• Қәлб төридики инсанлар
• 20 Мамыр, 2020

Әҗри һеликәм әл еғизида

Иврайим БАРАТОВ, «Уйғур авази» Миллий мәдәнийитимизниң җанкөйәри, узақ жиллар давамида рәһбирий хизмәтләрни егиләп, өзиниң ишбиләрмәнлиги вә тәшкилий қабилийити түпәйли көпчиликкә тонулған оғланлиримизниң бири, һазирму Уйғур наһийәлик Уйғур этномәдәнийәт мәркизи рәисиниң орунбасари лавазимини шәрәп билән атқуруп келиватқан Шамахун Нурумов маңа өзәм һеч күтмигән илтимас билән мураҗиәт қилип қалди. Өзәм әсли «яқ» дейишни билмәйдиған хислитим түпәйлиму яки Шамахун Үсәйиноғлиниң ейтқанлири тәсир қилдиму, билмәймән, әйтәвир, «болиду, ака!» дәп вәдә бәргиним раст. Униң ейтишичә, болупму өткән әсирниң иккинчи йеримида Уйғур наһийәсиниң иҗтимаий-ихтисадий вә мәдәний тәрәққиятиға салмақлиқ һәссә қошқан колхоз-созхозларниң рәһбәрлири аз әмәс. Бирақ, ейтиш керәкки, шуларниң арисида шөһрәт қазанған, наһийәлик партия комитетиниң биринчи қативи лавазимидики Һашим Арзиевниң өзи наһайити һөрмәтләйдиған, пикир-мәслиһитигә қулақ салидиған үч рәис болған. Улар, биринчи новәттә, Мирзигүл Насиров, Ғупа Абдуманапов вә, әлвәттә, Қәмирдин Мәсүтов. — Мана шу Қәмирдин акимиз һаят болса, мошу күнләрдә 90 яшлиғини қарши алатти, Бирақ акимиз аримиздин бәкму әтигән кәтти. 1995-жили 65 йешида вапат болди, – деди Шамахун ака әпсуслинип. – Уни шагиртлири, мәрһум билән йеқиндин тонуш болғанлар һечқачан унтумайду. Шуларниң бири – мән. Шуңлашқа саңа, сән арқилиқ хәлқимизниң авази болған «Уйғур авази» гезити редакциясигә мураҗиәт қиливатимән. Хәлқимизниң шанлиқ оғланлириниң бири болған Қәмирдин Әршидиноғлиниң ярқин қияпити алдида баш егип, уни әскә елиш – һәммимизниң инсаний борчи әмәсму?! Шундақ қилип, өзәм бир қетимму көрмигән, бирақ исим-шәрипи көпчилик арисида һөрмәт билән тилға елинидиғанлиғини талай қетим аңлиған инсан – Қәмирдин Мәсүтов тоғрилиқ йезишни, Шамахун ака ейтқандәк, һәм инсаний, һәм журналистик борчум дәп билдим вә у яқ тоғрилиқ илгири-кейин йезилған ондәк мақалә-очеркларни издәп тепип, қолумға тәпсилий оқуп чиқтим, уни яхши билидиған шәхсләр билән учришип сөзләштим. ...Қәмирдин әндила йәттә яшқа толған 1937-жили Чоң Ақсу йезисидики «Әмгәк» колхозида бригадир болуп ишләп жүргән дадиси Әршидингә «хәлиқ дүшмини» бәднам қалпиғи кийгүзүлүп, һечбир соал-сорақсиз бир кечидила тутулуп кәткән екән. Шор тәләй ата шу кәткиничә қайтип кәлмәпту. Жилларни қоғлап жиллар, худди еқин судәк, билинмәй өтүвәрди. Бирақ һәрбир күн яш тул қалған Һенипиханға пүтмәс-түгимәс қайғу-һәсрәт елип келәтти. Анисиниң муң басқан көзлиридики тарам-тарам яшни көргәндә, техи ақ-қарини толуқ илға-пәриқ қилип кетәлмәйдиған гөдәк Қәмирдин аң-таң болуп, анисиға қошулуп жиғлап кетидиған. Әлвәттә, ана оғлиниң мундақ һалға чүшүп қелишини халиматти, пәрзәнт қәлбиниң моҗулғанлиғини көргиси кәлмәтти. Униң үчүн һәммә нәрсигә бәрдашлиқ берип, сәвир-тақәтлик болуштин башқа немә илаҗи бар еди?! Ахири, тириккә тирикчилик керәкқу, етизда ашпәз болуп ишләп жүргән анисиниң бар армини Қәмирдинни путиға турғузуп, йолдиши Әршидинниң «Әнди балилирим саңа аманәт» дегән бир еғиз сөзиниң һөддисидин чиқиш