• Һекайә
• 15 Қаңтар, 2020

Сунуқханида

Тезәк тозундиси вә чаң-тозаңдин туманлашқан мал базири шавқун-сөрүндин қулақ мейини йәтти. Ешәкләр бир-бири билән бәслишишкә чүшкәндәк һаңрашса, калилар бир-бирини дориғандәк тинмай мөришәтти, қойлар мәришәтти. Алармән-сатармәнләр бир-бириниң қоллирини чиң сиқишип, беғишлири үзүлүп чүшидиғандәк күчәп, силкишип «бәрдиңму», «кам болармекин...» дейишип, дитиға яқмиған херидарларға алийип қариса, гайилири өзара һеҗийишатти. Мал базириниң оң тәрәп булуңиға җайлашқан ешәк базирида ачимақ момларға бағланған топ-топ ешәк йәрни дөңгирлитип тепишип, чаң-тозаң өрлитип турушатти. Яндики кәңри сәйнада алармән-сатармәнләр ешәкләрни синап көрүшүвататти. Сатармәнләр ешәкләрниң күчлүк, шаш, жүгрүк екәнлигини испатлаш үчүн учлуқ таяқлириниң учини ешәкләрниң сөңгәчлириғә зәрдә билән санчип, ағизлирида нәм қалмиғичә «чип-чиплиса», алармәнләр дилқуллуқ ичидә ешәкләрниң чишлирини ечип, нохтилирини мотап, зәйлирини тартип көрәтти. Сатқучиму, алғучиму һошияр болушқа тиришатти. Ешәкләрни арилап көзгә сиққудәк мал издәп жүргән виҗик, оруқ, созунчақ үзлүк, оттура яшлиқ бир киши бешидики терә тумиғини қолиға елип, өскиләң чачлиқ бешини йеник қашливалғандин кейин тумиғиниң җекини өрүп қайта кийивалди. Андин күзниң ахирқи күнлири болуп қалғиниға қаримай, күнниң чеқиватқан нурлиридин қисилған көзлирини күчәп ечип, момларға он-он бәштин қатар четилип бағлап қоюлған ешәкләргә көз селишқа башлиди. – Ешәк көрәмла, – деди һарву үстидә сиңар яңпаш болуп махорка ораватқан ешәк егиси. – Көрсилә, һәммиси чиш йемигән шаш тәхәй. Һарвуға көндүрвалсила, бир өйниң еғирчилиғини гәп йоқ көтирәләйду. Һаңга аламла, мадаму? – Һаңгини қойсила, – деди тумақлиқ киши удул кәлгән бир тәхәйниң дүмбисини силап. – Хотун хәқләр ялғуз һайдап маңмиса йә. Дайим бир адәм һарвукәшлик қилип беридиғанлар йоқ. – Әмсә, жугач тәхәйләрму бар. Әву ча нохтилиқ қара тәхәй бәк шитлә әмәс. Айиғи яхши. Һарвуға салсиңиз бир дәмдила көнүп қалиду. – Оруғирақ турамду немә? – Йопурғидин алдимға селип һайдап кәлгән қарисила, йол азави тартқан чеғи. Бәлән бақсиңиз, ешәк дегән үч күндә сәмириду. Ешәкләрниң егиси бая өзи көрсәткән тәхәйни йешип, бир чәткә елип чиқип, тумақлиқ кишигә қарап ейтти: – Ағамчисини қоллириға беримән. Айиғини көрүп беқиң. Тәхәй дегән... Техи ешәк егисиниң гепи түгимигән еди. Арқа тәрәптин чоқан-сөрән, қия-җия аңлинип, һәммәйлән шу тәрәпкә қарашти. Адәмләр у яққа-бу яққа қечишип, өзлирини далдиға елишатти. Нерирақтин бирәр метрдәк үзүк ағамчини сөритип, бир буқа һөкирәп, топа тозитип келивататти. Арқисидин бир киши буқини қоғлиғиничә «қачти-қачти, әву буқини тутувал...» дәп вақиратти. Буқа удулла ешәк содиси болуватқан йәргә йеқинлап