• Әхбаратлар еқими
  • 11 Наурыз, 2020

Сәрсан роһ

Әхәт ТУРДИ Төвәндә гезитханлар диққитигә «Гүлхан», «Гиримсән йоллар», «Хәйир хош, тоққуз күнлүк макан» намлиқ һекайиләр топлиминиң, «Бир әвлия һәққидә қиссә» намлиқ әдәбий әхбарат вә әдәбий хатирә топлиминиң, «Қәтрә», «Әлвида, көз йешим!» намлиқ повестьлар топлиминиң, «Унтулған кишиләр», «Һаят шундақ», «Ай ямғури», «Жирақта қалған муһәббәт», «Сәрсан роһ», «Бәхитсиз Сәүдийә» қатарлиқ романларниң муәллипи, истедатлиқ язғучи Әхәт Турдиниң «Сәрсан роһ» романидин үзүндә һавалә қиливатимиз. Мәзкүр романни кириллица йезиғида нәшир қилған көрнәклик шаир Абдуғопур Қутлуқовтур.   Тағ қарақчилири 1 Таң йорумаста йолға чиққан карван қақас тағ арисидин өтүп, чүшкә йеқин кәң идирлиққа кәлди. Бир чағларда яширип турған йешил от-чөпләр әндиликтә иссиқ вә сусизлиқтин сарғийип, бу паянсиз идирлиқни һаятлиқ тиниғи үзүлгән көйүк зиминға айландуруп қойған еди. Ат-улақларниң туйиғидин көтирилгән чаң-тозаң адәмниң димиғини ечиштуруп нәпәсини боғатти. Карван идирлиқниң оттурисидики егиз-пәс йолда аста тәвринип кетип баратти. Иссиқ вә һарғинлиқтин солашқан кишиләр жирақ сәпәрниң мүшкүллүклири үстидә ойлап, әнсизлик ичидә маңатти. Лекин, улар әшу хәтәрлик тағ арисидин аман-есән чиқивалғанлиқлиридин хошал еди. Шуңа бәзиләр пичирлап айәт оқуп, бәзиләр ат-улақ үстидә мүгдәп, бәзиләр нахша ғиңшип, бәзиләр болса параң соқуп ғәмсиз, хатирҗәм кетивататти. Улар күн қиям болғанда, чеки көрүнмәс бу идирлиқниң «Чатар» дегән йеригә кәлди. Бу йәр егиз-пәс төпилик еди. Йол бирдәм пәскә чүшүп, бирдәм жуқури көтириләтти, һава техиму иссип кәтти. Қуяш чақнап турған очуқ асманда ач бүркүтләр чәрх уруп айлинатти. Улар гаһ оқтәк учуп пәскә шуңғатти, гаһ шиддәт билән жуқуриға өрләтти; бәзидә пәнҗилиридә тепчәклигән тошқан яки ачлиқтин шүмшийип қалған түлкини қамаллап қаяқларғиду ғайип болатти... Карван турнилардәк созулуп меңип, бир төпиликниң үстигә чиққанда, оң тәрәптә көз йетим йәрдә көтирилгән қоюқ чаң-тозаңни көрди, һәйәл өтмәй атларниң дүкүрлигән авази, андин йәттә-сәккиз атлиқниң өзлири тәрәпкә қарап бастуруп келиватқанлиғи мәлум болди. Карван төпиликтин чүшүп, қуруқ от-чөпләр қаплиған түп-түз бир мәйданға келип тохтиди, аңғичә һелиқи атлиқларму уларниң алдиға келип болған еди. Қоллириға нәйзә-қилич елип, карванни 20 – 30 қәдәм нерида қоршавға алған бу беганә 10 атлиқ тағ қарақчилири еди. Кийимлири ғәлити, чирайи сүрлүк, көрүнүши явуз, атлири сәр хил бу адәмләрниң қолидики қилич-нәйзиләр күн нурида пақирап көзни чақатти. Карванни қорқунуч, сарасимә басти. Туюқсиз йүз бәргән бу мудһиш иш уларниң көңүл арамини бузуп, ғулғулиға селивәтти. Уларниң бошашқан җисмиға бир хил үмүтсизлик билән һәсрәт титириги олашти. Аяллар: «Вай, дат, әнди түгәштуқ!» дейишип, алла-калла көтәрди. Бәзи қери, аҗиз адәмләрму: «Аһ, Худа, шоримиз қурисун!» дейишип, алақзадә болушуп кәтти. Карванни оттуриға елип, жирақтин худди тапқа етилмақчи болған қузғундәк, базлишип турған қарақчилар адәмниң қулақ-мейисини йегидәк чеқирақ сәт авазда вақирашти. Бу аваз нәләрдиндур йәнә әкис сада болуп кәлди. Бу уларниң дәсләпки һәйвә көрситиши еди. Қарақчиларниң арисидин ақ боз арғимаққа минивалған бирси бирнәччә қәдәм алдиға кәлди, турқидин у буларниң атаманидәк көрүнәтти. У гәвдилик, сериқ сақал, сәт адәм еди. Униң қоңур рәң чирайи гоя йүзигә келәрниң терисини кийдүрүп қойғандәк, бәдрәң, сүрлүк еди. Һелиқи адәм қолида оғақ шәкиллик әгир қилични ялиңачлап тутувалған еди. Һелимша дәсләп униңға, андин башқа қарақчиларға зәң селип қариди, уларда һәқиқәтәнму пичақ, нәйзә вә қиличтин башқа қурал йоқ еди. Һелимшаниң көңли җайиға чүшти. У әнди булар билән қандақ елишиш үстидә ойлашқа башлиди. Әгәр