• Әхбаратлар еқими
• 18 Наурыз, 2020

Дәттикам яки Букмекерлиқ идариләрдин пайда тепишқа боламду?

«Тамиғи тоқлуқ, Һәм иши йоқлуқ, Адәм балисин аздурар». Абай ҚУНАНБАЕВ. Сабирәм ӘНВӘРОВА, «Уйғур авази» Байқисиңиз, заман билән тәң бүгүнки күн инсанлириниң психологиясиму өзгәргән. Йеңи кәшпиятларға жипсиз бағланған адәмләр җапа тартмай пайда тепишни көзләйду. Мана шуниң ақивитидин иҗтимаий торларниң алдамториға чүшүп, бармақ чишләп қеливатқанлар қанчилик?.. Раст, бүгүнкидәк мурәккәп җәмийәттә яшимақ оңай әмәс. Ахчиниң хунсизлишиму яки қиммәтчиликниң зәрдавиму, әйтәвир, тапқан-тәргиниң йегән-ичкиниңдин ешинмайду. Бариңни мөлчәрләп, алди-кәйниңни һесаплап яшимисаң, җан бақмақ қийин, пул тапмақ андин. Амма «Алма пиш, ағзимға чүш» дәп яшайдиған инсанлар барки, җапа тартмай бейип кетишниң оңай йоли бар дәп ойлайду. Гөдәкләр «Учар гиләм» билән «Йейил дәстихинимға» ишәнгинидәк, җәмийитимиздә яшаватқан инсанларниң бир топи «һавадин ахча пәйда болиду» дегән хам-хиялниң илкидә адашмақта. Букмекерлиқ идариләр. Заман еқимиға лайиқ пәйда болған оюнға пул тикиш мәркәзлириниң бири мана шундақ атилиду. Һалбуки, «Олимпбет», «Зенит», «Гол+Пас», «MegaBet», «Proffіt», «ТОТО» қатарлиқ букмекерлиқ идариләрни елимизниң һәр тәвәсидин тепиш тәс әмәс. Тиҗарәтниң бу түри қанунлуқ асасқа егә. Бүгүнки күндә Интернет- ресурс арқилиқ бәс тикидиған адәмләрниң сани икки йүз миңдин ошуқ болса, букмекерлиқ идариләрниң ғәзнисигә жилиға тәхминән оттуз миллиард тәңгә чүшидекән. Җүмлидин дөлитимиздә тиҗарәтни риваҗландуруп, йеңи иш орунлирини ечиш арқилиқ дөләтниң селиқ базисини көтириш көзләнгән. Бәлким, мәхсус лицензияси бар, қанун асасида тиркәлгән букмекерлиқ идариләр һәқиқәтән дөләт үчүн кирим вә мол тапавәт мәнбәсидур. Амма, таяқниң икки учи болғинидәк, дөләтниң ихтисадини көтириватқан бу хил тиҗарәт мәркәзлири аддий хәлиқниң янчуғини тонимақта. Тәлийигә ишинип, тәғдирини өзгәртиш үчүн оюнға пул тиккәнләрниң бири утса, бири утулиду. Утқан адәм йәнә утуш үчүн, утулған адәм болса, йоқатқан ахчисини қайтурувелиш үчүн тәкрар-тәкрар бәскә пул тикишни тохтатмайду. «Оюндин от чиқипту» демәкчи, барини оюнға тикип, бармақ чишләп қеливатқанларниң көз йеши болған мал-дуния, «тәлийим янди» дәп әмгәксиз бейиватқан инсанларға яхшилиқ әкәлмәйдиғанлиғи турған гәп. Миңниң көз йеши билән топланған пул билән бир адәмни бейитип, миң адәмни қахшитидиған букмекерлиқ идариләрдики бәс оюнлириниң қимарвазлиқтин немә пәрқи бар?! Әлвәттә, һечким һечкимни мәҗбурлап ахча салғузуп, оюн мәркәзлиридә кишәнләп тутуватқини йоқ. Тәр төкмәй тапавәт тепишқа тәлпүнидиған инсанларниң өзи қолиға төрт тәңгә чүшсә, болди, букмекерлиқ идариләргә жүгрәйду. Бар әмиги – пулдин пул чиқириш. Һәммидин ечинарлиғи, мундақ мәркәзләр