• Бизниң сөһбәт
• 05 Ақпан, 2020

“Биз “венгр” әмәс, мадияр”

Венгр хәлқиниң аң-сәвийәсидә өзлириниң келип-чиқиши шәриқ, Мәркизий Азия әллиридин екәнлиги тоғрилиқ хатирә һелиғичә сақлинип кәлмәктә. Улар өзлирини улуқ Арпадниң әвлатлири дәп һесаплайду. Венгрлар өзлирини “мадиярлар” дәп атайду вә Кеңәш Иттипақи тарихчилири ойлап тапқан “венгрлар фин-угор қәбилилиридин келип чиққан” дегән тәхминни рәт қилиду. Тонулған венгр антропологи Андраш Жолт Биро қазақ, уйғур вә венгрларниң уруқ-туққан хәлиқләр екәнлигини оқуп-үгиниватқиниға бирнәччә жил болди, у түрк хәлиқлириниң тарихи бойичә илмий тәтқиқатларни жүргүзмәктә. Алим ІХ әсирдики көчмән-мадиярлар билән VII – VIII әсирдики көчмән қазақлар сүйәклириниң антропологиялик характери наһайити охшаш екәнлигини ениқлиған. Мәзкүр факт венгрларниң Мәркизий Азия хәлиқлири билән йеқин туққан екәнлигигә йәнә бир қетим гувалиқ қилиду. – Андраш, әгәр хаталашмисам, Сиз 2006-жилдин тартип Қазақстанда антропологиялик тәтқиқатлар билән шуғуллинип келиватисиз. Кейинки он жил ичидә Сиз қандақ утуқларға қол йәткүздиңиз? – Биз қазақстанлиқ алимлар билән бирликтә Торғай вилайитигә (һазирқи Қостанай вилайити) экспедиция уюштурдуқ. Бу йәрдә өзлирини “мажар” дәп атайдиған хәлиқ яшайду. Биз улар һәққидә мәлуматларни тәпсилий үгинип, мәзкүр хәлиқ вәкиллириниң генетикилиқ мәлуматлирини топлидуқ. Тәтқиқат йәкүнлиригә бенаән, венгрлар билән қазақ хәлқиниң мажар вәкиллири оттурисидики (әр кишиләр тәрипидин) генетикилиқ охшашлиқни дәлиллидуқ. Мәзкүр йеңилиқ нәтиҗилири American Journal of Physical Anthropolgury нәширидә елан қилинди. Қазақ мадиярлириниң әң көп қисми Сарықопа көлини өз ичигә алидиған Торғай далалирида яшайду. Улар қазақларниң арғын қәбилиси тәркивигә киргән вә бу йәрләргә тәхминән 320-350 жил илгири Карцаг (Қарсақ) батыр рәһбәрлигидә җәнубий вә шәрқий-җәнубий территориялиридин кәлгән. Буниңдин ташқири, Көкчетав шәһириниң шималий районида, шундақла Россияниң Омск шәһириниң (қазақчиси – Омба) әтрапида қипчақ қәбилилири билән бирликтә мадияр қәбилисиниң шималий топиму яшайду. 2012 – 2013-жиллири биз Өзбәкстанғиму экспедиция уюштурдуқ. Униң нәтиҗисидә биз венгр қәбилилик иттипақиниң асасий қисмини Өзбәкстанниң Қәшқәрдәрия вилайитидә (Қарши вә Шахрисабз шәһәрлири оттурисида) яшайдиған мажар қәбилилири тәшкил қилиду, дегән хуласигә кәлдуқ. Мениң рәһбәрлигимдики экспедиция Өзбәкстанда яшаватқан мажар қәбилилири вәкиллириниң ДНКсини жиғди. Тәтқиқатқа Венгрия тәбиәтшунаслиқ музейиниң хадимлири – венгр антропологлири Шандор Эвингер вә Жолт Бернертлар қатнашти. – Тәтқиқат йәкүнлиригә асаслансақ, биз қериндаш хәлиқләр болуп чиқимизкәндә? – Сөзсиз! Әгәр антропологиялик материалларға қарайдиған болсақ яки венгрларниң баш сүйәклирини тәһлил қилип көрсәк, уларниң Оттура Азия вә қедимий түрк қәбилилириниң баш сүйәклиригә охшап келидиғанлиғиға көз йәткүзимиз. Улар Чинғизханғичә