• Әхбаратлар еқими
  • 30 Сәуір, 2020

Мусулманлиқ ренессанс вә Абай әбәдияти

Қазақ хәлқиниң бүйүк мутәпәккүри вә түркийтиллиқ хәлиқләрниң пәхри Абайниң иҗадий мираси ХIХ әсирниң иккинчи йеримиға тоғра келиду. Бу дуния миқиясидин елип қариғанда мәдәнийәтләрниң алаһидә зиддийәткә толуп-ташқан бир дәври. Мәзкүр әсирдә дуниядики чоң империяләрниң арисидики өзара күрәш йеңи балдаққа көтирилипла қалмай, бәлки уларниң қаримиғидики хәлиқләрниң миллий азатлиққа болған күришиму йеңи пәллигә авуған еди. Болупму, ислам дуниясиниң қаратмилиққа төзидиған тақәт-чидами қалмиди. Бу умумйүзлүк миллий ойғиништа әрәп мутәпәккүрлири наһайити чоң роль ойнап, көплигән хәлиқләрниң мәнивий қозғилишиға түрткә болди. Атақлиқ теолог Җамалидин әл-Афғани вә униң шагирти һәм сәпдиши Муһәммәт Абдониң ислам дуниясини ислаһат қилиш бойичә мулаһизә пикирлири мусулман хәлиқлириниң әқидә, аң-сәвийәсигә җиддий тәсир көрсәтти. Дуния мусулманлириниң диққити ғәрип дуниясидики өзгиришләргә җиддий қаритилди. Көплигән шәриқ зиялилириниң Ғәрип дуниясида әмәлгә ешиватқан илим-пәндики утуқлири һәртәрәплимә үгинилди. Мәдрисиләр билән һәрхил билим дәргаһлирида умумйүзлүк йеңичә оқутуш усули, йәни дин вә пәнләрни бириктүрүп үгитиш паалийәтлири овҗ алди. Йәрлик зиялилар өз хәлқиниң миллий тарихини вә мәдәнийитини чоңқур үгәнди. Бу иҗтимаий-мәдәний һаләт Мисирда миллий-азатлиқ һәрикитиниң партлишиға сәвәп болди, халас. Мәзкүр идея Түркиядиму сүръәтлик қозғилип кәтти. Чүнки илим әһли илгәрки Осман империяси қудритиниң ахирилишип кәткинигә рази әмәс еди. Хәйрият, ислам дуниясиниң йеңи ойғиниш җәрияниға еһтияҗи шу қәдәр күчлүк едики, умумйүзлүк көтирилгән долқун һәрқандақ чегариларни бузмай қойматти. Шу хил мурәккәп вәзийәттә мусулман дунияси ХIХ әсирниң оттурида йеңи мәдәний мәрипәтчилик-ақартиш җәриянлириға дадил қәдәм басти. Кейинирәк мәзкүр биқсиған ойғиниш җәриян ислам дуниясидики барлиқ хилму-хил мәдәний қайнамлириниң көзини ечип, уларни зәнҗирсиман риваҗландуруш йолиға йетәкләп маңди. Униң мәлум бир қисми түрк дуниясида «җәдизм» («йеңилиниш») нами билән мәшһур болуп кәтти. Қәйт қилимизки, дәл мошу дәвирдә Чар россиясиниң кәңәймичилик сәясити техиму әвҗигә чиқип, мусулман дуниясида жүргүзүлүватқан англия-франция һөкүмранлиғиға зит келип қалди. Шуңлашқа рус падишаси Мисирда йүз бәргән диний-пәний түстики миллий-азатлиқ қозғилаңларни маддий вә мәнивий җәһәттин һәртәрәплимә қоллап-қувәтлиди. Бу дөләтниң мәдәний мунасивәтләр чегарисини техиму кәң ечивәтти. Әрәп дуниясиниң Чар россия мусулманлири билән алақилири һәртәрәплимә вә қәтъий күчәйди. Уларниң миллий мәрипәтчилик йөнилишидики йеңи идеялири дөләткә вә җәмийәткә сиңип кирди. Чар россия тәвәсидики мәдрисиләргә көплигән йеңи мәзмун