яшлиримизниңму аң-сәвийәсини оғилап, келәчигини набут қилмақта. Қанун бойичә букмекерлиқ мәркәзләргә қоюлған тәләп қандақ? Шундақла «Қоюлған тәләпләр сақлиниватамду?» дегәнгә охшаш соаллар бириниң кәйнидин бири пәйда болиду. Жуқурида тәкитлигинимиздәк, букмекерлиқ идариләрни ечиш үчүн тиҗарәтчи мәхсус лицензия елиши һаҗәт. Шуниң билән қатар, қанун тәләплиригә риайә қилған һалда иш жүргүзүши лазим. «Оюн бизнеси тоғрилиқ» қанунниң 11-бабиға мувапиқ, оюн мәһкимилири, шуниң ичидә «букмекерлиқ идариләр турушлуқ өйләр билән билим бериш дәргаһлиридин жирақ йәрдә орунлишиши шәрт», дәп көрситилгән. Әксичә болған әһвалда қанунға лайиқ җәриман қараштурулған. Була әмәс, жуқурида аталған оюн бизнеси тоғрилиқ қанунда оюн мәркәзлири хадимлириниң 21 яшқа толмиған өсмүрләргә хизмәт көрситишигә, башқичә қилип ейтсақ, 21 яшқа толмиғанларниң бәскә ахча тикишигә чәк қоюлған. Қунун бузғанларға, «Әкімшілік құқық бұзушылық» тоғрилиқ кодексниң 338-бабиниң 2-бөлүмигә мувапиқ 300 айлиқ һесап көрсәткүчи бойичә җәриман селиниду. Амма тәртипкә риайә қиливатқанлар бармекин?! «Ағриқни йошурсаң, өлүм ашкарә» демәкчи, елимиздики букмекерлиқ идариләргә һәрқандақ яштики балилар билән өсмүрләрниң, һәтта башланғуч синип оқуғучилириңму қәдәм ташлайдиғанлиғини бәш қолдәк билип туруптимиз. “Хәп” дегүзидиғини, ахчиниң азлиғи букмекерлиқ идариләргә киришкә тосалғу болмайду. Атап өтүш керәкки, һәтта оюнға янфон вә Интернетниң ярдими биләнла өйдә олтирипму пул тикишкә болиду. Мана шуңлашқиму қанунни чәткә қайрип қоюп, тийин-тәңгисини дәттикамға тикип, оюндин «дәшнәм» йәватқан өсмүрләр көпәймәктә. Психологиялик тәтқиқатларға асаслансақ, оюндин бир утуп, бир утулған балиларниң психологияси бирдин өзгиридекән. Һәтта уларниң һәрқандақ психологиялик кесәлгә муптила болушиму еһтималмиш. Болупму, Интернетқа берилгән йеңи заман яшлириниң мундақ оюнларға дегән қизиқиши жуқури. «Өлгәнниң үстигә тәпмәк» дегәндәк, букмекерлиқ идариләр 24 саат бойи ишқа қошулуп туриду. Хулләс, адашқан чоңлиримизни тәртипкә салмай туруп, яшлиримизни тоғра йолға башлаш һәққидә ойлашниң өзи артуқ... Тәләйдин башлинип, ялғанчилиққа иштирип, қәризгә патқузидиған букмекерлиқ идариләрниң тарихиға нәзәр ташлисақ, хираҗәт салидиған идарә дәсләп Франциядә король Луи ХVІ дәвридә пәйда болған екән. Улар ойлап тапқан йеңи система бойичә, бәс тиккүчи адәм өзиниң йәңгәндә қанчилик мөлчәрдә олҗа алидиғанлиғини билмигән. Һә, һазирқи замандики букмекерлиқ идариләрдики механикилиқ қурулғу әң биринчи 1880-жили Йеңи Зеландия елидә қоллинилған. Шуниңдин бери бу системиниң қоллинилиш даириси кәңийип, букмекерлиқ идариләргә чоң пайда елип кәлмәктә. Һәммидин қизиғи, букмекерлиқ идариләр Европа әллиридә йоқниң орнида көрүниду. Рәсмий түрдә пәқәт