Қазақстанниң һазирқи территориясидә, Түркмәнстан вә Өзбәкстанниң шималий қисмида көчмән һаят тәризидә яшап кәлгән. ІХ әсирдә яшиған көчмән-мадиярлар билән VII – VIII әсирдә Қазақстан территориясидә яшиған көчмәнләрниң сүйәклириниң антропологиялик характери бир-биригә наһайити охшайду. Бу улар йеқин уруқ-туққан вә биллә көчүп жүрүп яшиған дегәнни билдүриду. Көплигән заманивий мадиярларниң генетикилиқ томури Оттура Азиядин башлиниду. Оттура Азиядики заманивий аһалиниңму йилтизи һәрхил екәнлигини билгән дурус. Илгири Кеңәш дәвридә мәзкүр мәсилиләр һечқачан көтирилмәтти. Алимлар мадиярларниң келип чиқишини Уралғичә болған арилиқтила издигән. – Қазақларниң мадияр қәбилиси Сизни “Мадиярлар қәбилиси кеңишиниң пәхрий әзаси” унвани билән мукапатлиди вә 2007-жили қазақ қәбилиси вә венгр делегацияси дәсләпки қетим венгр – мадияр қурултийини өткүзди. Мошу һәққидә тәпсилий ейтип бәрсиңиз. – Биз Қазақстандин қайтип келип, Венгриядә достлиримиз билән венгр қәбилилириниң жиғинини – қурултийини өткүзүшни қарар қилдуқ. Униңға қазақларниң мадияр қәбилисиниң вәкиллирини пәхрий меһманлар сүпитидә тәклип қилдуқ. Мәзкүр мәйрәм 2008-жили август ейида өтти. Мошуниңдин кейин бизниң қоюқ мунасивитимиз башланди десәкму болиду. Мадиярларниң әнъәнивий мирасини сақлиғучиларниң чоң паради мошу алақимизниң нәтиҗиси болди. Тонулған яғач оймикарлиқ һүнириниң маһири Шандор Немеш мәхсус мәйрәмгә беғишлап бай дала нәқишлири билән безәлгән алтә метрлиқ һаят дәриғини ясап, уни қурултайға соға қилди. Бу мәрасимға 60 миң адәм иштрак қилди. Мана шуниңдин кейин Қурултай Кеңиши 2010-жили һун-түрклириниң умумий учришишини уюштурушни қарар қилди. – Қурултайниң һәқиқий мәхсити, умумән алғанда, бу хилдики чарә-тәдбирләрниң мәзмун-маһийити немидә? – Биринчидин, Қурултай 2007 – 2008-жиллири өткән мәйрәм роһини давамлаштурди. У венгрларниң ат-улақ-көчмән цивилизациясини мирас қилған Мәркизий Азия, Кавказ регионлиридики хәлиқләр билән болған уруқ-туққанлиқ алақисини мустәһкәмлиди. Иккинчидин, мәрасимға қатнашқучиларниң барлиғи Аттила, Баян-Каган, Мадияр-Баба, Карцаг вә Арпадқа охшаш улуқ әҗдатлирини хатириләп, һөрмитини билдүрди. Қурултай әнъәниләргә варислиқ қилған миңлиған адәмниң бешини қошти, әнди униңға кәлгүчиләрниң сани 2008-жилдикигә қариғанда икки һәссә көпәйди. Генетикилиқ келип чиқиши вә мәдәнийити бойичә уруқ-туққан болған һун-түрк қәбилилиригә тәәллуқ барлиқ хәлиқләр Венгриягә өзлириниң делегациялирини әвәтти. Униңға көплигән фольклорлуқ коллективлар вә әнъәнивий әскәрлириниң отрядлири кәлди. Үчинчидин, жиғилған қериндаш хәлиқләрниң вәкиллири қериндашлар билдүрүшини имзалиди: “Яратқучи Егимизниң хаһиши вә дуаси билән – венгр, мадияр, қазақ, өзбәк, түрк, әзәрбәйҗан, уйғур, қирғиз, башқурт, чуваш, болғар, татар, түркмән, қарақалпақ, бурят, ноғай, гагауз, қарачай, яқут, корей, япон – барлиқ қериндаш Һунлар умумий улуқ әҗдатлириниң хатириси