һәм шәкилдики илмий тәтқиқатлар, диний трактатлар, гезит вә журналлар киришкә башлиди. Бу әһвал чоң мәдәний мәркәзләргиму өз тәсирини йәткүзди. Ақивәттә, улар йеңи зиялилар қошунини пәйда қилди. Диний өлималар билән сәясий вә җәмийәт әрбаплириниң өзара учришишлири көпәйди. Сопилар тәриқәтни чөгиләп, йеңи қарашларни алға сүрүшкә киришти. Әйнә шундақ бир шараитта қазақ даласи аләмшумул өзгиришләр долқунида чайқилип, йеңи дәвир қойниға шуңғиған еди. Ушбу өзгиришләр Орынбор вә Шәмәй қатарлиқ қазақ шәһәрлирини ойғиниш мәркәзлиригә айландурди. Бу хил қайнам-вәзийәт Абай, Алтынсарин, Мәшһур Жүсип вә Шәкәрим қатарлиқ илғар зиялиларға өзлириниң ислаһәт идеялирини алға сүрүшигә имканийәт яратти. Әгәр Абай вә Шәкәрим нәзәрийәвий мәпкүригә көпирәк көңүл бөлсә, Ибрай Алтынсарин динни һәм пәнни бириктүрүп, әмәлият билән шуғулланди. Жуқурида тилға елиниватқан әдипләр шу вақтики чәт әлләрдин киргән вә әрәп-парс-түркий тилларға тәрҗимә қилинған көплигән китапларни қизиқип оқуп, уларни чоңқур тәһлил қилди. Улар «Ислаһат», «Ихтисат», «Қириқ анбар», «Мәлумат», «Фан ва дин» «Дин ва адаб» «Мәлумат жадидә» (Йеңи мәлумат) «Аль Минар» «Ислах» қатарлиқ журналларни тәптишләп, тәнқидий көзқарашта оқуди. Шуңа көплигән ислам дөләтлиридә муназирә қилиниватқан ихтисадий-мәдәний ислаһатларға өз пикри билән мәвқәсини очуқ изһар қилди. Бүгүнки күндә Шәмәй шәһиридики Абай музейидики китап тәкчилиридә турған вә улуқ шаир шәхсән өзи оқуған әсәрләрниң ичидә әрәп-парс вә чағатай түрки тилида йезилған 252 китап вә журналлар сақлинип қалған. Сақланмиғанлири қанчилик десиңизчу! Бу әсәрләрниң бесим қисми диний вә пәнний ислаһатқа беғишланған. Умумән, Абай оқуған китапларни бирнәччә йөнилишкә вә мәзмунға җәмләшкә болиду: 1. Сәясий вә иҗтимаий мәсилиләргә беғишланған нәширләр. 2. Диний һоқуқ вә ислам қиммәтлиригә мунасивәтлик нәширләр. 3. Илим-пәнгә аит китап вә мақалилар (тил, әдәбият, сәнъәт, тарих, җуғрапийә, астраномия, тибабәтчилик вә һаказилар). 4. Оттура шәриқ мусулман ренессансиға (ойғинишиға) аит әмгәк һәм әсәрләр. Әпсус, бу 252 китап Кеңәш дәвридә мәнъий қилинған әсәрләрдур. Шуңлашқа булар ичигә Европа мәдәнийитигә варислиқ қилидиған әмгәкләр кирмәйду. Һәйран қаларлиқ йери, Абай 1880 — 1990- жиллири Түркияниң оқутуш-ақартиш министрлигиниң рухсити билән Стамбулниң «Османия» нәшриятида елан қилинған «Аз тарих Жавдат» (Жавдатниң улуқ тарихи, 300 бәт), «Әсәрнаме Әхмәд Жавдат» ( Әхмәт Жавдат тарихи, 373 бәт), «Тарихи Жавдат» (374 бәт), «Чин-Мачин тарихи», «Аль жазаил ауал мин тарих ил Камал...» (674 бәт), йәни шундақла «Мүхтасар мәни» (464 бәт), Әхмәт Ихсанниң «Асийә шарқие саяһат» — (Шәриқ Азиягә сәяһәт), «Тарих мухтасар ислам», «Әл жизаи әл һамис мин тарих ил Камил аламати