қалди. Һечкимму қутирған буқиниң алдиға өтүп тосашқа җүръәт қилалматти. Әксичә, һарвуниң үстигә, ешәкләрниң арқисиға далдилинип үлгәрди. Һелиқи ешәк егисиму аллибурун тәхийини йетиләп ешәкләр топиниң арқисиға киривалған еди. Дәл шу чағда тумақлиқ киши жүгрәп келиватқан буқиниң алдиға тоғра өттидә, көзлиригә қизиллиқ тиқилип қутириған буқиниң йәрдә сөрилип келиватқан ағамчисиға етилди. Базарчилар чөчүп кәтти. Буқиниң яйи шәкиллик том мүңгүзи тегипла кәтсә, бала-қаза қаш билән кирпикниң арисида еди. Тумақлиқ киши буқиниң ағамчисини туталмиди. Бағлақтин бошап тәлвиләшкән буқа тумақлиққа һәйвә қилатти. Түрүлүп кәткән қисқа бойнини бирдәм у янға, бирдәм бу янға созуп, тумшуғи билән йәрни тилғатти. Бир җайда пеқирап туруп, пат-пат арқисиға даҗип, тумақлиқ кишини үсмәкчи болатти. Буқиниң күчкә толған тени семизлиқтин лиғирлап туратти. Йоған-йоған туяқлири йәрни чапчип тилғап, әтрап коюқ чаң ичидә қалди. – Таза учиға чиққан сараң адәмкәнә, – дейишәтти әтрапта турғанлар, –қарап туруп өзигә бир бала тепивалидиған болди. Алаһәзәл, йерим саатларчә қалаймиқанчилиқтин кейин тумақлиқ киши буқиниң үзүлгән ағамчисиға есиливалди. Буқа егиси, пурсәттин пайдилинип, қолидики ағамчини буқа үзүвәткән йеригә улап үлгәрди. – Йеңирақ ағамчиға алмаштурсила, болмиса йәнә үзүвалиду, – деди тумақлиқ киши. – Шундақ қилай, рәхмәт сизгә ака, сиз болмисиңиз, бу сараң гуй мәшәдә бирәсини мәйип қилип, бала тапатти. – Худайим сақлиди. Тумақлиқ киши үсти бешини қеқиштурушқа башлиди. Буқа егиси буқисини йетиләп арқисиға янғунчә, арилиқта пәйлидин янмиған буқа бирла чапчип тумақлиқ кишини үсүвәтти. Тумақлиқ киши «Вай!» дәпла бир долисини тутуп, арқисиға сәнтүрүлүп кәтти. Туюқсизла йүз бәргән бу пешкәлликтин сарасимигә чүшкән буқа егиси қолидики йоған таяқ билән буқини пеқиритип жүрүп думбалашқа башлиди: – Мана саңа, хумси һайван! Һуй, җаһанға патмиған мәлъун!.. – Болди, урмисила, тилсиз һайванғу бу. Һайван немини билиду, – деди тумақлиқ киши. Буқа егиси ағамчини бир яш балиға тутқузди: – Мону гуйни апирип бағлап таза урғин. Жугачлисун. У қолини қеқиштуруп тумақлиқ кишигә йеқин кәлди: – Қәйириңизгә үсүвәтти? – Мону йәргә. – Қоллирини көтирип бақсила. Тумақлиқ киши қолини көтириведи, мидириталмиди. Әтрапқа лиқ адәм толған еди. – Тағақлириға тәккән охшимамду? Мону неҗисниң мүңгүзи? – деди буқа егиси хиҗиллиқта өзини қойидиған йәр тапалмай. – Һәҗәп бир иш болдидә бу! – Хиҗил болмаң, – деди тумақлиқ киши, – һайван немини билиду дәйсиз? Келишмәслик дегән мошудә. – Мәнму бихуд туруп қаптимән, жүрсилә, ашлиқ базириниң алдидики теңиқчи устамниң кешиға апирай. – Болди, укам, өзәм аста кирәй. Сиз базириңиздин қалмаң. – Яқ, яқ, ялғуз кирсиңиз болмайду. Өзәм әкиримән. Иккиси биллә