алдида бир-бириниң тәғдири үчүн умумий җавапкәрликтә” дейилиду билдүрүштә. Шуни алаһидә тәкитләш керәкки, көчмәнлик цивилизация – барлиқ түрк хәлиқлириниң охшашлиғиниң асасидур. – Бүгүнки күндә хәлиқлиримиз оттурисидики охшашлиқ немидә байқилиду? – Бизниң хәлиқлиримиз оттурисида охшашлиқ наһайити нурғун – бу мәдәнийәт вә генетикилиқ келип чиқиши. Әлвәттә, көплигән әсирләр өтти, лекин биз, қазақлар, қачанду-бир дәвирләрдә қедимий мадиярлар билән биллә көчүп һаят кәчүргәнлигигә гуманланмаймиз. Қазақ тилида Венгрияни “Мажарстан” дәп атайду. Бу дурус нам. “Венгр” дегән сөз һәм чүшәнчә йоқ. Бизни рус тарихчилири әйнә шундақ дәп атап кәткән. Мадиярлар “венгр” дегән сөзниң мәнасиниң немә екәнлигини билмәйду. Әнди қазақ тилида болса, бизниң миллитимизниң нами “мажар” дәп наһайити тоғра атилиду. Дөләтму Мажарстан дәп атилиду. Қазақстанда яшайдиған көплигән адәмләр “Венгриядә қанчә пайиз венгр, қанчә пайиз мадиярлар яшайду” дәп пат-пат сорайду. Биз дайим уларға “Венгриядә пәқәт бизниң хәлқимиз – мадиярлар яшайду” дәп чүшәндүримиз. – Әнди тил охшашлиғи һәққидә гәп қилайли. Мәсилән, Сиз өзиңиз билән гәпләшкән қазақ, уйғур вә түркмәнниң тилини чүшинәмсиз? – Бизниң тиллиримизда бәзибир лингвистикилиқ пәриқләр бар. Биз һәммисини әмәс, пәқәт айрим сөзләрнила чүшинимиз. Шәхсән мән қазақ вә башқиму түрк тиллирини оқуп үгәнгән. Мән уларниң немә һәққидә сөзлишиватқанлиғини чүшинәләймән. Әнди очуғини ейтидиған болсақ, һәрқандақ тил әсирләр давамида өзгириду. Мана шуниң үчүн бизниң тилимизни бәлгүлүк лингвистикилиқ саһаға ятқузуш наһайити еғир. Адәттики мадияр қазақ тилини чүшәнмигәндәк, қазақму мадияр тилини чүшәнмәйду. Улар тилда һазирқи күнгичә умумий мәнасини сақлап қалған айрим сөзләрнила чүшиниши мүмкин. – Қедимий венгрлар қайси динға итаәт қилған? – Дала хәлиқлири ислам вә христиан динини қобул қилғичә һәрхил динға итаәт қилип кәлгән. Тәңричилик шаманизмниң хелә тәрәққий әткән вариантлириниң бири болған. Униңда җәмийәтниң иҗтимаий тәшкилатиниң элементлири байқилиду. Бу қедимидинла бизниң әҗдатлиримизниң һаятида муһим роль ойниған. Бу динда талтош яки шаман тәбиий күч васитичиси болған. У пат-пат хәлиқ тибабәтчисиму болуп кәлгән. Бу йәрдин – Талтош – динниң намиму келип чиқиду. Мәзкүр диндики әпсанилиқ етиқат элементлири (һаят дәриғи, мөҗүзилик марал, җәрән, дап-думбақ, отқа чоқунуш в.б.) барлиқ һун-скифлиқ дала мәдәнийәтлиридә моҗут. Бу йәрдики бәзи пәриқләрни һесапқа алмиғанда, уларниң йилтизи ортақ. – Түрк – алтай топлириниң мәдәнийити һәрхил вә дайим бир-биригә охшап кәлмәйду. Униңда Иран вә Скиф тәсири байқилиду. Тил вә генетикилиқ пәриқләрдин ташқири мадиярларниң кавказ хәлиқлири билән охшашлиғи барму? – Венгрларниң дәсләпки этногенез вақиәлири Алтай өлкисиниң, шундақла заманивий Қазақстан вә Өзбәкстан территориялиридә йүз бәргән. Бу җәриянларға Тарим бассейни (һазирқи Шинҗан-Уйғур Автоном Райони) вә