бин аласари ил йазар», Әхмәт Мәдаһниң Америкида бесилған «Мусулман иҗадийәтлири» қатарлиқ көплигән әсәрләрдин үзлүксиз хәвәрдар болуп турған. Чүнки бу әмгәкләрдә сәясий, әдәбий, илмий хәвәрләр интайин көп болуп, Европидики йүз бериватқан уруш әхбаратлири асасий орунни егилигән. Болупму, уларниң ичидә Уфадики башқурт тилида чиқидиған «Мәлумат», әрәп-парсчә «Аль усури я жадид» — «Йеңи дәвир» журналлириниң мәнивий әһмийитини йәткүзүп бериш тәс. Мошу йәрдә һәҗими 900 бәтлик «Аләмниң камил (толуқ) тарихи» китавиға алаһидә тохтилип өткүмиз келиду. Униңдин қараханлар сулалиси (Арслан хан, Тавғач хан, Қәшқәр вә Хорәзм шәһәрлири) һәққидә мәлуматлар билән тонушимиз. Абайниң китапханисидики Әхмәд бин Яхия Йанар әл-Бағдадиниң «Китаб футтух-ил-булдани» («Әлләрни ечиш китави»» сәпәр китави) арқилиқ бәзи шәһәрләрниң түрк сәрдарлириниң исми билән бағлиқ екәнлигигә нәзәр ташлаймиз. Мәсилән, Казвин — бу шәһәр түрки хәлиқлириниң Иранға қарши (Рустәм тәһдитигә тақабил туруш) урушқан улуқ сәрдари Алп әр Туңа (Әврасияб) қизиниң исми берилгәнлиги һәққидә мәлумат бар. Бәзиләр бу хил тарихий учурларға қарап, Абайниң өзигə пиру-устаз тутқан шәриқ классикларниң бири – Иран шаири Обулқасим Фердəвси (940 – 1030-жиллар) екəнлигини ашкарә тәкитләйду. Буниңда чоң һәқиқәт бар, әлвәттә. Чүнки алимлар Абайниң «Искәндәр» поэмисини селиштуруш арқилиқ шундақ пикирләрни алға сүргән. Шәриқ әдәбият тарихидин билимизки, Зулқәрнәйн һәққидә Фердәвсиниң (934 — 1020) «Искәндәридин» башқа, Низаминиң (1141 — 1203) «Искәндәрнамә», Хусравниң (1253 — 1325) «Искәндәр әйниги», Җаминиң (1414 — 1492) «Искәндәр даналиғи китави» вә Әлишир Наваийниң (1441 — 1501) «Сәдди Искәндәрий» қатарлиқ даңлиқ иҗадийәтлири бар еди. Амма Фердәвси һәққидә бу хил ениқ бир мәлуматни Абай китапханисидики китаплар тизимидин тапалмидуқ. Шуниңға қаримай биз ХIХ әсирдә түркий тилларға болған тәрҗимә әсәрлириниң (қолязмилириниң) наһайити көплигигә вә әдипниң бир парчә шеириниң улуқ парс шаириға беғишланғанлиға қарап, әлламә қазақ шаириниң у китаплардин җәзмән хәвәрдар болғанлиғиға көзимиз йетиду. Физули, Шәмси, Сәйхали, Науаи, Сағди, Фирдауси, Хожа Хафиз – бу һәммәси Мәдәт бер я шағири фәрияд. Абай оқуған китапларниң арисида имам Ахмет Риза мәдрисисиниң әрәп, парс, чағатай түрки тилида йоруқ көргән диний мәзмундики китапларниң наһайити мол тизимиға гувачи болимиз! Уларниң арисида «Дин вә мечит» «Ислам мужалласи» (Ислам) журналлирини һесапқа алмиғанда, «Тапсир ил кабири» (Қиямәт-қейим күни, тәвбә қилиш пәризлири — муәллипи Имам Муһәммәт), «Нека вә талақ», «Ислам қиммәтлири», имам Муһәммәт Рази Фахриддинниң диний-роһий сүпәт алған «Тапсир ил кабири» — чон көләмдики тәпсири, «китаб зүм дуния», «китаб зүм инҗил», «китаб