меңип, мал базириниң дәрвазисидин чиқип кәтти. Уларниң арқисидин қаришип турғанлар бир-иккидин тарқилишқа башлиди. – Мону таза қип-қизил сараң адәмкән, – деди топ ешәкләрниң егиси, –сиңгән ненини йәп, тәхәй содисини қилмай, бекардин-бекар өзигә иш тапти. – Таза яман вақитта қолини долисиға есип, бичәл жүридиған болди әнди. – Һә, буқиниң егисиму балаға қалди. Әнди мону адәм сақайғичә һалидин хәвәр алиду, бечарә. – Қәстәнлик болмиғандин кейин унчивала болуп кәтмәс. – Сән немини билисән. Телизизорда «Қанун вә пухра» программисини көрмәпсәндә? Бир адәм хошнисидин кәтмән сорап, ишлитип путини чепиваптекән, хошниси “кәтмәнниң әйивини алдиң” дәп қоймиғанлиғи үчүн кәтмән сориғучиға төләм бәрди. Қандақ? – Тотиқушниң замани бопту ундақ болса. Хәққә кәтмән берип тур, йәнә төләм төлә, қандақ иш бу?! Хәқтин бир нәрсә сорисиму, хәққә бир нәрсә бәрсиму, болмиғидәк әмсә. – Мана шуниңға қариғанда мону тумақлиқ чоқум давада утиду. Жиғилғанлар бирдәм мулаһизә қилғандин кейин, тәбиийла өз содилириға киришип кетишти. Баяқи буқа вақиәси тезла кишиләрниң есидин көтирилип кәтти. У йәр-бу йәрдин йәнә «Алдиңму, бәрдиңму, кам боп қалармекин..» дегәндәк незиқашлар аңлинишқа башлиди. *** Ашлиқ базириниң алдидики өстәң бойиға җайлашқан сунуқханиниң ичи бесиқ еди. Жирақ-йеқин жутлардин сунуқ таңдурушқа кәлгән бемарлар новәт күтүп олтиришатти. Теңиқчи яшанған бовай болуп, тәҗрибиси мол, қоли йәңгил, гәп-сөзи силиқ еди. Чоң-чоң үч оғли, үч келини, бир қизи –сәккиз киши һәр йәкшәнбә күни жирақтики өйидин сәһәр келәттидә, мәхсус теңиқчилиқ үчүн иҗаригә алған мошу өйдә чоң-кичик теңиқларни теңиш билән мәшғул болатти. Бовайниң даңқи җими жутларға мәшһур болғачқа, жут-жутлардин сунуқ таңдуридиғанлар издәп-сорап, бу базарға келишәтти. Буқа егиси тумақлиқ кишини йөләштүрүп ишиктин кирипла тамиғини чикилдатти: – Чик-чик-чик... Һәммә адәмниң бир йәрлири сунуп мәшәгә киривалғанму немә? Улар бир бош җайни тепип олтиришти. Өйниң бир булуңиға тартилған симға рәхт есилған болуп, ичкирисидә бовайниң келинлири бир аялниң сунған путини теңивататти. Ағриққа чидимиған аялниң иңриған авази адәмниң тенини шүркәндүрәтти. – Бәк ағрийдиған охшимамду? Болдила чиқип кетәйлимекин? – деди тумақлиқ киши иккилинип. – Яқ, мәйип болуп қалисиз. Әң болмиғанда, көрситип бақили. Улар хелә узун олтирип, новәт кәлгәндә ичкиригә кирип, теңиқчи бовайниң алдиға келип олтарди. Бовай тухум жуқиси қолини көксигә қоюп, юмшақ салам қилди: – Кәлсилә. Өзлиригә немә болди? – Буқа үсүвәтти. Тумақлиқ кишигә вакаләтән җавап бәрди буқа егиси. – Яман йәргә үсүвәтмигәнду? – Яқ, мону йәргә... – Чапанни йәшсилә. Тумақлиқ кишиниң чапинини йәшкүзүш хелә қийинға тохтиди. Бир қолини мидирталмиғачқа, әпсиз болуп