еди. Раст, ата меһригә тоймиған Қәмирдин ана меһригә бөлинип өсти. Бирақ турмуш еғирчилиғи унтулмиди. Бу тоғрилиқ мәрһум өзиниң йеқин ағиниси һәм жутдиши, көрнәклик журналист Қасим ака Мәхсүтовқа мундақ дегән екән: «Улуқ Вәтән уруши жиллири пәқәт тул қалған анилар билән қери-чүриләрла әмәс, бәлки бизму, сүйиги техи қатмиған балиларму, наһайити нурғун еғирчилиқларни баштин өткүздуқ. Соқиға ат миндуқ, буғдай билән тәң өскән буйини бир-бирләп жулаттуқ, оғақ билән ашлиқ оруп, уни хаманда тулуқ билән тепәттуқ. Әйнә шундақ ишлисәкму, қосиғимиз нанға, учимиз кийимгә җариматти. Шәхсән өзәм пәқәт мәрданә анамниң арқисидила бүгүнки күнгә йәттим. Өзәң ойлап қара, тәңтушлиримниң бесим көпчилиги оқушини давамлаштуралмиди. Мән болсам, пәқәт меһриван анамниң арқисида Чоң Ақсу оттура мәктивини 1949-жили тамамлап, Алмутидики йеза егилиги институтиниң «Агрономия» факультетида оқуш мүмкинчилигигә ериштим. Институтни 1954-жили тамамлидим. Буларниң һәммиси – анам Һенипиханниң әҗри» («Уйғур авази», 21-май, 2010-жил). Кәсипдаш устаз-акимизниң «Ейтқан сөзидин, басқан изидин қайтматти» сәрләвһилик бу мақалисини оқуветип, мениңдә «немишкә Қәмирдин ака нәқ агроном болушни истиди?» дегән соал пәйда болди вә униңға өзәмчә шундақ җавап таптим: балилиқ дәври етиз-ериқта өткәчкә, жиғим-терим ишлириниң нәқәдәр мүшкүллүгини, ашлиқ һосулиниң тәсликтә қолға келидиғанлиғини, гектар һосулдарлиғиниң төвәнлигини яхши биләтти. Шуңлашқа деханлар әмгигини қисмән йеникләштүрүш, һосулдарлиқни ашуруш, буғдай сүпитини яхшилаш үчүн пәқәт агротехника илимиға яндишиш лазимлиғини, униң үчүн алий билимлик агроном болуш һаҗәт екәнлигини чүшәнди. Хуласимизниң һәқ екәнлигини униң алий билимлик агроном сүпитидә йолланма билән кәлгән Кегән наһийәсиниң «Қарқара» совхозидики паалийитидин очуқ көрүшкә болиду. Қәмирдин ака бу совхозға баш агроном болуп кәлгәндә, егиликтә деханчилиқ саһаси тамамән көңүл бөлүнмигән дәп ейтишқа болатти. Чүнки бари-йоқи йүз гектар мәйданда арпа бенәм сүпитидә териләттекән. Сәвәви Қарқариниң тәбиити чарвичилиқ үчүн қолайлиқ болғини билән деханчилиқ зираәтлири пишип үлгирәлмәйду, дәп пәрәз қилинаттекән. Бу пикирниң натоғра екәнлигини дәлилләш үчүн яш агрономниң ачмиған ишиги қалмайду, һәтта җумһурийәт Йеза егилиги министрлигиниң һозурида болуп, деханчилиқ зираәтлирини пәрвиш қилишқа болидиғанлиғини илмий асаста испатлап бериду. Шу вақитта министрликтики җавапкәр бир шәхсниң «әгәр ишиң оңға тартмай, дөләт ахчисини шамалға учарсаң, сени өзәм сотқа беримән» дәп әскәрткинигә қаримай, Қәмирдин Мәсүтов совхоздики тиң вә боз йәрләрни өзләштүрүш һесавиға дәсләпки жили үч йүз гектарға язлиқ буғдай, совхоз ишчилирини толуқ дайиғидәк көктат терийду. Тәләйгә яриша, язлиқ буғдайдин наһийәниң оттура көрсәткүчидин икки һәссә ошуқ һосул елиниду. Көктатму шундақ охшап, «кәч күзгичә пишип үлгирәлмәйду» дегән хата пикиргә бирәтола чекит қоюлиду. У мошу совхозда ишлигән 4-5 жил ичидә деханчилиқ саһасида илгири-кейин болмиған илгириләш йүз берип, терилғулуқ мәйдани сәккиз миң гектарға йетиду. Қәмирдин ака Мәсүтовниң исми Кегән наһийәсидин алқип, вилайәт