зүм Һаят» қатарлиқ үч китаптин ибарәт «Алжизи ил самин мин китаб итхаф ис сават ил матқаина бас шарах...» трактати, «Мунасиб дин», «Мағрифатнаме» (Мәдһийә китави), 528 бәтлик икки китап — «Китаб Фаруқ» һәм «Зил китаб фаруқ» (Йоруқлуқ, нурлуқ китаплири) қатарлиқ интайин нурғун теологиялик әмгәкләр, диний һоқуқ вә хизмәткә аит әсәрләр бар. Диний пәлсәпәгә аит 1879-жили Қазан шәһиридә йоруқ көргән «Тәрәт елиш», «Некаһлиниш», «Аҗришиш, талақ», «Иман кәлтүрүш» қатарлиқ муһим мавзулар бойичә бирнәччә китаплардин тәркип тапқан Шәриәт қаидилирини әтраплиқ чүшәндүридиған зор көләмдики диний әсәрләрниму өз ичигә алиду. Бу адәттики һәрқандақ тәтқиқатчиниң қизиқиш-издиниш һәвәсини җәзмән қозғайдиғанлиғи шүбһисиз. Абайниң бу хил кәң миқиястики илмий-мәдәний тәлиматларға қизиқиши һәм илһам елиши, әдипниң хәлиқниң сәясий-иҗтимаий вә мәдәний һоқуқини қоғдашта вә җәмийәтлик адәләтликни тәминләштә бебаһа роль ойниди. Бу пикирлиримизгә Абайниң 1975-жилдин 1896-жилға болған арилиқта қази (сот) вә қанун идарә қилиш мәһкимилиридә елип барған рәһбәрлик паалийәтлири рошән дәлил. Дәрһәқиқәт, Абай оқуған вә әстаидил үгәнгән илим-пәнгә аит исламий әмгәкләрниң салмиғиму һәйран қаларлиқ һәм улар зор көләмгә егә. Бу қатарлиқ әмгәкләр дуния мусулман мәдрисилиридә қоллиниватқан вә қазақ даласида әмәлгә ашурулуватқан, йәни маһийәт җәһәттин бириккән диний вә пәний оқутуш услуби еди. ХІХ әсирниң иккинчи йеримида йоруқ көргән «Мадаһил җуғрапийә» (географиялиқ улуқлаш), «Ал қутуб ас саадиат» (Бәхит юлтузи, 380 бәт), «Әл жаладүс-сани мин таржима һаяти һайван» (Һайванатлар өмүри), «Тиб акбар фарси» трактати (улуқ парсиниң тибабити, 443), «Канон асасир» (заңлар асаси). «Араби тараққият мәдинуси» (Әрәпләр мәдәнийитиниң йүксилиши) қатарлиқ тәтқиқатларниң әһмийити наһайити йүксәк. Болупму буларниң ичидә «Пән инқилап» (Қозғилишлар илими) инсан тәпәккүрини партлишидики қувити зор. Илим-пәнгә аит әмгәкләр арисида тилшунаслиққа аит тәтқиқатлар вә әрәп-парс, түрк тилидики луғәтләрниң саниму интайин көп. Бу хил мәзмундики китаплар Абайниң һаят билән моҗудатлиқни тонушидики изчиллиғидин, шәкиллиниш җәриянидин, мәпкүридики чоңқурлуғидин вә әтраплиқ-чоңқур билимидин очуқ учур берип туриду. Бу әсәрләрни үгәнмәй, бүйүк қазақ шаириниң пәнди-несиһәтлири билән униң алға сүргән умуминсаний қәдрийәтлириниң йилтиз-томури һәққидә сөз ечиш қийин. Чүнки бу мөҗүзиләр Абайниң әсәрлирини оқуған киши үчүн зөрүр болған барчә изгү хусусийәтләрниң әнъәнивий эстетик томурини рошәнләштүрүп бериду. Китапхан шаирниң мәпкүрә һәм еқидә-тәлиматлириға чөккәнсири, уларниң җанға шипа беридиған роһий мәлһәм, сүпәт-қудритини тонуп йетиду. Бу мәнавиятни улуқ қазақ даласида уштумтут пәйда болған таң шамилиниң