• Норуз һәққидә
  • 18 Наурыз, 2020

Тәбиәт әта қилған қутлуқ мәйрәм

Норуз – һәммә тәқәзалиқ билән күтидиған, һәммимизни шат-шадиманлиққа бөләйдиған баһар мәйрими. Һә, зимистан қиштин кейин иллиқ қуяш нуриға тәшна кишиләр Норуз келиши билән өзлири туғулуп өскән йәр-зиминниң, умумән, тәбиәтниң ойғанғанлиғини байқап, шатлиқ-хорамлиққа бөлиниду. Хәлқимиз Норузни “қутлуқ мәйрәм” дәп һесаплап, бу айда соваплиқ ишларни көпирәк әмәлгә ашурушқа интилиду. Хәлқимизниң Норуз мәйрими мунасивити билән өткүзүлидиған паалийәтлириниң түри хилму-хил, мәзмуни мол болуп, улар қәһритан қишни баштин өткүзүп, баһар шатлиғиға патқан кишиләрниң хатирисидә узаққичә сақлинип қалидиған әҗайип дәқиқиләрни һәдийә қилиду. Хәлқимиз Норуз мәзгилидә әзәлдинла әтиязлиқ етиз-ериқ ишлириға тутуш қилиш, йәни ериқ-өстәңләрни тазилаш, чепиш, қош һайдаш, балдур йетилидиған зираәтләрни териш, шундақла һойла-арамларни пакиз тазилап, өйләрни һаклаш, һәрхил мевилик көчәтләрни тикиш охшаш ишларни кәң даиридә елип бериш билән биллә умумйүзлүк көңүл ечиш – һәрхил оюн-тамашә паалийәтлирини овҗ алдуруп, Норузни шат-шадиянә нишанлап кәлгән.  Жуқурида ейтқанлиримиз хәлқимизниң Норуз қошақлирида яққал өз ипадисини тапқан: Норуз кәлди җаһанға, баһар болур күндүр бүгүн, Дәрәқләргә су жүгүрүп, бих урар күндүр бүгүн. Деханлар қош һайдап, уруқ салур күндүр бүгүн, Иш беши саат күни, амбар толар күндүр бүгүн. Кәлди Норуз жил беши, кәтти көңүл чиркини, Норуз дибан келурләр хатунларниң туркини. Гүлләр қисип қиз-оғул, әгри қояр бу күни, Мелис қилип ойнашур, қачур көңүл мүлкини. Кәлди Норуз жил беши әлдә тамашә арилаш, Болдилар раһәт җаһан, йоқ болди җапа арилаш. Кочида қилди гадай, шаһлар тамашә арилаш, Ойниди поңзәк оғул, ләгләкни қизлар арилаш. Барчә хушлуқ йетип кәлди тамашилар көп бүгүн. Әлвәттә, хәлқимизниң қедимий заманларда Норуз паалийәтлирини қандақ өткүзгәнлигиниң әйнән тәпсилатлири бизниң дәвримизгичә йетип кәлмигән болсиму, амма Норуз мунасивити билән зор тәнтәнә билән ойнилидиған оюнлардики баһар мунасивити билән кишиләрдә пәйда қилған мәнивий хошаллиқ қатарлиқ һәрхил иҗтимаий мәзмунлар вә әҗайип җошқун паалийәтләр йәнила бизниң дәвримиздиму давамлишип келиватқанлиғини жуқуридики Норуз қошақлиридин яққал көрүвелиш тәс әмәс. Дана хәлқимиз иҗат қилған бу Норуз қошақлирида баһар пәсли кириши билән каинаттики барлиқ нәрсиләргә һаятий йеңилинишни бәхш әткән бу күнниң йетип келиши билән тәбиәттики ойғиниш, кишиләрдә пәйда болған зор мәнивий шатлиқ вә җошқун иҗтимаий кәйпиятниң күйләнгәнлигини көримиз. Жуқурида тәкитлигинимиздәк, Норуз мәйрими һәрбир адәмниң өз жутиниң гөзәл тәбиәт көркигә болған муһәббитини, һәрбир кәсип егисиниң өз ишини ронақ тапқузушқа болған иҗтиһат-интилишлирини, бир-биригә болған һиммәт-сахавитини, инақ-иттипақлиғини, парлақ келәчәккә болған үмүтварлиғини намайән қилидиған әмгәк мәйримидур. Илгири бир-бири билән аразилишип қалғанларни яхши-хоп қилиш — әйнә шу Норуз мәйриминиң қутлуқ хисләтлириниң бири. Шундақла Норуз күнлири кишиләр аләмдин өткән уруқ-туққанлирини, әл-ағинә, холум-хошнилирини әсләп, дуа-тилавәт қилиду. Мусибәт болған өйләрни пәтиләйду. Норуз пәйтидә һәрқандақ киши яхши-соваплиқ ишларни қилишқа тиришиду вә өзгиләрниму шуниңға дәвәт қилиду. Жуқурида