даирисидә тилға елинишқа башлайду. Шундақ күнләрниң биридә у Уйғур наһийәсигә тәклип қилиниду вә қалақ егилик һесаплинидиған «Қизил Туғ» колхозиға баш агроном хизмитигә әвәтилиду. Бу егиликтә данлиқ ашлиқ асасән йезидин хелила жирақ йәргә териләттекән. Кәтмән теғидин келидиған суниң наһайити аз болушидин деханлар уни хелә төвәндики етизлиқа йәткүзәлмәй аварә болатти. Шу сәвәптин данлиқ ашлиқниң һосулдарлиғи наһайити төвән еди. Баш агрономниң ашлиқ терилғусини мәлигә йеқинирақ йәргә йөткәш тоғрилиқ тәливини деханлар дәсләп қобул қилмиди. Шуңлашқа мәсилә егилик башқармисиниң жиғинида муһакимә қилинди. Салаһийәтлик мутәхәссис өз пикридин қайтмиди вә тәкливини мундақ дәп дәлиллиди: «Кәтмән йериниң шараитида күн убдан иссиған яз айлирида суниң мәлум қисми йәргә сиңип кетидудә, терилғулуққа йәтмәйду, униңсизму аз яғидиған ямғур-йешинға ишәш қилип, ашлиқни сусиз йәргә териш – тавакәлчиликниң иши. Дехан атилиримиз: «Йериң таш болса, ашлиқни баш билән тәр» дәп бекар ейтмиған». Шундақ қилип, ашлиқ мәлә әтрапиға терилидиған болди. Дәсләпки жилила колхоз тарихида биринчи қетим ашлиқниң гектаридин оттура һесап билән жигирмә центнердин һосул елинди. Бу егилик тарихида һечқачан болмиған көрсәткүч еди. — Кегән наһийәсиниң «Қарқара» совхозида башланған тәшәббускарлиқ Кәтмәндә өз давамини тапти. Әлвәттә, униң бу паалийити наһийә рәһбәрлигиниң диққәт-нәзәридин сирт қалмиғанлиғи ениқ, – дәйду Қәмирдин ака билән қоюқ мунасивәттә болған Қазақстанниң Пәхрий журналисти Абдукерим Тудияров. – Шуңлашқа болса керәк, 1964-жили у «Йилтиз» колхозиға рәисликкә әвәтилди. Чүнки, мәрһумниң маңа ейтип беришичә, бу колхоз қалақ һесаплинаттекән. Демәк, мениң пәрәзимчә, худди «Қизил Туғ» колхози охшаш, бу егиликниң ички резервлар билән мүмкинчиликләрни ишқа қошушни билидиған қабилийәтлик рәһбәргә муһтаҗ болғанлиғи ениқ. Пешқәдәм журналистниң бу пикригә қошулмай мүмкин әмәс. Чүнки Қәмирдин ака «Йилтиз» колхозидиму ишни йеңичә башлиди. Биринчи новәттә, илим-пәнгә асасланған һалда тиң йәрләрни өзләштүрүшкә, артезиан қудуқлирини қезип, чарвичилиқ билән деханчилиқниң маддий-техникилиқ базисини мустәһкәмләшкә алаһидә көңүл бөлди. Мәлиләр әтрапидики ташлиқ йәрләр тазиланди. Дәсләп таш қол күчи билән терилгән болса, келәр жили Әрмәнстандин мәхсус таш терийдиған техника кәлтүрүлди. Әмәлгә ашурулған мундақ вә башқиму агротехникилиқ чарә-тәдбирләр түпәйли, егиликниң терилғу мәйдани бәш йүз гектарға, тәбиий чепинлиқ үч миң гектарға йәтти, егиликниң жиллиқ дарамити бир йерим миллион рубльни тәшкил қилди. Наһийә бойичә дәсләпки хиш заводи мошу егиликтә ишқа қошулди. Нәтиҗидә қалақ «Йилтиз» колхози әнди рентабельлиғи жуқури егиликләр қатарида тилға елинидиған болди. Аридин бирнәччә жил өтүп, йеза егилиги ишләпчиқиришини уюштурушта камаләт дәриҗисигә көтирилгән Қәмирдин Мәсүтов «тирикчилиги һечқачан илгири басмайду» дәп пәрәз қилинидиған вә наһийәдики бирдин-бир гүрүч өстүрүшкә ихтисаслаштурулған «Таштиқарасу» созхозиниң мудири лавазимиға тайинланди. Ейтиш керәкки, шу жиллири бу совхоз дөләткә 30 миллион рубль қәриз болуп, наһийәниң ихтисадий