Англиядә рухсәт берилгән екән. “Әгәр бу әл тәрәққиятиға түрткә болуп, һәқиқий мәнада дөләткә пайдиси тегидиған тиҗарәт түри болған болса, Европа әллири букмекерлиқ идариләрниң санини аллиқачан миллионға йәткүзмәсмеди” дегән ой туғулиду мошу йәрдә. Оюнниң яхшилиқ әкәлмәйдиғанлиғи ениқ болғанлиқтин, ғәриптә бәс оюнлириға үзүл-кесил чәк қоюлған. Йәр йүзидә йәттә миллиард адәм болса, шуниң ичидә бари-йоқи он адәм букмекерлиқ идариләрдин миллионларни утувелиши мүмкин. Оюнда кимниң йеңидиғанлиғи намәлум. Тоғрисини ейтсақ, букмекерлиқ идарә – казинониң бир түри. Һәр иккилисидә ахча бәскә тикилип, кимниң йеңип-йеңилидиғанлиғи бәлгүсиз болиду. Дәсләп пәқәт ат мусабиқилири билән йәкму-йәк оюнлириғила бәс тикилгән болса, вақит өтүп, бу тизимға буқа, ишт, ғораз соқуштуруш қатарлиқ оюн түрлири қетилған. Бүгүнки күндә болса, барлиқ спорт оюнлириға бәс тикиш аммибаплиққа егә. Қанунға хилап болмисиму, телевизор вә Интернеттин букмекерлиқ идариләр тоғрилиқ еланларниң көрситилиши әқилгә сиғмайдиған иш. Худди, бир қолумиз билән оғрилиқ қилип, иккинчи қолумиз билән җинайәтчини издигәндәк, мәсилиниң овҗ елишиға өзимиз йол қоюп, өзимиз күрәшмәктимиз. Аччиқ болсиму, мана бу бүгүнниң һәқиқити. Мавзуниң мәзмунини ечиш үчүн һаяттин мисал кәлтүрүп өтмәкчимән. Бир тонушум оғлиниң достлириниң сөзигә әгишип, бир әмәс, бирнәччә қетим бәскә пул тикимән дәп бармақ чишләп қалғанлиғини ейтип бәрди. Биринчисидә у оюнға йәттә миң тәңгә тикип, йәтмиш миң тәңгә утувалған көрүниду. Ахчисини оңай йол билән он һәссигә көпәйтивалғанлиғидин бәк хурсән болған у йәнә бир қетим тәлийини синап көрүштин баш тартмапту. Кейинки қәдәмни ясаш үчүн һечкимгә ейтмай онлайн қәриз бериш компаниясидин ахча апту. Алған пулини букмекерлиқ идаридә йоқ қилип, қәризгә алған ахчиниң пайизи өскән пәйттә, өй телефониға ширкәт вәкиллири хәвәрлишишкә башлапту. Әйнә шу чағдила оғлиниң туюққа тирәлгәнлигидин хәвәрдар болған ата-ана балиси үчүн “йемигән мантиниң” 300 000 тәңгисини төләпту. Йәтмиш миң елип, үч йүз миң тәңгә төлигән тонушумниң оғли шуниңдин кейин букмекерлиқ идариләргә йолимас бопту. Йәнә бир мисал. Бир достумниң ейтип беришичә, у бәскә пул тикишни он алтә йешидин башлапту. Шәһәргә йеңидин келип, студентлиқ һаятниң қийинчилиғидин көз ачалмай, стипендиясини күн көрүшкә йәткүзәлмәй жүргән пәйтидә Интернеттин букмекерлиқ идариләр арқилиқ йеник йол билән пул тепиш тоғрилиқ еланни оқуп, амалиниң йоқлуғидин тәвәкәл қилип, тәлийини синап көрмәкчи бопту. – Шу чағда қолумда бари-йоқи бәш миң тәңгәм бар еди, – деди төрт жилдин буян тәләй билән тавакәлгә ишинип, букмекерлиқ идариләрниң турақлиқ херидариға айланған у. – Достумниң туғулған күнигә берип, путумға аяқ кийим сетивелишим үчүн ахча тапалмай тит-тит болдум. Бәш