тәкитлигинимиздәк, өтмүштики ағунлиримизда (әҗдатлиримиз) “Кмки жил бешида, йәни Норуз вақтида соваплиқ иш қилса, шу кишигә жил бойи яхшилиқ несип болиду”, дегән уқум бар. Шуңлашқа қедим заманлардин тартип, кишиләр жилниң аман-есән вә мәнпийәтлик болуп өтүшини арзулап, Норузға атап, һәрхил ишларни қилған. Мәсилән, умумий җамаәт бирлишип мәктәп-мәдрисә селиш, йол-көрүкләрни ясаш, әнди маһир хәттатлар болса надир, муқәддәс китапларни халис көчирип, нусха қулдуруш, мәдрисә-мечит китапханилириға қиммәтлик китапларни һәдийә қилиш вә һаказилар, әйнә шундақ чоң соваплиқ ишлар җүмлисидин болған. Норуз мәйримидә җамаәт ихтиярий жиғиш қилип, мәхсус Норуз еши – һелисә тәйярлиниду. Норуз еши әнъәнә бойичә йәттә яки тоққуз хил хуружни: буғдай, арпа, гүрүч, териқ, гөш, сүт, қетиқ, нухат, су қатарлиқларни арилаштуруп пиширилиду. Бәзидә гөш орнида кала-пақалчәк пайдилиниду. Бу ашқа һәммә бирдәк еғиз тегиши керәк. Әнди мәшһур алимимиз Махмут Кәшқәрий өзиниң “Түркий тиллар дивани” әсәридә омаш, көк чөшүриси, җовава, көдә (җүсәй) мантиси, ялпуз җовависи, һалга, қоғурмач, буғдай ярмисидин тәйярланған мәхсус таам вә башқиларни алаһидә тәкитләйду. Әндиәң асасий Норуз таамлириниң бири – сүмәләкни тәйярлаш усулиға тохтилип өтәйли. Бу ишлардин хәвири бар пешқәдәмләрниң тәкитлишичә, сүмәләк ешини тәйярлаш үчүн мәһәллиләр бойичә һәр аилидин бир тавақтин уруқлуқ буғдай жиғилиду. Буғдайни дашқазанға селип, узақ қайнитип, сүмәләк тәйярлайду. Сүмәләккә чамғур, гүлқақ селиниду. Сүмәләкни асасән аяллар тәйярлиғачқа, улар дашқазан әтрапиға жиғилип, аш пишқичә һекайә-чөчәк, ләтипә, тепишмақ ейтишиду. Дутар-тәмбир челип, нахша ейтип, уссулға чүшиду. Өзара күлкә-чақчақ қилишиду. Сүмәләк тәйяр болғандин кейин мәһәллидики чоң-кичик әр-аял жиғилип, ашқа еғиз тегиду вә дуа-тәгбир һәм хәтмә-қуръан тилавәт қилиду. Бу уруқлуқ буғдайдин сүмәләк тәйярлаш “һосулимиз мол болсун” дегән арзуни билдүриду. Әнди көпчилик Норуз ешиға еғиз тегип болуши билән аилиләр бойичә Норузға тәйярланған ғиза-таамлар новәтму-новәт кәлтүрүлүп, көпчилик алдиға қойилиду. Бу ғиза-таамлар, есил яки аддий болушидин қәтъий нәзәр, , адәм таллимайду, тоғра кәлгининиң алдиға қоюливериду. Норузниң уйғурлардики “улуқ ай, улуқ күн, яхши саатта башланған иш риваҗ тапиду” дегән еқидиниң мәнбәси екәнлиги, хәлқимизниң әзәлдин давамлишип келиватқан меһмандостлуқ адити мону төвәндики қошақлар арқилиқ ипадиләнгән: Норуз кәлди жил беши, йоқтур униң тәңдиши, Норуз күнидин иптида қилса иши. Һеч зайә кәтмәс, ушбу күн қилған иши, Муради һасил болуп мәхситигә йетәр киши. Һәммә ишниң әвзили, ғайәт мубарәктур бүгүн, Кәлди Норуз жит селиң, сойған қойниң йеғида, Меһманларни чақириң, олтарғузуң айванда, Назу-немәтләр толтуруң, меһманларниң алдиға, Ашлириң убдан болур, иш иптида күндүр бүгүн. Кәлди Норуз жил беши, көп саадәттур бүгүн, Норуз қилмақ көпкә адәттур бүгүн. Тәҗрибә қилсаң әгәр, көп аламәттур бүгүн, Өйдин-өйгә һейтлишип меһман болур күндур бүгүн. Норуз күнлири һәрхил сорунлар, умумий хәлиқ сәйлиси уюштурулиду. Буниң шәкиллири хилму-хил. “Норуз паалийәтлиригә беғишланған бәзи кишиләрниң әслимилиридә Норуз һарписидики ахшими жигитләр топ-топ болушуп “сағанғо” (қапаққа яғ қачилинип, пилик чиқирилип) көйдүрүлүп, “соғ қоғлайду”, соғ һәққидә һәҗвий бейитлар, Норузға беғишланған һәрхил нахшилар ейтилиду. Гүлхан йеқип, әтрапида қуюн уссулини ойнап чөгиләйду. Бир-биригә тәңкәш қилинған тоққуз дап билән дап муқамини чалиду. Қизиқчилиқ қилиду, баһар қушлириниң сайрашлирини дорайду, икки тәрәп болуп бейит-қошақ ейтиш мусабиқиси өткүзүлиду. Қошақта утуп чиққан тәрәпкә уттуруп қойғучилар әтиси мәшрәп бериду. Таң атарда, йәни соғ қоғлиғучилар қайтип кәлгәндә, кочиларда һәрбир өйлүк өз һалиға яриша һәрхил ғиза-таамларни тәйярлап, җозиларға тизип, өйлири алдида уларни күтүвалиду. Норуз күни қиз-җуганлар бостан-чимәнләрдә гүләңгүчләрдә учуп ойнайду, оқташ, яңақ оюнлирини ойнайду. Оғул балилар Норуз ахшими “бандал” ойнап “соғниң қалдуқлирини” қоғлайду (бандал – тағақ сүйәк яки тағаққа охшаш тарша учиға от йеқип, кечиси бир-биригә ейтишип ойнайдиған оюн). Яш әр-аяллар Норуз күни ата-анилириға салам бәргили берип, қуймақ-қаймақ билән уларни йоқлайду. Тарихий мәлуматларға қариғанда, XIV әсиргичә Қәшқәр тәвәси Опалдики “Норуз булақ” чоң дағдуғилиқ Норуз сәйлигаһи болуп кәлгән. Бу булақ шу җайдики “һәзрити моллам мазири” (1982-жилдин кейин униң бүйүк қамусчи, тилшунас алим Махмут Қәшқәрийниң мәқбәриси екәнлиги ениқлинип, тәстиқләнди) йениға җайлашқан болуп, һәр жили Норуз паалийити әйнә шу булақ бойида өткүзүлүп кәлгәнлиги мәлум. Шуңа мәзкүр булақ “Норуз булақ” дәп аталған екән. Уйғурлар арисида Норуз мәйриминиң қачандин башланғанлиғи һәққидә ишәнчлик тарихий мәлуматларға егә әмәсмиз. Лекин Норуз мәйрими һәққидики көплигән ривайәтләргә асасланғанда, мәзкүр мәйрәмниң пәйда болуши уйғурларниң ислам диниға етиқат қилиштин бурунқи Көктәңригә чоқунған дәвирләр билән мунасивәтлик, дәп қарайду тарихчи-этнограф алимлар. Түркий вә парс хәлиқлириниң Норуз мәйрими наһайити узун тарихқа, чоңқур иҗтимаий тәсиргә вә кәң даиридики аммивий асасқа егә болғачқа, елимиздә һаким мутлақ коммунистик идеологияниң әшәддий солчил ғайиси һөкүм сүргән дәвирләрдә “диний мәйрәм”, “өтмүшниң қалдуғи” дегәнгә охшаш бәднамлар билән 1926-жилдин 1988-жилғичә умумхәлиқ мәйрими сүпитидә нишанланмиған еди. Кейин СССР парчилинип, Қазақстан өз мустәқиллигини алғандин кейин, 2001-жилдин башлап Норуз Қазақстан Җумһурийитидә рәсмий миллий мәйрәм дәп елан қилинди. Әнди 2009-жили 22-апрельда болса, Қазақстан Җумһурийитиниң Тунҗа Президенти – Елбасы Нурсултан Назарбаев “Қазақстан Җумһурийитидики мәйрәмләр тоғрилиқ” Қазақстан Җумһурийитиниң Қануниға өзгиришләрни киргүзүш тоғрилиқ” Қанунни имзалиди. Мәзкүр қанунда Норуз мәйримини 21-марттин 23-мартқичә нишанлаш көздә тутулған. Һә, шундақ қилип, өлкимиздә йәнә бир Норуз – Йеңи жил қәдәм тәшрип қилди. Иҗтимаий-ихтисадий тәрәққиятта сезиләрлик утуқ-муваппәқийәтләрни қолға кәлтүргән мустәқил Қазақстанда истиқамәт қиливатқан барлиқ милләтләр мәзкүр мәйрәмни чоң үмүт-ишәнчиләр билән қарши алмақта. Норуз мәйримиңлар мубарәк болсун, әзиз қериндашлар! Бу умумхәлиқ баһар мәйрими һәммимизгә қут-бәрикәт вә пәқәт яхшилиқларни елип кәлсун. Ядикар САБИТОВ.

409 рет

көрсетілді

0

пікір

Біздің Telegram каналына жазылыңыз

алдымен сізді қызықтыратын барлық жаңалықтарды біліңіз

Уйғур авази

21 Сәуір, 2021

Жүктеу (PDF)

Редактор блогы

Ершат Моллахун оғли ӘСМӘТОВ

Редактор блогы