һошияр туруп, пәм ишлитип, уларни һөл кесәккә дәсситәлисә, улардин чоқум аман-есән қутулуп кәткили болатти. Һазир бу карванда өзи билән Қасим қурғуйдин башқа, карға кәлгидәк түзүк адәм йоқ еди. Демисиму, буларниң көпинчиси бешидин иссиқ-соғ өтмигән, турмушниң қеқил-соқуллириға учримиған, молла сүпәт, мәхсум мүҗәз адәмләр еди. Улар бирәрси билән соқушуш түгүл, соқушқанни көрсә, яқисини чишләйдиған, қанни көрсә, көңли айнийдиған райиш, мөмүнләр еди. Уларниң ичидә пәқәт Ғоҗимоллила анчә қорқмай, хатирҗәм һаләттә туратти. Униң әтраптикиләргә әләңләп, тәлвиләрчә қарашлиридин қандақту беғәмлик вә азду-тола ичи қарилиқ аламәтлири чиқип туратти. Ғоҗимолла көңлидә «Қарға поқ талашса, овчиға пайда» дәп ойлап, бу сәпәрдә ялғуз өзиниңла әмәс, башқиларниңму азду-тола зиян тартип беқишини халатти. Шуңа у башқилар җан қайғусида вәһимигә чүшүп, тохтимай дурут оқуп, Худадин аманлиқ тиләватқанда, «Бу қарақчилардин кәлсә малға келиду, җанға кәлмәйду. Силәрму зиянниң тәмини тетип беқиңлар, һөрмәтлик һәмралирим!» дегән зәһәрхәндә пикирни көңлидин өткүзди. Қарақчи башлиғи бир нәрсиләрни дәп вақириди, униң чәкчәйгән көзлиридин өлүмниң соғ нури ялтирап туратти. Қарақчи башлиғи кишиләрниң өзигә қарап һаңвеқип турғанлиғини көрүп, «булар һәҗгә маңғанлар, чоқум әрәпчә билиду», дегән хиял билән әрәпчә ямидап сөзләшкә башлиди: – Әгәр бизгә қаршилиқ қилмай, мал-дунияриңларни бәрсәңлар – җениңларға тәгмәймиз, бу йәрдин саламәт өтүп кетисиләр. Әгәр қаршилиқ, җаһиллиқ қилсаңлар, җәсидиңлар асмандики әшу бүркүтләргә йәм болиду!.. Бу сөзләрни Әкбәр чүшәнди вә башқиларға ейтип бәрди. – Һәй бала, сән йәнә һәммисигә ейт! – деди қарақчи башлиғи Әкбәргә қарап. – Дәрһал алтун-күмүчлирини бир йәргә, рәхт-гәзмаллирини йәнә бир йәргә ташлисун! Кишиләр налә-пәрият қилишқа башлиди, улар пуллиридин, маллиридин айрилип, бу узақ сәпәрдә, бу айиғи йоқ дәшти-баяванда қандақ яшайдиғанлиғини, қутлуқ һәҗ сәпириниң йерим йолда қелип, Алланиң бәйтини тавап қилалмайдиғанлиғини ойлап зар-зар жиғлашти, һәтта бәзиләр мундақ дәрт-әләмдә наүмүт яшиғичә қарақчилар билән елишип, уларниң рәһимсиз қиличи астида өлүп кетишни әвзәл көрди... Кишиләр патипарақ болуп, үмүтсизликкә, әнсизликкә чүшти. Һелимша бирнәччә қәдәм алдиға чиқти. Уларниң ариси 20 қәдәмдәк келәтти. У Әкбәрниң тәрҗиманлиғи билән қарақчи башлиғиға мундақ деди: – Мән мошу қутлуқ сәпәргә чиққан карванниң карван беши! Сән бизниң мал-дунияримизни алимән десәңму мәйли, беримиз, җенимиз аман қалса болди. Амма мәндә мал-дуниядинму есил бир нәрсә бар, уни бизниң жуттики хәлиқ Әрәпстан падишасиға һәдийә қилип, мениң тапшуруп беришимни һавалә қилған... – Немә у?! – Ачкөзлүк билән алдирап сориди қарақчи башлиғи. – Қени чиқар, мән көрүп бақай!.. Қарақчиларму, карвандикиләрму Һелимшаниң немә қилмақчи болғанлиғиға қизиқип даңқетип туруп қалди. У йенидики Әкбәр билән Қасим тайған вә Атиханларға қарап, көзини һәйярларчә қисип қойди, андин қойнидин қизил дурдун яғлиққа оралған бир нәрсини чиқарди вә уни сол қолиниң алиқиниға қоюп, яғлиқни алдиримай ачти. Һелимшаға қийпаш чүшүп турған күн нури униң алиқинидики бир тизиқ өрүк йелимидәк сүзүк, сап қәһривани ялт-юлт чақнитип, қарақчиларниң көзини алақ-җалақ қиливәтти. – Сән у нәрсини әшу йәрдә қоюп, өзәң арқиға чекин, – деди қарақчи башлиғи вақирап. – Мән берип уни көримән. – Яқ, бурадәр, болмайду, – дәп етираз билдүрди Һелимша, – мундақ қутлуқ нәрсини йәрдә қоюшқа болмайду, бу бизниң қаидә, ирим, әгәр көрмәкчи болсаң, мән мошундақ тутуп туримән, өзәң келип көр яки болмиса, мән сениң алдиңға берип көрситәй, мениң қолумда мошуниңдин башқа һечнәрсә йоқ. Қарақчи башлиғи ойлинип қалди. Һелимшаниң қолидики қәһрива һелиғичә униң көзини ала чәкмән қилип, әҗайип сирлиқ бир нәрсә сүпитидә мәйлини тартип туратти, шу таптики Һелимшаниң пүтүн ой-хияли қандақ қилип болмисун, қарақчи башлиғиниң йениға йеқинлишиш еди. – Бопту, сән өзәң ялғуз мениң йенимға кәл, – деди ахири қарақчи башлиғи тәқәзалиқ билән. – Мән қолуңдики нәрсини көримән. Башқилар өз җайиңда дүм йетиш, мидирлисаң нәйзә йәйсән. Һелимша өзини тохтитип, мәзмут қәдәм билән қарақчи башлиғиниң алдиға маңди. Башқилар өз җайида дүм йетип, күтүлмигән мөҗүзилик, хәйирлик ишларниң болушини тиләп, көзиниң қуйруғида улар тәрәпкә қарашти. Кишиләрни тәқәза қилған иш ахири йүз бәрди: қарақчи башлиғиниң ғәзәптин вақириған авази аңланди: – Сени боғузлаветимән, әбләх! Мошу аддий марҗан билән мени алдимақчиму?! Кишиләрни йәнә вәһимә басти. Улар Һелимшаниң бирәр хәтәргә йолуқуп қелишидин әнсирәтти. Лекин, мөҗүзә ахири йүз бәрди. Һелимша қарақчи башлиғини аттин жулувалди. Униң хелидин бери ойлиған ишиму мошу еди, иланниң беши йәнчилсә, қалған йери карға кәлмәтти. Һелимша қарақчи башлиғини йәргә бесип дәсәвалди. Андин йенидики күмүч толтилиқ шәмшәр пичиғини шарттидә суғирип, униң боғузиға тириди. Бу ишлар шундақ тез йүз бәрдики, кишиләрниң көзлири ала чәкмән болуп, немә болғанлиғини аңқиралмай қалди. Шу чағда бираз есиға келип, Һелимшаға етилмақчи болуп турған башқа қарақчилар өз җайида чиппидә тохтап қалди. Чүнки қарақчи башлиғи боғузиға қадалған шәмшәрниң һәш-пәш дегичә бойнини үзүветишидин қорқуп, уларға вақириған еди. Лекин шу арилиқта, Һелимшаниң арқа тәрипидә – он нәччә қәдәм нерида турған бир қарақчи қолидики пичақни чәнләп етиведи, пичақ оқтәк учуп келип, Һелимшаниң дүмбисигә санчилди. Бу зәрбидин Һелимшаниң вуҗуди ләрзигә кәлди, чишлирини ғәзәп билән ғучурлатти, еғиз чишлириниң киришишидин җағ сүйәклири томпийип кәтти. Әгәр қолида бу чоң олҗа болмиған болса, етилип берип, һелиқи бәтбәширә қарақчини хемир чәйлигәндәк чәйләвәткән болатти. Лекин һазир униң үчүн қарақчи башлиғи муһим еди. Шуңа өзиму сәзмигән һалда, һәммә аччиғини униңдин алди, тизида техиму қаттиқ дисләп, чоюндәк түгүлгән мушти билән униң гәҗгисигә уриведи, қарақчи башлиғиниң тағақ сүйиги сунуп, пеқиш-пеқиш болуп кәтти. Ағриғиға чидимиған қарақчи башлиғи чеқирап вайҗанлап кәтти. – Адәмлириңгә ейт, дәрһал кәтсун, – деди Һелимша уни бүркүттәк басмадиған пети. – Болмиса, сени боғузлаветимән. Улар кәтсә сән аман қалисән. Қарақчи башлиғи алитағил вақириди. Униң авази сәт һәм соғ еди. Жирақ-жираққа қарап турған қарақчилар өз атаманиниң ечинишлиқ һалити билән Һелимшаниң от пүркәйдиғандәк ғәзәплик әлпазини көрүп, бириниң арқисидин бири ғип-ғип тикивәтти... Карванға җан кирди, улар хошал-хорам вақиришип, Һелимшани оравалди. Һелимшаниң пичақ қадалған йеридин тохтимай қан еқип, уни хелә һалсиритивәткән еди. Әкбәр жүгрәп келип, Һелимшаниң дүмбисидики пичақни авайлап тартти, андин ақ көйлигиниң бир пешини житип, яра ағзиға тиқти. Башқиларму Һелимшаниң тәрлирини сүртүп, топилирини қеқип, униңға «Барикалла», апирин ейтишти. Қасим тайған инҗиқлап ятқан қарақчи башлиғиниң пут-қолини бағлавәтти. – Бу йәрдин дәрһал кетәйли, – деди Һелимша чирайи татириған, һалсиз қияпәттә. – Бая кәткән қарақчиларни йәнә йол тосап, өч алмайду дегили болмайду, шуңа мону атаманни гөрүгә елип маңайли. – Тоғра гәп болди, – деди Қасим тайған вә қарақчи башлиғиниң бир чәттә кишнәп турған етини тутуп келип, уни шу атқа ғанҗуғилап артти. Карван йолға чүшти. Һелимша Қасим тайғанниң етини минивалған еди. Әкбәр атниң тизгинини тутуп, униң йенида биллә маңди. Атихан карвандикиләргә мундақ деди: – Биз кәчкичә адәм бар йәрни тапмисақ болмайду. Һелимша бизни дәп яриланди. Күн иссиқ, Әкбәр, бирәр тевип тепип униң ярисини убдан таңдурмисақ, зәһәр