миң тәңгини нери тартсамму, бери тартсамму һамини йәтмәтти. Тосаттин Интернеттин букмекерлиқ идариләр тоғрилиқ еланни көрүп қалдим. Узақ ойланмай, қолумдики бәш миң тәңгәм билән тәлийимни синап көрүш қарариға кәлдим. Бәш миң тәңгәмни терминал арқилиқ «Олимпқа» селип, футбол оюниға бәс тикип, үмүт билән өйгә қайтип кәлдим. Икки сааттин кейин янфонимдики һесап-чотимға оттуз бәш миң тәңгә чүшкәнлиги тоғрилиқ әхбарат кәлди. Хошаллиғимдин бешим көккә йәтти. Икки саатниң ичидә барлиқ проблемамни һәл қилинди. “Мүмкин, йәнә бир қетим тәлийим болуп қалар” дегән үмүттә көп өтмәй икки йүз тәңгәмни оюнға тиктим. Икки йүз тәңгә нәдә чүшүп қалмайду. Шуңа, йеңилип қелишни ойлап қайғурупму кәтмидим. Бу қетим йәнә уттум. Икки йүз тәңгәм сәккиз миң тәңгигә айланди. Үчинчи қетим икки миң селип сәксән миң тәңгә алдим. Шундақ қилип, ахчидин қисилған пәйтимдә, бәскә пул тикишни адәткә айландурдум. Әлвәттә, давамлиқ тәлийим болмиди. Икки-үч миң селип икки үч-қетим йеңилип қалдим. Оқушумни пүтирип, бу йолда меңишни тохтитиш ойиға кәлдим. Бирақ ишқа орунлишип, турақлиқ мааш алған һаләттиму ахчиға муһтаҗ болуп қалидекәнсән. Кәсипдашлиримдин қәризгә ахча елип, оюнға селип, талай қетим утулдум... Ақивәттә, бир ай тәр төкүп тапқан тапавитимниң бир қисми қәриз төләш билән кетидиған болди. Төрт жил болди, мән бүгүнгичә букмекерлиқ идариләрдин баш тарталмай келимән. Чүнки утулғинимдин, утқан пәйтлирим көп болди. Мошуниңдин икки үч күн илгирила, бәш йүз тәңгә селип, йәтмиш бәш миң тәңгә утувалдим. Достлиримниң толиси маңа охшаш оюнға ахча тикиду. Умумән, һазирқи яшларниң толиси шундақ қилидиғу. Мақаләмниң бу қәһримани бийил жигирмә яшта. Оюнға пул тикишни он алтә йешидин башлиған. Һә, қанун бойичә жигирмә бир яшқа толмиғанларниң бәскә пул тикишигә чәк қоюлған. Бирақ һазирқи таңда достумға охшаш букмекерлиқ идариләргә янфонидин ялған әхбарат йезип тиркилип, оңай йол билән пул тепишқа адәтлинип қалған яшларму хелә бар. Ахири бариңни тәрк етишиңгә сәвәп болидиған бәс тикиш оюнлири тоғрилиқ динимиздиму көп ейтилған екән. Хасийәтлик Қуръан Кәримниң «Мәидә» сүрисиниң 90-91-айәтлиридә «Һәй, мөмүнләр! Һарақ, қима оюн, тикләп қоюлған тәсвирләр билән таяқчилар – шәйтанниң һарам амаллиридин. Шундақ екән, қутулушуңлар үчүн мошундақ нәрсиләрдин жирақ болуңлар. Һәқиқәтән, шәйтан қима оюни арқилиқ араңларға дүшмәнлик, өчмәнлик отини селишни вә Аллани әскә елиштин, намаз оқуштин чәклитишни халайду», дейилгән. Имамларниң тәкитлишичә, бәс тикиш арқилиқ кәлгән ахча һарам кәлгән нәп билән баравәр болидекән. «Әрзән гөшниң шовиси тетимапту» дегәндәк, әмгәксиз йегән нан тәнгә сиңмәс. Шуңа, йеник йол билән бейишни ойлиғичә, адил әмгигимиз билән пул тепип, баримизға қанаәт қилип яшаштин артуқ бәхит йоқтур.