрни, җүмлидин Россия билән Түркияни зиярәт қилған. 1870-жилларниң иккинчи йеримида вәтинигә қайтип келип, мәрупий паалийәт билән шуғулланған, адәмләрни давалиған. У 1930-жили (бәзибир мәлуматларда 1925-жили) вапат болған. Тәҗәлиниң исми тарихта классик шаир, педагог-мәрипәтчи вә қабилийәтлик врач сүпитидә қалди. Һәқиқәтәнму у улуқ шәхс болған. Әйнә шундақ инсанниң қәбригә берип, роһиға тазим қилдуқ. Қериндишим Нурәхмәт маңа у тоғрилиқ ейтип бәрди. Тәҗәли Махмут Қәшқәрий, Йүсүп Хас һаҗип вә башқиму бүйүк әҗдатлиримизниң мунасип варислиридин болған.***
Қағилиқ — бу чоң шәһәр. Пәрәзимчә, аһалиси мән пат-патла болидиған Тараз яки Талдиқорған шәһәрлириниңкидин аз әмәс. Йәрлик турғунлар көңли очуқ, изгү нийәтлик, һәр қандақ соални җавапсиз қалдурмайдиған инсанлар. Улар ташқи қияпити җәһәттин Қәшқәр турғунлиридин пәриқлинидекән. Таҗик яки индеецларға охшайдиған зилва бойлуқ қиз-жигитләр пат-пат учришиду. Мән бу йәрдә уруқ-туққанлиримниң һәммиси билән асан тил тепишип кәттим. Болупму кәсипдашлирим Нурәхмәт, Нургүл вә Алимҗан билән һәр қандақ мавзуда сөзлишиш йеник болди.***
Тарихий вәтинимизни зиярәт қилиш җәриянида көргән базарларниң арисида маңа әң яққини — мошу Қағилиқ шәһириниң йәкшәнбилик базири. Алмутиниң базарлирида мән интайин аз болимән. Адәттә уларға аялим бариду. Амма Қағилиқтики базар — бу алаһидә бир дуния. Шуңлашқа мән у тоғрилиқ кәңирәк ейтип өтмәкчимән. Мән шәһәрниң четигә орунлашқан Қағилиқниң йәкшәнбилик базирини арилиғанда, бәәйни мениң үчүн вақит тохтап қелип, оттура әсирләрдики уйғур шәһәрлиригә чүшүп қалғандәк һис қилдим өзәмни. Бу йәргә шәһәрниң вә әтраптики йезиларниң миңлиған турғунлири бирәр нәрсә сетиш, сетивелиш яки адәттики сөһбәт дукинини қуруш мәхситидә жиғилидекән. Маңа уларниң ташқи қияпитиму интайин яқти. Мән һеч кимгә пәрва қилмай ишләватқан төмүрчиниң қешиға кәлдим. Аялим зәргар билән сөзлишип, униңдин зенәтлик буюм сетивалди. Яшанған аял қаттиқ вақирап көз мончақ, тумарлирини коз-коз қилмақта. Хумданчиму өз мәһсулатлирини сетивелишқа чақирмақта. Маңа яғашчи-җиһазчи сетиватқан миллий нәқишләр билән безәлгән сервант интайин яқти. Бәдиий ишләнгән металл қачиларму көзниң йеғини йәйду. Балилар базар оттурисидин анчә чоң әмәс қой отарини һайдап өтмәктә. Мону бир чәттә үч бовай тавуз йегән һалда, немиду-бир нәрсә һәққидә қизғин сөһбәткә чүшүп кетипту. Мән базарни арилап, бовайларға, аялларға, балиларға сәп салдим. Һәммисила вақирап, сода қилишқа тиришмақта. Көзүм тәсадипи алдиға туз парчилирини қоюп, чәттә ялғуз турған он — он икки яшлар чамисидики оруқ қизға чүшти. Униң алдида һеч қандақ херидар йоқ. Бир дәқиқә у маңа өзәмниң қизидәк, йеқин адимим болуп көрүнди. Мән униң алдиға берип параң салдим. Бирақ қиз җим. Аңғичә қешимизға аялим йетип кәлди. Мән униңдин буниңдин кейин бәлки тамамән көрүшмәслигимиз мүмкин болған бу натонуш қиз билән сүрәткә чүширивелишни илтимас қилдим. Анчә жирақ әмәс йәрдә алдидики гиләмчигә бир нәрсиләрни йейивелип, кимду-бири билән җиддий сөзлишиватқан адәмму мениң диққитимни өзигә җәлип қилди. Әтрапиға топлишивалған адәмләр уларни диққәт қоюп тиңшимақта. Бу хәлиқ тибабәтчилигигә аит дора сетиватқан тевип екән. Допа сетиватқан кишигә берип, бу шәһәрдин хатирә болсун дегән мәхсәттә, униңдин өзәмгә йеқип қалған бадам кәштилик егиз допа сетивалдим. Қандақлиғини билмидим, у тәрипи маңа сир болуп қалди, әйтәвир, мошу миңлиған адәмләр топи арисидин мотоциклда кәлгән җийәним мени тепивелип, өйигә меһманға тәклип қилди. Биз базардин чиқип, уларниң өйигә бардуқ. Биология пәниниң муәллими болған Алимҗан шәһәрдики оттура мәктәпләрниң биридә ишләйдекән. Униң үч балиси болуп, чоң оғли өткән жили Харбин шәһиридики университетқа оқушқа чүшүпту. Алимҗан өзи Қағилиқта туғулуп өскән болсиму, Қәшқәрни интайин яхши көридекән. Мән буни көп қәвәтлик өйдики униң пәтириниң босуғисини атлиғанда, дәрру байқидим. Пәтирниң ички безилиши кона Қәшқәрниң өйлирини ядимға салди. Билим даириси кәң Алимҗан қизиқ сөһбәтдаш екән. Қазақстан тоғрилиқму көп нәрсиләрни билидекән. Маңа Астана тоғрилиқ нурғун соалларни қойди. Өз новитидә мәнму униң соаллириға мәмнунийәт билән җавап берип олтардим. Алимҗанниң бизниң елимизға зор қизиқиш, сәмимийәт билән мунасивәт қилидиғанлиғи сезилип туриду. Бу йәрдиму хошлишиш пәйти кәлди. Бирақ шу нәрсини ениқ ейталаймәнки, мән бу өйдин пәқәт қериндишимнила әмәс, бәлки пәм-парасәтлик, билими чоңқур кәсипдашни, достни тепишқа мувәппәқ болдум.Исмайилҗан ИМИНОВ.
(Давами бар).
514 рет
көрсетілді0
пікір