ичигә өтүп кетиши мүмкин. Карван шу мәслиһәт билән қарақчи башлиғидин әһвал егилиди, униңму җени қақшап туратти, шуңа у раст гәп қилип, идирлиқниң сол тәрипини бойлап маңса, күн патқичә «Кәргил» дегән бир жутқа йетип барғили болидиғанлиғини ейтти. Карван қарақчи ейтқан йөнилиш бойичә жүрүп кәтти. Йолда кетиветип, Әкбәр Һелимшаға мундақ деди: – Саңа қол қойдум, карамәтлириң җиқ екән, Һелимша ака, – хошаллиқ, қайиллиқ вә разимәнликтин униң үзлири ялт-юлт болуп кәткән еди. – Бу ишлар әқлиңгә қандақ кәлди? Һә, раст, һелиқи қәһривә нәдин пәйда болуп қалди? Һелимша Әкбәргә қарап күлди, лекин униң күлкиси дәртлик, азаплиқ күлкә еди: – У узақтин бери йенимда бар еди, мән саңа хотунумни уттурувәткән дәп ейтқанғу. Хотун бечарә өйдин кетидиған чағда, бойнидики әшу қәһривани маңа ядикар қилип маңған, шуниңдин бери мән уни йенимдин аҗратмай кәлгән едим. Бүгүн униң мундақ карға ярап қалғанлиғидин өзәмму һәйран қалдим. Уруш дегән шу, бири җәң, тоққузи рәң. – Биз һәммимиз саңа қәриздар, Һелимша ака, – деди Әкбәр чин көңлидин чиқирип. – Шунчә адәмниң җенини, мелини қутулдуруп қалдиң. – Худа қутулдурди, мән пәқәт тәдбирини қилдим. Һелимша Әкбәргә қарап һеҗайди, униң һеҗийиши йеқимлиқ һәм сәмимий еди. 2 Йолувчилар қәдәм тәшрип қилған «Кәргил» дегән мәлә икки ташлиқ сүйи бар өстәң яқисиға җайлашқан, оттуз нәччә аилилик хилвәт бир жут еди. Карван қараңғу чүшүштин бурун бу йәргә йетип кәлди. Өстәң бойиға чүшкүн қилип, Һелимшани салқин, юмшақ бир йәргә ятқузди, әтрапта деханларниң өйлири бар еди. Қасим тайған билән Әкбәр у йәргә берип, тевип уқушмақчи һәм бираз озуқ-түлүк тапмақчи болушти. Улар бир өйниң алдиға кәлди. У йәрдә бир аял билән қепялиңач икки бала туратти. Аял бу балиларға сүт бериш үчүн өшкә сеғивататти. Балилар Қасим тайған билән Әкбәрни көрүп вақирашқиничә өйгә қечип кирип кәтти. Әкбәр уларни чақирди вә «қорқмаңлар» дәп уларға сиңа муштәң нават билән бир чаңгал гүлқақни тәңлиди. Балилар ишикни қия ечип марап, қорқуп туратти. Әкбәр қолидики қақтин бирни йеди вә наватниму кичиккинә ағзиға селип шорап тамшип қойди. Бу ишларни өшкә саққач күзитип турған һелиқи аял балилириға бир нәрсиләрни дәп вақириди. Балилар аста өйдин чиқти вә қапқара көзлирини мөлдүрлитип, қорққан, қорунған һалда Әкбәрниң қолидики нәрсиләрни алди. Аңғичә уларниң әтрапиға хошна өйдики адәмләр олашти. Уларниң өңи қара вә қоңур еди. Бәзи әрләрниң өсүп кәткән чиңгил чачлири гәдинигә чүшәтти, үсти-башлириму ғәлити һәм рәдди – бәдәл еди. Уларниң арисида кийим-кечәк, чирай-шәклидә бираз пәриқлинип турған егиз бой, қизилкос, сақаллиқ бири Әкбәр билән Қасим тайғанға бир немиләрни деди. Униң тәләппузи юмшақ, силиқ еди. Бу мошу жутниң ақсақилидәк көрүнәтти. Лекин карвандикиләр униң гепини уқмиди. Әкбәр әрәпчә сөзливеди, уму чүшәнмиди. Шу һаман Әкбәрниң есиға азду-тола әрәпчә билидиған һелиқи қарақчи башлиғи кәлди, улар има-ишариләр билән бир-бирини йетилишип, өстәң бойидики чүшкүн йениға кәлди. Қарақчи башлиғи у йәрдә бир түп кучук дәриғигә бағлап қоюлған еди. Шу тапта, униңму һали пәс, ағриқ дәрдидин салпийип кәткән еди. – Униңға ейтқин, бизгә тевип тепип бәрсун, – деди Әкбәр қарақчи башлиғиға. – Бизниң ичимиздә яридар бар. Андин ат-улақлиримизға йәм-хәшәк сетип бәрсун. Қарақчи башлиғи тәрҗимә қилип бәрди, лекин ақсақал бу сөзләр қулиғиға кирмигәндәк, өз қовмидин болған бу тутқун тәрҗиманға қарап туруп қалған еди. Немә үчүнду униң қошумиси түрүлүп, қелин ләвлири пүрүлди. Тутқунму униңдин ниҗатлиқ күткәндәк көзлирини мөлдүрлитип, илтиҗа билән қарап туратти. Әһвалниң яхши әмәслигини сәзгән Атихан бир хил әнсизлик ичидә Әкбәр арқилиқ қарақчи башлиғиға мундақ деди: – Сән бу жут бешиға очуқ ейт, биз һәҗгә маңған