Памир территорияси қедимий аһалисиниң тәсири күчлүк болған. Венгр қәбилилири Оттура Азиядин ғәрип йөнилиши бойичә тарқиған. Еһтимал, көп вақтини Арал-Каспий региони территориясидә өткүзгән. Андин Җәнубий Урал йәрлирини егиләп, Каспий вә Урал оттурисидики өткүл арқилиқ далаларни кезип, Кавказниң шималий қисмиғиму йәткән. Венгр қәбилилири Хазар хақанлиғи тарихида муһим роль ойниған вә қәбилилик иттипақ армияси тәркивидә әң әһмийәтлик күчләрниң бири болған. Венгр этногенезиниң муһим басқучлириниң бири Шималий Кавказда, һазирқи Дағстан, Чеченстан, Қабардин-Балкар вә Қарачай-Черкес территориялиридә йүз бәргән. Венгр қәбилилик иттипақиниң бир қисми Җәнубий Кавказ йәрлиригә (савард-мадиярлар) силҗиған вә һазирқи Әзәрбәйҗан вә Шималий Иран территориялиригә орунлашқан. – Венгрлар өзлири кимдин келип чиққан? Һазирқи күндә силәрниң миллитиңларниң келип чиқиш тарихи қандақ ейтилиду? – Европиниң нәқ мәркизидә қурулған венгр дөлитиниң миңжиллиқ тарихи венгрларниң мәдәнийитини барлиқ көчмән хәлиқләр арисида әң ғәриптикиси дәп бәлгүлиди. Һазирқи күндә венгрлар бирпүтүн милләт вә қәбилиләргә бөлүнмәйду. Бирақ венгрлар тарихиниң көпирәк қисми, көчмән хәлиқләрниң көпчилигигә охшаш, миллий-қәбилилик система билән тәриплиниду. Қәбилиләрни “Қанлиқ келишим” намлиқ келишим билән бириктүрүш – венгр хәлқиниң миллий ривайәтлириниң бири болуп һесаплиниду. Улуқ рәһбәр вә һәрбий қомандан Арпад – қедимий падиша сулалисидин. Уларниң сулалиси дөләтни бирнәччә әсир башқурди. У венгрлар тарихидики муһим шәхсләрниң бири вә милләт қудрити вә бирлигиниң рәмзидур. Даһи Алмош униң дадиси болған. Ривайәткә мувапиқ, әң әтивалиқ рәһбәрләрниң бириниң қизи өйдә ухлаватқанда Турул намлиқ қуш (кәбилиниң тотеми вә венгрларниң рәмзи) учуп кирип, оғул һәдийә қилған. Йәнә шу ривайәтләргә бағлиқ нәқ Турулдин Арпад сулалиси тарқалған. У вә униң әвлади һөкүмранлиқ қилған жиллири венгр тарихиниң әң улуқ вә шөһрәт қазанған дәври болди. – Мениң чүшинишимчә, венгрлар бу техи Аттила дәвридә заманивий Венгрия территориясигә олтирақлашқан җәңгивар һунларниң әвлади болуп чиқтидә. Әнди һунлар һәққидә немә демәкчисиз? – Дәл шундақ, бу бир хәлиқ вә бир тилда сөзләшкән хәлиқ. Мән сизгә мадиярларниң пәйда болушиниң қисқичә тарихини ейтип берәй. Венгр қәбилилириниң келип чиқишини һун қәбилилик иттипақниң бәзибир хәлиқлири билән бағлаштурушқа болиду. Арпад ханниң рәһбәрлигидә (ІХ әсирниң ахирида Карпат бассейнини бесивелиш) тарихий вәтәнгә егә болуш – венгрларниң тарихидики муһим пәйт болуп һесаплиниду. Оттура әсирләрдики, венгр тарихчилириниң йезишичә, Арпад хан сулалиси һунлар рәһбири Аттиладин келип чиқиду. Венгрларғичә Карпат бассейнида көчмән қәбилиләр яшап кәлгән. Улар – скифлар һәм сорматлардур. Андин V әсирниң бешида бу территориягә һунлар келип, бу йәрни өзлириниң Европидики империясиниң мәркизигә айландуриду. Нәқ мошу йәрдә һунларниң даһиси Аттила яшап, һөкүмранлиқ қилған. Башқа дөләтләргә тәәллуқ территорияләрни егиләп, һунлар бу йәрләрдә аилилири билән яшашқа қалиду яки һәрбий гарнизонларни қалдуруш арқилиқ йеңи дөләтләрни қурушқа башлайду. Аттиланиң өлүмидин кейин илгири һунларға хизмәт қилған Германия қәбилилири Карпат бассейниниң һәрхил қисимлирини бесивелип, бу тәвә хәлиқлирини өзигә беқиндуриду. 