зилал чашмисидин, дәп билиш керәк, әлвәттә. Қәйт қилишқа тегишликки, ХІХ әсирдә йүз бәргән сәясәт, ихтисат, мәдәнийәт вә илим-пән мәйданидики долқун, түп-асаслиқ кәскин силкинишләр Абай әбәдияти үчүн наһайити зор мәнбәгә айланди. Бу мәдәний қайнам Абайниң оттура әсир мусулман ойғинишидики мәдәний мирасларниму һәртәрәплимә чоңқур үгинишкә дәвәт қилди вә күчлүк роһий мәдәт бәрди. Шу сәвәптин Абай үгәнгән бу мәнбәләр билән тонушмай туруп, униң мәпкүрәвий қиммитини чүшинишкә болмайдиғанлиғини йәнә бир қетим тәкитләймиз. Ундақ қилмайдекәнмиз, бүйүк мутәппәккүрни тонуштики мәхсәт-нишанимизға йетәлмәймиз, бәлки үзә тәшвиқат қилип, ушшақлишип кетимиз. Оттура әсир мусулманлиқ ойғинишқа аит әмгәкләрниң Абай әбәдиятини чүшиништики роли ХІХ әсирдә йүз бериватқан дуниявий миқиястики йүз бериватқан сәясий-иҗтимаий вә мәдәний өзгиришләрниң улуқ мутәпәккүргә болған тәсиридин һәргизму кам әмәс. Чүнки бу мәдәний мираслар қазақ хәлқиниң роһий-мәнавий йүксилишигә мәңгүлүк асас яратти, халас. Мусулман ойғинишиға бағлиқ Абай өзиниң дәсләпки ихлас қоюп оқуған китави – суфийчә мәснәви жанрини бәрпа қилғучи Мәвлавийә сопилиқ мәһзипиниң асасчиси, шәйх Җалалиддин Руминиң «Жәләдун сани Мәснәви» (иккинчи китави) «Жәләдун саласи мәснәви» «Жәләдун Раба меснәви» (төртинчи китави) вә әлламә Әлишер Наваийниң «Махбуб әл-қулуб» («Қәлбләр ачқучи») қатарлиқ әмгәкләрни тилға елиш купайә. Чүнки бу әсәрләр Мәркизий Азия хәлиқлири арисида аммибапқа егә болуп, уларниң мусулман җәмийитигә болған тәсири йүксәк дәриҗигә йәткән. Абай яш вақтидила «Йүзи рошән». «Әлифби», «Физули, Шәмси, Сәйхали» қатарлиқ шеир түркүмлирини язған. Буниңдин биз шәриқ әдәбиятиниң күчлүк тәсирини байқаймиз. Бу қизиқиш оттура әсирдә овҗ алған роһанийәт вә мәнавият билими билән чәмбәрчас бағлиқ. Мәҗит Хавафиниң «Роһаният илими ахирәттики һөрмәт билән бәхит үчүн бу дуниядики һаятни тәртипкә кәлтүрүшкә хизмәт қилиду» дегән нәқили әң чоң әқидигә айланған. Қазақ алими М.Мирзахметовниң пикричә, Абай билән Шәкәрим «Қутадғу биликни» оқуп, һәтта «Қабуснамә» билән тонушқа муйәссәр болған екән. Демәк, әлламә уларниң «Алий шәһәр» етиқатиға алаһидә мән бәргән. Абайниң Әхмәт Яссавиниң қолязмилириғиму жуқури дәриҗидә диққәт бөлгән. Абай китапханисида Ғоҗа Әхмәт Яссавиниң Муһәммәт пәйғәмбәрни улуқлиған һекмәтлири айрим түпләнгән қолязма сүпитидә сақланмақта. Әхмәт Яссави әсәрлигигә беғишлиған көплигән қолязмилириниң ичидә мәзкүр әсәрниң бу шәкилдә моҗут болуп туруши һәйран қаларлиқ. (Давами бар).

477 рет

көрсетілді

0

пікір

Біздің Telegram каналына жазылыңыз

алдымен сізді қызықтыратын барлық жаңалықтарды біліңіз

Уйғур авази

21 Сәуір, 2021

Жүктеу (PDF)

Редактор блогы

Ершат Моллахун оғли ӘСМӘТОВ

Редактор блогы