һаҗилар, һечкимгә дәхилимиз йоқ. Лекин биз бу қутлуқ сәпәрдә бүгүн қарақчиларниң һуҗумиға учридуқ, бир адимимиз яриланди. У бизгә ярдәм қилсун, биз һәммимиз мусулман, Алла таала өзиниң итаәтмәнлиригә һаятлиқ, асийларға маматлиқ бериду. Қиямәт күни яхшиларға савап, яманларға азап қилиду. Лекин уларниң әнсириши беһөддә болуп чиқти. Жут ақсақили имани камил, һалал яшайдиған, тәқвадар адәм еди. У тутқунға қарапла, униң йол тосап, булаңчилиқ қилмақчи болған қарақчи екәнлигини билгән еди. Етиқати чиң бу адәм Худа йолида сәпәргә чиққанларни тосап, мөмүнләрни қахшитидиған мундақ көңли қара тәлвиләрни һәргиз яхши көрмәтти. Шуңа жут ақсақили тәрини түрүп, тутқунға бир немиләрни дәп вақириди. Тутқунниң шу һаман чирайи өзгирип, баяқи үмүтлүк қараштин әсәрму қалмиди. Андин у Атиханға қарап мулайимлиқ билән мундақ деди: – Силәр хасийәтлик сәпәргә чиқипсиләр, көп риязәт тартипсиләр, силәргә ярдәм қилиш – Алла йолидики соваплиқ иш. Бизниң бу йәрдә бир тевип бар, һазир чақирип келәйли, ярдими тәгсә һәҗәп әмәс... Ақсақал йенида турған яш бир балиға бир нәрсиләрни дәп, тевипни тепип келишкә буйриди. У пилтиңлап жүгәргиничә, өстәңниң жуқури тәрипидики зомчәк-зомчәк өйләр тәрәпкә қарап кәтти. Узақ өтмәй тевип йетип кәлди. У анда-мунда ақ арилиған узун чечини қақ оттурисидин икки тәрәпкә яма ариған, амма үзи коса, бойниға һәрхил ташлар – қәһрива, көзмончақ, һеқиқ өткүзүлгән узун тәсви есивалған оттура яшлиқ, дүмчәгирәк адәм еди, тевиплиқ униңға ата мирас еди. У Һелимшаниң томурини тутуп, ярисини көрүп, хиргәй авазда мундақ деди: – Мән бу кишиниң ярисини теңип қойимән, лекин тезирақ чоң ағриқханиға апармисаңлар болмайду, жуқумлинип кетиду. Тевип мошу йәрдики от-чөп мәдән ташлардин ясалған мәлһәм дора билән Һелимшаниң ярисини таңди. Узақ өтмәй дора өз күчини көрсәтти, Һелимшаниң ағриғи пәсийип җени арам тапти... Қараңғу чүшүштин бурун, карван билән йәрлик хәлиқ оттурисидики елим-берим содиси қизип кәтти. Йәрлик хәлиқ чоң базарлардин жирақ, хилвәт йәрдә яшиғачқа, улар үчүн һәрқандақ пулниң қиммити йоқ еди. Шуңа улар өз бисатидики нәрсиләрни җанға әсқатидиған тәйяр нәрсиләргә тәң қиммәттә алмаштуратти. Карван уларға туз, чай, сәрәңгә, рәхт қатарлиқ нәрсиләрни бәрди. Улар болса, өзлири ишләп чиқарған бедә-саман, боғуз вә етиз қирлирида өстүргән апельсин, банан, манго қатарлиқ мевә-чевиләрни бәрди. Улар өзара келишиш арқилиқ мувапиқ өлчәм турғузди. Мәсилән, бир пиялә ақ туз йәттә пиялә арпиға, алиқандәк чоңлуқтики қара чай йерим тағар саманға, бир ғулач пахта рәхти бир севәт мевигә алмаштурулди. Мундақ өлчәмдин һәр икки тәрәп рази болушти. Карванниң йәм-хәшиги толуқлинип, йеңи сәпәр һазирлиғи пүтти. Шу кечиси улар өстәң бойиға чедирлирини тикип, хатирҗәм, хираман ухлимақчи болушти. Лекин Әкбәрниң уйқиси қачти, у көз алдида далийип ятқан айдалаға қариди: тәбиәт сүкүнатқа чөмгән, учар қанатлар билән қурт-қоңғузларму угилириға кирип тинчиған еди. Шамал мәйин соқуп, чөлниң әң ичкирисидики пинһан һидларни димаққа уратти. Упуқтин көтирилгән толун айниң симаптәк йоруқ нурлири оңғул-доңғул дала үзини йорутмақта еди... Әкбәр өз жутидин хелила жирақ болған бу беганә, ят йәрниңму өз жутидәк йеқимлиқ, теч вә гөзәл сехрий күчидин һәйран болуп, бирхил мәптунлуқ туйғусиға чөмди. Һәрхил учқур хияллар униң уйқисини техиму қачурди... Шу чағда Әкбәрниң қулиғиға ғәлити авазлар аңлинип, униң көңүл арамини бузди. У зәң селип тиңшиведи, иштқа охшаш бир нәрсиләрниң қавиғанлиқ, талашқанлиқ авази аңланди. Бу аваз толиму әсәбий һәм йеқимсиз еди. Шуниңға қаримай, барғансири ғолдап, күчийип кәтти. Әкбәр таки йерим кечидин ашқичә, бу иштлар келип бизни талаветәрму, дегән әнсизлик ичидә өтти. Шу тапта у өзини теч, гөзәл