586-жили Буян қаған рәһбәрлигидики Ички Азия көчмә аварларниң атлиқ отрядлири тәрипидин вәйран қилиниду. Бесивелинған территориядә Авар қағанити қурулиду. У Европиниң әң күчлүк дөлити болиду. Мәзкүр дөләт венгрлар өзлириниң тарихий вәтинигә егә болғичә һөкүм сүриду. 895 – 896-жиллири венгрлар өзлириниң Венгр князьлиғини қуриду. Бу Европиниң Мәркизий һәм Шәрқий қисмидики әң күчлүк армиягә егә дөләт болди. Уларниң басқунчилиқ жүрүшлири һазирқи Испания территориясигичә давамлашти. Венгрлар чоң көчүш вақтида көплигән хәлиқләр билән қариму-қаршилиқта болди. Буниңдин ташқири венгр хәлқиниң бир қисми бирнәччә қетим һәрхил регионларни егилиди. Қедимий шәриқ, парс вә әрәптиллиқ қолязма мәнбәлиридә мошу һәқтә мәлуматлар сақланған. Арпад сулалиси һөкүмранлиқ қилған дәвирләрдин башлапла шәриқтә қалған венгрлар билән алақә орнитиш башланған. Венгрларниң көпчилиги, алимлардин аддий адәмләргичә, шәриқтә қалған қериндашлирини издәшни асасий һаятий мәхсити дәп билди. – У дәвирләрдә йеңи йәрләрни бесивелиш яхши атларсиз мүмкин әмәс еди. Билишимчә, венгрларму, қазақлар охшаш, атқа хумар, уни баһалашни билидиған хәлиқ. – Венгр – үчүн ат пәқәт һәрбий жүрүшләрдила әмәс, бәлки күндики һаятта пайдилинидиған муһим әһмийәткә егә һайван. Венгрларму қимиз ичип, униңдин һәрхил мәһсулатларни тәйярлайду. Бу һазирқи күндиму бар, лекин Мәркизий Азиядикидәк кәң тарқалмиған. Униң үстигә, һазирқи күндә Европа әллири ичидә пәқәт Венгриядила “Көкпар” охшаш әнъәнивий командилиқ оюн сақланған. Венгр атлириниң заманивий нәсиллири дунияға тонулған. Лекин мутәхәссисләр қедимий венгрларниң атлириниң қандақ болғанлиғиға бағлиқ хелидин бери муназириләрни жүргүзмәктә. Мәзкүр мәсилидиму генетика ярдәмгә кәлди. ІХ әсирдә яшиған атниң сүйигидин елинған ДНК парчисини тәкшүрүш нәтиҗисидә шу дәвирдики атлар һазирқи Түркмәнстанниң Ахалтекин нәсиллик атлириға охшап кәлгәнлиги ениқланди. – Сөһбитимизниң ахирида венгр таамлириға қисқичә тохталсиңиз. Улар қайси түркийтиллиқ хәлиқләрниң таамлириға көпирәк охшап келиду? – Биз, барлиқ түркийтиллиқ хәлиқләргә охшаш, гөшлүк таамларни яхши көримиз. Лекин кейинки вақитларда уларға зирәни көп қошидиған болдуқ. Әгәр ениғирақ селиштуридиған болсақ, бизниң көплигән тамақлиримиз қазақлар билән уйғурларниң таамлириға охшап келиду. Намилириму силәрниңкигә охшайду. Биздиму тамақниң түрлири тола. Қазақларниңкигә охшаш хилму-хил гөшлүк тамақлар көп. Шундақла мәвсүмлүк көктатларни, сүт вә сүт мәһсулатлирини нурғун пайдилинимиз. Сөһбәтләшкән Бәхтияр ТОХТАХУНОВ.