хелә қийинлашти. Көйнәктин тартип йәштүрүп болуп бовай тумақлиқ кишиниң бәдинигә синчилап қарап чиқти. – Чоңқур нәпәс елиң. Тумақлиқ киши өпкисини толтуруп тинди. –­ Өпкидә мәсилә йоқту? – Яқ. Қолумни мидириталмидим. Башқа йерим сақ. – Худайим сақлапту, – деди бовай бәдәндики көк җайларни йеник силап. – Мону көк болуп қалған йәр назук әмәс. Йәнә төртлик майнаға үскән болса, иш чатақ боларкән... Мана... Мәшәдин.... Сизниң тағақ чиқип қапту. Мәшә ағрийдиғанду? Бовай тутқан җайни бесиведи, тумақлиқ кишиниң рәңги татирип кәтти. – Басмаң, ағрип кәтти! – Қорқмаң, мән мундақ көрүватимән. Мана мәшәдә ишшиқ бар. Мону йәрдиму бар. Бовай бурундун адәтләнгән тәҗрибиси бойичә бемарни гәпкә тутуп, у йәр-бу йәрни силиған болуп башмалтиғини шундақла бесиведи, тумақлиқ киши «Апа!» дәпла тохтап қалди. – Болди, – деди бовай күлүп, – җайиға чүшти. – Чүширип болдиңизму? – деди буқа егиси һәйран қелип. – Һә. Алла шипалиқ бәрсә, үч теңиқта кәтмән чапқудәк болисиз. – Қоллириға дәрт бәрмисун, һәҗәп қоллири йәңгилкинә. – Сунуқни “у янға тарт, бу янға тарт” дәп тартқучлап қорқутсақ, адәм җиддийлишип, чиқип кәткән йәрни җайиға чүшириш тәскә тохтайду. Қорқуп җиддийләшкән заман бәдән билән сүйәкниң шәкли өзгирип, җайиға чүшкили унимайду. Андин биз мәҗбурлап басимиз. Сиз вақирайсиз. Бизниңму қолумиз титирәп таңалмаймиз. Униңдин көрә, һазирқидәк муңдишип, гәпкә айландуруп туйдурмай орниға чүшәрсәк, сизниңму җанлири анчә қийналмайду. Бизниңму қолумиз титиримәйду. Һазир қандағирақ? – Ағриқ пәсләп қалди, – деди тумақлиқ киши. – Чиқип кәткән йәр җайиға чүшсә, ағриқ қоюп бериду. Һәммә устихан өз җайида болса, яхши әмәсму. Қоллириңизни мидирлатмай туруң, теңивалайли. Балам, чинигә тухум чеқиң. Бовайниң чоң келини бир чинигә тухумдин икки-үчини чеқип, чока билән тәкши арилаштурди. Кичик келини теңиқ орайдиған рәхтни кесип, улап тикишкә башлиди. Чоң оғли таршиларни қәләмтуруч билән тилип ясашқа башлиди. Шундақ қилип, бирдәмдила тумақлиқ кишини қосақ белини қошуп айландуруп таршиларни қатар-қатар тизип тухумларни чепип, мәккәм теңип қоюшти. – Болди, – деди бовай. – Қалаймиқан һәрикәт қилмайсиз, ятқанда раврус һаләттә йетиң. Тухумни сәл исситип, ичип бериң. Келәр базар күнидә келип теңиқни йәңгүшләп кетиң. – Мақул, рәхмәт сизгә. Буқа егиси тумақлиқ кишини йөләп турғузуп қоюп, бовайға қариди: – Һаҗим, нәччә пул беримән? – Һаҗим демисилә! – дәп күлүп кәтти бовай. – Сақили бар адәмниң һәммиси “һаҗим” десәк, һаҗи әрзән болуп кәтмәмду? Мән техи һәрәмгә әнди тәрәддут қиливатимән. Нәқ силәрдәк һаҗәтмәнләр көпирәк дуа қилип бәрсәңлар, Алла халиса, өгүнлүккә бу улуқ сәпәргә атлиниш алдида туримән. – Шундақму, йоллири очуқ болғай әмсә, – деди тумақлиқ киши теңилған бәдинини