тәбиәт қойнида әмәс, бәлки ишт қияпитигә киривалған җин-әрвалар дуниясида турғандәк һис қилип, бәдинини соғ титирәк басти... Лекин йәнә уйқа ғалип кәлди. Әкбәр әйнә шу әнсизлик ичидә хирә-ширә уйқиға кәтти. Әтиси таң атқанда җаһан теп-теч еди, әтрапта иштму көрүнмәтти. Әкбәр кечичә аңлиған ғәлити авазларни башқиларға ейтти, башқиларниңму иләң-силәң уйқилиқта әшундақ бир қисма авазларни аңлиғанлиғини уқти. Улар һәйран болушти, кейин уларни узатқили кәлгән кәргилликләрниң әпти-әңгизигә қарап, уларниң һәйранлиғи техиму ашти. Чүнки уларниң һәммисиниң дегидәк үз-көзлиридә йәңгил тирнақ изи, көк вә ишшиқ бар еди. Әнди уларниң һәйранлиғи – қизиқишқа, қизиқиши издинишкә өзгәрди. Әкбәр безәңлик билән сорап, кочилап жүрүп, аран тәстә бу ишниң кичиккинә тегигә йәтти. Мәлум болушичә, улар өз вақтидики Кәрбала җеңигә қатнишип, иман Һүсәйинни өлтүргән 70 адәмниң уруқ-әвлади екән. Улар бу шаһзадини өлтүридиған чағда, у зат: «Худайим, сәнләр қиямәткичә бир-бириңларни ишттәк талап өтүп кетишәрсән!» дәп уларни қарғавәткән екән. Шуниңдин бери, улар һәр күни кәчтә һәммә өйләрдә ишттәк қавап, бир-бири билән талишидекән, әр билән хотун, дада билән бала ят-беганилардәк болуп кетидекән. Әтиси таң атқанда болса, улар йәнә һеч иш болмиғандәк өтиверидекән. Бу иш әвлаттин-әвлатқа шундақ давам қилип кәпту... Бу бир ривайәт түсини алған диний чүшәнчә болсиму, лекин Әкбәр үчүн һәқиқәт еди. У бу адәмләрниң һәқиқәтәнму ишттәк қавишип, талишип, урушуп чиққанлиғини кечичә өз қулиғи билән аңлиди. Әтиси шу җедәл-маҗраниң изнасиниму өз көзи билән көрди. Бу дунияда немә ишлар болмайду? Бу толиму мурәккәп, бепаян дуния. Бу дунияда яшаватқан әң әқиллик инсан дегәнму әҗайип қизиқ мәхлуқ. Инсанниң һаяти һемишәм тохталсиз давалғуш ичидә өтиду. Бу давалғуш уни һәр койларға салиду, у бәзидә өзини өзи қорқутидиған җин-алвастиларни ойдуруп чиқип, шуниңдин қорқуп вәһимә ичидә өтиду; бәзидә өзи чоқунидиған муқәддәс мәбуларни ясап чиқип, шуниң ишқ-пирақида өтиду; бәзидә болса, өзини өзи җазалаш үчүн, қисма-қисма әмримәрупларни кәшип қилип, әвлаттин-әвлатқа шуниң искәнҗисидә яшайду... Заманивий мәдәнийәттин мәһрум қалған бу жирақ, хилвәт йезидики бәхитсиз, надан кәргилликләрниң мундақ ғәлити қилмишлириму әшу инсан қисмәтлириниң қизиқ комедиялик көрүнүши яки ечинишлиқ бир трагедияси еди... Карван йолға чиқидиған чағда, жут ақсақили һелиқи қарақчи башлиғини көрситип туруп мундақ деди: – Әнди бу тутқунни өзәңларға жүк қилмаңлар, у мошу йәрдә қелип, момисини тартсун. Буниңдин кейинки сәпириңларниң бехәтәр, ақ йоллуқ болушини тиләймиз. Һәммигә вакаләтән Атихан униң қолини қисип, қизғинлиқ билән: – Рәхмәт, нурғун мүшкүллүклиримизни асан қилдиңлар, силәргә көп рәхмәт! – дәп тәшәккүр ейтти. Карван йолға чиқти. Улар бир кечә-күндүз һадуқ алғачқа, хелә тетиклишип қалған еди. Шуңа адәмләрдин тартип ат-улақларғичә роһий бәләнт, ғәйрити орғуп туратти. Адәмни димиқтуридиған иссиқ чөл сәпири йәнә давам қилди. 3 Һарғинлиқ, тәшналиқ вә қатму-қат җапаларға толған зерикишлик күнләр арқа-арқидин өтүвәрди. Күнләр һәптиләрни, һәптиләр айларни туғди. Қасим тайған башлап маңған 29 кишилик бу һәҗ карвини Қәшқәрдин чиқип, 97 күн болғанда, Пакстанниң Канҗут вилайитигә йетип кәлди. Бу күнләрдә Канҗут қалаймиқан, тинчсиз еди. Улар әндила чоң кочидики бир сарайниң алдиға келишигә бирнәччә йәрлик адәмләр: «Гилгит бомбари! Гилгит бомбари!» дәп вақирашқиничә жүгрәп кәлди. Бу әнсиз хәвәрни аңлиған кишиләр, худди һазирла бу йәрму бомбардиман болидиғандәк, һәр яққа қечип, питирап кәтти. Карванму дәрһал сарайға чүшүп орунлашти. Сарайвән уларға әрәпчә сөзләп: – Һазир Һиндстан аэропланлири Гилгитни бомбардиман қиливатиду, силәр у йәргә баралмайсиләр, мошу