тәрәққиятиға сәлбий тәсирини көрситивататти. «Йеңи мудир ишини совхозни җумһурийәт Йеза егилиги министрлигиниң қаримиғиға өткүзмәй туруп, уни тәрәққий әткүзүшниң әсла мүмкин әмәслигини наһийә рәһбәрлигигә қайта-қайта җекиштин башлиған екән» дәп язиду журналист Азат Қурбанов Қәмирдин акиниң рәһбәрлик хизмитини тәһлил қилған «Йәрдики из» очеркида («Уйғур авази», 20-май, 1995-жил). Демәк, пәрәз қилишимизчә, совхоз 1980-жилларниң бешидин тартип, көмүқонақ вә бедә уруғини өстүрүшкә башлиғанлиғини инавәткә алсақ, Қәмирдин ака совхозни Йеза егилиги министрлигиниң балансиға өткүзүшкә қол йәткүзгәнлигини байқаймиз. Бу йәрдә «Мудир немишкә гүрүч өстүрүштин баш тартти?» дегән соалниң туғулуши тәбиий. Җавап аддийла: «Егиликтә гүрүч кәйзилириниң мәйдани 1400 гектарни тәшкил қилсиму, һечқачан мол һосул елинмиған. Сәвәп Таштиқарисуниң тәбиити бу зираәтни өстүрүшкә маслашмайду. Шуңлашқа деханларниң маңлай тәри бекар болмақта». Мана мошу пикирни алға сүргән Қәмирдин ака, ахири, мәхситигә йәтти. Совхоз қисқа қәрәл ичидә илгири-кейин болмиған утуқларға еришти. Мудирниң тапқурлуғи, уюштуруш қабилийити, әтраплиқ чоңқур билими егиз-егиз минбәрләрдә ейтилишқа башлиди. Совхозда илгәрки гүрүч кәйзилири вә тиң йәрләрни өзләштүрүш һесавиға көмүқонақ мәйдани – миң, бедә бир миң икки йүз гектарға йәтти, наһийәдә дәсләпки сеғин сийир фермиси ишқа қошулди. Қисқичә ейтқанда, 1983-жилдин 1990-жилғичә егиликниң рентабельлиғи 46 пайизға көтирилип, таза пайда 10 миллион рубльдин ашти. Совхоз ихтисадиниң мундақ иштик сүръәт билән тәрәққий етиши нәтиҗисидә ишчиларниң турмуш шараити яхшилинип, Таштиқарису йезисиға көчүп кәлгүчиләр сани кәскин көпәйди. Әгәр Қәмирдин ака совхоз мудири болуп кәлгән 1980-жили егилик ишчилириниң сани икки йүзгиму йәтмигән болса, аридин бәш жил өтүп, бу көрсәткүч 600дин ешип кәтти. Илгири җүлмәрәп, турғунлири кәйни-кәйнидин көчүватқан Таштиқарису йезиси 1990-жилларға қәдәр шәһәр қияпитигә кирди. Барлиқ кочилар асфальтлинип, тротуарлар ясалди, гүлзарлиқлар бәрпа қилинди. Йеңидин қәд көтәргән Мәдәнийәт өйи, мәктәп, балилар бағчиси, заманивий үлгидә селинған турушлуқ өйләр вә башқиму мәдәний-мәиший беналар йеза һөснигә һөсүн қошти. Йеза егилигиниң маһир тәшкилатчисиниң әмгәк бекарға кәтмиди, униң көксини Әмгәк Қизил Туғи вә «Һөрмәт Бәлгүси» орденлири безиди, бирнәччә қетим наһийәлик вә вилайәтлик кеңәшләргә депутат болуп сайланди, партия қурултайлириға делегат болди. Наһийә тәрәққиятиға әйнә шундақ бебаһа һәссә қошқан Қәмирдин Мәсүтовниң вапат болғиниға мана аридин чарәк әсир вақит өтүпту. Шундақ болсиму, униң әҗри унтулмиди. Жутдашлири билән шагиртлири исмини һеликәм сеғиниш илкидә тилға алиду. Мәрһум пүткүл аңлиқ һаятини маарип саһасиға беғишлиған Сархан Керимбақиева билән аилә қуруп, алтә пәрзәнт қучти, һәммиси алий билим елип, атисиниң шанлиқ йолини давамлаштурмақта. Һә, улар бүгүн, худди атиси охшаш, елимиз тәрәққиятиға биркишилик үлүшини қошуш нийити билән яшаватиду. СҮРӘТЛӘРДӘ: Қ.Мәсүтов; Қ.Мәсүтов (оңдин иккинчи) Таштиқарису совхозиниң баш мутәхәссислири Д.Һенипаев, С.Сәмәтов вә парторг Ә.Давутов билән.