авайлап мидирлитип. – Келәр базар күни сиз болмисиңиз... – Мән болмиған билән мону оғуллирим бар. Һәммиси һазир уста теңиқчи болуп кәтти. Келивериң, убдан теңип қойиду. – Нәччә пул болди, устам? – Бу сода қилидиған базар әмәс. Рәхт билән тухумниң пулидин ешинғанлирини өзиңиз атап бериң. Буқа егиси йенидин 100 сом чиқирип бериведи, тумақлиқ киши униң алдиға өтти: – Һой, бу немә қилғанлири, өзәм беримән пулини. – Яқ, ака, мән бәрмисәм болмайду. – Һәй, һәй, һәй! Ундақ қилмисила дәймән. – Шүк турсила, тағақлири қайта қозғилип кетиду һели. Бовай буларниң һәрикәтлиригә қарап һәйран қелип, буқа егисидин сориди: – Бу киши сизгә ким болиду? – Акам болиду, – деди буқа егиси пулини бовайниң қолиға тутқузғиничә. – У пулни алмисила. Мән өзәм беримән, – деди тумақлиқ киши сақ тәрәптики қоли билән қоюн янчуғини колиғач,– әста, мону қолум әп кәлмәйватқинини. Хапа болмай, мону янчуқта пул бар, алсиңиз боптекән. Бовай техима һәйран болди. Буқа егиси барлиқ ишниң җәриянини чүшәндүрүп өтти. – Һә, мундақ дәң, – бовай тухум жуқи қоллири билән қизғуч калтә сақилини силап туруп, чишлириниң еқини көрситип күлүмсириди. – Техи баятин иккиңларни ака-ука чеғи дәп жүрүптимән. Әсли тонуш әмәскәнсиләрдә. – Иккимиз икки наһийәдинкәнмиз. Баятин мошу йәргә киргәч тонуштуқ. – Сәвәнлик мәндин өтти. Мениң пулумни елиң, устам, – деди буқа егиси йелинип. – Яқ, мән ушшуқ әмәс өзәмниң пулини елиң, – деди тумақлиқ киши. – Яқ, мәнму намәрт хумси әмәс! Һәр иккимизни Худа сақлапту. Һазирдин башлап бу акимизға өзәм егә. Мениң пулумни аливериң, – деди буқа егиси. – Товва дәң, – деди тумақлиқ киши хапа болуп. – “Мән егә” дегиниңиз қандақ гәп? Мана сап-сақла туримәнғу. Мону устам ейттиғу “үч теңиқта кәтмән чапқудәк болиду” дәп. Әгәр буқилири яман йәргә үсүветип өлүп-тартип қалсамму, өлүгүмни сатидиған адәмдин әмәстим мән. Келишмәслик болуп қалди әнди. Ундақ җаһиллиқ қилмаң. – Сиз җаһиллиқ қилмаң. Буларниң талаш-тартишиға қарап мәстлиги кәлгән бовай еғиз ачти: – Алдимға җиқ адәм сунуқ таңдурғили келиду. Һәр түрлүк адәмләрни көрүп, туримән, бүгүн иккиңларни көрүп, көңлүм көтирилип қалди. Адәм билән адәм бир-бирсигә адимәтчиликкә қәриздар. Бу қәризни һәммә адәм һәр вақит қайтурушни әстин чиқармаслиғи лазимдур. Һазир җиқ адәм мундақ қәризгә боғулуп кәтти... – бовай сөзләветип деми ичигә чүшүп кәтти. Алиқанлиридики қурушқа башлиған тухум жуқилирини угилап туруп, сөзини йәнә давамлаштурди: – Өткән һәптидә алдимға бир яш бала кәпту. Базарға кәлгичә бир ағинисиниң мотоциклиға миңгишивапту. Йолда лайға тейилип кетип, мотоциклдин жиқилған охшайду, билиги азирақ толғинип кетипту. “Теңип қойсиңиз боптекән” дәп ялвуруп турувалғачқа, “һә мақул” дәп нери-берисини ойлимай теңип қоюптимән. Шу