йәрдә туруңлар! – дегән гәпләрни уқтурди. Бу күтүлмигән хәвәрдин уларниң һәммисини бирхил вәһимә, үмүтсизлик чулғавалди. – Әнди қандақ қилимиз?! – Шунчә йәрдин җапа тартип келип, әнди бу йәргә қамилип қалармизму?! – Аһ, Худа! Бу бизгә немә тартқулуқ?! – Кәлмәй-кәлмәй, нәқ урушниң үстигә кәптуқ әмәсму?! Исит-исит! Биз немандақ шор пешанә... Мана бу уларниң өзигә вә тәғдир Аллаға қоюватқан соали, пиғани һәм һәсрити еди. Шу тапта, улар худди бирси жүригини соғ қол билән моҗуп ойнаватқандәк беарамлиққа, сарасимигә чүшкән еди. Улар узақтин бери диллириға пүккән қутлуқ һәҗ сәпириниң мошундақ әрзимәс ишлар билән йерим йолда қелишидин, Алла йолида чәккән җапа-мәшәқәтлириниң һәқдадиға йәтмәйла, җаһанниң бир булуң-пушқақлирида унтулуп қелишидин азаплинатти. Демисиму, бу бир топ кишиләрниң вуҗудиға һәҗ қилишқа болған әқидә-етиқатиниң чәксиз күчи, садақәт вә тәқвадарлиқниң һидайити, иман вә итаәтмәнликниң риғбити муҗәссәмләшкән еди... Әтиси Атихан, Қасим тайған, Әкбәр қатарлиқ бирнәччиси базар арилап, хәвәр тиң-тиңлиди, җаһан хелә тинҗип қалғандәк көрүнәтти, дуканлар ечилип, сода-сетиқ қизиғанди. Шу йәрдә улар икки адәмниң уйғурчә сөзлишиватқанлиғини аңлап, жүрәклири ойнап кәтти, бу тил, бу аваз уларға шундақ йеқимлиқ, сиңишлиқ туюлди. Улар тәқәзалиқ билән «Әссаламу әләйкүм» дәп келип, улар билән қизғин көрүшти. Уларниң бири доғилаң, қирқим сақал, хуш чирай Бақи һаҗим дегән киши Шең Шисәй вақтида тиҗарәт билән бу йәргә чиқип, кейин сәясәтниң вәһимиси билән жутқа қайталмай, Канҗут билән Гилгит арилиғида туруп қалған үчтурпанлиқ адәм еди. Узаққа созулған салам-сааттин кейин, бу адәм уларни гәзмалчилиқ дукиниға башлап, қәнт-гезәкләр билән чай қуйди вә уларниң көңлини течландуруп мундақ деди: – Силәр чәт әлниң адими, қорқмай меңивериңлар, униң үстигә һәҗгә маңғанларға һечким дәхил-тәрүз қилмайду. Мана бу адәм ахшам Гилгиттин кәлди, – деди у йенидики һәмрайини көрситип. – Бизниң һәмшерик. У йәрдә чоң иш йоқтур, шундақму? – Шундақ, шундақ! – деди униң һәмрайи тәстиқләп, – бәзи күнлири Һиндстанниң езип қалған аэропланлири келип һәйвә қилип қойиду, наһайити бирдәмлик вәһимә, кишиләр көнүп кәтти! – Шу әмәсму, һәммимиз көнүп кәттуқ! – деди Бақи һаҗим пәрвасиз һалда. – Еғилда мозай туғулса, ериқ бойида от-чөпи өсидиған гәп. Һәммә иш өз йоли билән болувериду. Түнүгүнки гезит хәвиригә қариғанда, бу әнсиз күнләрму узаққа бармайду. Силәр хатирҗәм сәпириңларни давам қилиңлар. Гилгиткә барсаңлар, у йәрдин аэроплан билән Лаһорға барисиләр, Лаһордин поезд билән Карачиға барисиләр, Карачида параходқа олтирип, Җиддигә барисиләр, Худа халиса, униңдин кейинки сәпириңлар оңушлуқ, тез болиду. – Иншаалла, дегәнлири кәлгәй! – деди Атихан хелә хатирҗәм болуп. – Ундақ болса, бүгүн кәчтә кәминилири һәрбирлиригә бир пиялидин жут чейини қуйимән, – деди Бақи һаҗим тәкәллуп билән. – Әтә әтигәндә, Худа буйриса, Гилгиткә узитип қойимән. – Яхши көңүллиригә рәхмәт! – деди Атихан тәсирлик, һаяҗанлиқ авазда. – Бизниң бүгүн бәҗиридиған муһим бир ишимиз бар еди, шуниңға ярдәм қилған болсиңиз... – Хош, қолум көксүмдә, – деди Бақи һаҗим орнидин сәл-пәл қимирлап. – Бизниң бир һәмрайимиз йолда яриланған, – деди Атихан Һелимшани тилға елип. – Шуни мошу йәрдә дохтурға бир көрситивалсақ дәймиз. Бақи һаҗим бу гәпни аңлап, дәрһал дукинини тақиди вә Атихан билән биллә сарайға келип, жутдашлириниң һәммиси билән қизғин көрүшти. Бу көрүшүш униңға, худди әл-жутини көргәндәк, йеқимлиқ, һаяҗанлиқ тәсират елип кәлди. Униң нәзәридә, уларниң вуҗудидин ата жутиниң һечнәрсигә тәң қилғили болмайдиған бебаһа һиди билән муқәддәс тупрақниң пак зәр-тозаңлири балқип туратти. Бақи һаҗим уларни һидлиди, пуриди вә тоймай сүмүрди, шуниң билән җудалиқ, сеғиниш вә висал ишқида от болуп янған жүриги сәл-пәл арамиға чүшүп, сәгигәндәк болди... Улар Һелимшани һарвуға олтарғузуп, Канҗуттики чоң ағриқханиға елип барди. Дохтур униң ярисини тәкшүрүп ятаққа буйриди. Дохтурниң ейтишичә, униң яриси йетип даваланмиса болмайдиған һалға йетип қалған еди. Лекин Һелимша қәтъий унумиди: – Мунчилик ағриққа сәпәрдин қалмаймән, – деди у өзини бәрдәм тутуп. – Дохтур дәвериду, өзәмниң әһвали өзәмгә аян. Йәнә бир теңип қойсун, йолда яхши болуп кетимән. Атиханму, Әкбәрму вә башқа һәмсәпәрләрму Һелимшадин айрилип қелишни халиматти. У бәзиләр үчүн һәм қалқан, һәм нәйзә болса, Әкбәр үчүн кам болса болмайдиған садиқ һәмра, сәмимий дост вә яхши муңдашчи еди. Шуңа, у Һелимшаниң қолидин аста тартип, ағриқханидин тезирақ кетишни ишарә қилди. Һелимшаму өз гепидә чиң турди, у мунчилик яра үчүн ағриқханида йетип, қутлуқ сәпәрдин қелишни толиму бемәнилик, чидимаслиқ дәп биләтти. Өз нәзәридә кичигидин тартип пичақ вә таш-тоқмақ ичидә жүрүп өскән бәдини вә роһи хелә мәзмут, мустәһкәм еди. Дохтур амалсиз Һелимшаниң ярисини теңип қойди вә қайтидиған чағда алаһидә тапилиди: – Диққәт қилиңлар, яра еғизида жуқумлиниш бар. Кәчтә Бақи һаҗим уларниң һәммисини мол, әлвәк дәстихан селип катта күтүвалди. Узақтин бери, иссиқ басқидәк өй тамиғи йемигән мусапирлар полу, самса, үгрә қатарлиқ тамақларни йәп тәрләп, ичидин яйрап кәтти. Әтиси таң билән йеңи сәпәр башланди. Иккинчи күни чүштә, Гилгит уларни қалаймиқанчилиқ ичидә соғ күтүвалди. Карван келиштин бирнәччә саат бурун Һиндстанниң бир аэроплани келип бомба ташлап, бир адәм билән бирнәччә қой-калини өлтүрүп кәткән еди. Шуңа рәстә-кочиларда адәм шалаң, әнсиз, дуканлар тақақлиқ еди. Уларни Гилгитниң Һаҗи Саһип дегән бир сақчи башлиғи күтүвалди. Оруқ, егиз бой, қурғуй бурун бу адәм бешидики узун куланиң үстигә қизил сәллә оравалған еди. – Пакстан һөкүмитиниң уқтуруши бар, – деди у әрәпчә сөзләп. – Биз һаҗиларни тосмай, аварә қилмай вақтида йолға салимиз. Лекин һазир вәзийәт җиддий, җәмийәт муқимсиз. Шуңа силәрни бурунқидәк бу йәрдин аэроплан билән Лавурға, андин поезд билән Карачиға йолға селип қоялмаймиз. Силәр, әң яхшиси, Чилас йоли билән Равалпиндиға бериңлар. Җапа чәксәңларму, течлиқ, хатирҗәмлик әвзәл. – Тоғра, бизму аман-есәнликни тиләймиз, – деди Атихан сақчи башлиғиниң яхши көңлини чүшинип, – лекин, бизниң атчимиз бизни мошу йәргичә әкелишкә пүтүшкән, әнди у киши атлирини елип қайтмиса болмайду. Биз Чилас йоли билән Равалпиндиға қандақ баримиз? – Буниң җаҗиси пул, – деди сақчи башлиғи күлүп туруп. – Пулда гәп йоқ, – деди Атиханму мәрданилиқ билән. – Ундақ болса яхши, – сақчи башлиғи қениқ чай дәмләнгән стаканни қолиға елип давам қилди, – бу йәрдин адәм вә улақ яллайсиләр, улар силәрни башлап маңиду. – Мундақ адәмни биз нәдин тапимиз? – Биз тепип беримиз, – деди сақчи башлиғи хәйрихаһлиқ билән. – Пәқәт пул ишини өзәңлар сөзлишип пүтүшисиләр. – Болиду, – деди Атихан хошал болуп. – Сизгә рәхмәт, башлиқ. Әтиси Қасим тайған һәммиси билән хошлашти. Бәзиләр көз йеши қилди, бәзиләр уни қиялмай, шәһәрниң сиртиғичә узитип чиқти. Қасим тайған Канҗутқа берип, Бақи һаҗим арқилиқ шу йәрдин Қәшқәр яки Хотәнгә тошулидиған дора-дәрмәк, рәң вә гәзлимә қатарлиқ жүкләрни уқушуп елип кетишни келишип қойған еди. Үчинчи күни сәһәрдә, Атиханлар йеңи бир йол башлиғучиниң арқисидин төгә, ат вә ешәкләргә минип, чөл вә идирлиқлардин өтидиған Чилас йоли билән Равалпиндиға қарап жүрүп кәтти...

577 рет

көрсетілді

0

пікір

Біздің Telegram каналына жазылыңыз

алдымен сізді қызықтыратын барлық жаңалықтарды біліңіз

Уйғур авази

21 Сәуір, 2021

Жүктеу (PDF)

Редактор блогы

Ершат Моллахун оғли ӘСМӘТОВ

Редактор блогы