заман йенимдин чиқип сотқа кирип, қолидики теңиқни көрситип: «Мотоциклдин жиқилип, қолум сунуп кәтти, төләм бәрсун» дәп әризә қипту. Сунмиған қолини “сунди” дәп шумлуқ тиләштин қорқмайдиған әшундақ бәдбәхләрму болидекән. Аччиғим шундақ кәлдики, әһвални сүрүштүргили киргән сот вәкиллириниң алдидила теңиқ латисини өз қолум билән йешип, өстәңгә чөривәттим. Бүгүн силәр иккиңларни көрүп әшу иш ядимға келиватиду. Тутсила, бу пуллирини һәргиз алмаймән. Бовай қолидики пулни буқа егисигә қайтуруп бәрди. – Әнди сиз хиҗил қилмаң, устам, – деди буқа егиси ялвуруп. – Бу пулни аливериң. – Яқ, һәр иккиңларниң пулини алмаймән. Бая дедимғу, һәммимиз бир-биримизгә адимәтчиликкә қәриздар. Мәнму өзәмниң бойнумдики қәризни ада қилай. – Әмсә, бу пул сизниң улуқ сәпириңизгә тутқан йоллуғимиз болсун,–деди буқа егиси пулни қайта бовайға тәңләп. – Раст, мону пулму йоллуқ болуп қалсун, елиң, – деди тумақлиқ кишиму сақ қоли билән бовайға пулни узитип. – Һәй, – бовайниң қапиғи түрүлди, – мени һалал дуниярим билән һәҗ қилишқа қоюңлар. Паклиқни, сәмимийликни шәрт қилидиған мундақ муқәддәс сәпәргә теги пәс қаидини арилаштурса, совап нәдә қалиду?! Мән мошундақ һәрәмниң баниси билән надан хәқни шүлүп дуния жиғидиған ишқа өч. – Әста, – буқа егиси хиҗил болуп туруп қалди. – Көңлүмизни қобул қилмидиңизму. – Көңүллири тәгди. У пулға мону акилириға тухум елип бәрсилә әнди. – Шундақ қилимән. Әлвәттә, шундақ қилимән. У тәрипидин хатирҗәм болуң. Базар күни Худа халиса, өзәм әкелип, теңиқни алмаштурғузуп кетимән. – Шундақ қилиң, мону адәм дегәнниң йети болмайду! Һәммимиз бир йилтиздин көклигән бәндимиз. Бир-биримизниң җиназисини көтәргәндә әсқатидиған хәқләрмиз. Өзара көңүл издишип, көңүл айишип, бир-биримизгә меһриванлиқ қилип өтмисәк, тәмсиз болуп кәтмәмду, бу алтә күнлүк дуния! Сиз сақайғичә оғуллирим пул алмай теңип қойсун. Бәрикитини Алла бериду. Иккиси теңиқчи бовайға қайта-қайта рәхмәт ейтип, буқа егиси тумақлиқ кишини йөләштүрүп, теңиқханиниң ишигидин чиқишти. Теңиқчи бовай, бала-чақилири, сунуқ таңдуруш үчүн новәттә турғанларниң һәммиси теңиқханиниң деризисидин буқа егиси билән тумақлиқ кишиниң йолда бир-бирин йөлишип-күлүшүп турғинини, буқа егисиниң бир таксини тохтатқинини, таксиниң алдида бир немиләрни талишип-күлүшүп турғинини, буқа егисиниң тумақлиқ кишини йөләштүрүп таксиға олтарғузғинини, тумақлиқ кишиниң таксиниң ишигини йепивалғинини, буқа егисиниң ишиккә мәккәм есиливалғиничә бир немиләрни дәп ялвурғинини, шоферниң чүшүп ишикни ечип бәргинини, андин буқа егисиниң тумақлиқ кишиниң йениға кирип йеқин олтарғинини, иккисиниң немиләрниду дейишип-күлүшүп баш лиңшитиватқанлиғини, таксиниң астиғина қозғилип, силиқ маңғинини көрүп, һәйран қелишти...