• Әхбаратлар еқими
• 20 Мамыр, 2020

Дуниядики әбәдийликкә егә надир әсәрләрниң бири

(Йүсүп Хас Һаҗипниң туғулғининиң 1000 жиллиғиға даир) “Европидики “ойғиниш дәври” XIV әсирдә башланған болса, Оттура Азиядә, Қараханийларниң дәвридә XI әсирдила мәдәнийәттә ойғиниш дәври мәйданға кәлгән еди. Буниңға Йүсүп Хас Һаҗип, Махмут Қәшқәрий қатарлиқ алим, шаир, тилшунасларниң әсәрлиридә өз ипадисини тапқан илғар идеяләр җавап бериду” (Турғун Алмас). Мутәпәккүр шаир, алим вә дөләт әрбаби Йүсүп Хас Һаҗипниң аләмгә мәшһур “Қутадғу билик” дастанини оқуған һәрбир инсан жуқурида биз нәқил кәлтүргән атақлиқ тарихчи мәрһум Турғун Алмасниң пикриниң тоғра екәнлигигә беихтияр қайил болиду. “Қутадғу билик” – бу философиялик әсәр болуп, униңда инсан һаятиниң маһийити вә әһмийити тәһлил қилиниду вә инсанниң җәмийәттики мәҗбурийәтлири һәм әхлақ нормилири ипадилиниду, шундақла Йүсүп Хас Һаҗип өзи яшаватқан җәмийәтниң чирикләшкән тәрәплирини қаттиқ қамчилаштинму қорқмайду. “Қутадғу билик” дастаниниң муәллипи Йүсүп Хас Һаҗип өзиниң асасий мәхсити дәп һесаплиған инсан һаятиниң идеал шәрт-шараитини намайән қилған һалда реал һаятқа йеқинлишишқа тиришиду. Йүсүп Хас Һаҗип өз әсәридә билимни һәммидин үстүн қойиду, әдип билимни инсанниң барлиқ қәдир-қиммәтлири, есил пәзиләтлири билән бағлаштуриду. «Билим адәмни һайвандин пәриқләндүриду», дегән пикирни алға сүрүп: “Билим ал, адәм бол, өзәңни йүксәкләндүр! Яки «мән һайван» дәп, адәмләрдин жирақлаш”, дәп хитап қилиду. Әдип өз әмгигидә падишаға, вәзиргә, һәрбий қолбашчиға, хас һаҗипқа (һаҗип – ханниң әң йеқин мәслиһәтчиси дегән мәнадики сөз болуп, бүйүк тилшунас алим Махмут Қәшқәрийниң “Түркий тиллар диванида” чүшәндүрүшичә, бу сөзниң қедимий түркчиси “таяңу” йәни таянч, сәлтәнәт таянчиси, дөләт түврүги демәктур), катипқа, әлчигә (дөләтниң чәт әлләргә әвәткән толуқ һоқуқлуқ әлчиси), хәттатқа, ғәзничигә, ашпәзгә, шарап тәйярлиғучиға, алимға, тевипқа, чүш өригүчигә, сехиргәргә, мунәҗҗимгә (астрономға), содигәргә, чарвичиға, деханға, һүнәрвәнгә вә башқиму кәсип егилиригә керәклик муһим хусусийәтләр һәққидә әтраплиқ пикир жүргүзиду. “Қутадғу билик” дастанида баян қилинғанлар асасида Йүсүп Хас Һаҗипни бүйүк шаир, интайин жуқури билимлик әдип, инсан қәлбиниң данишмән билимдани, философ, қамусий алим, әрәп вә парс шеирийитиниң барлиқ назук қир-сирлирини вә түркий хәлиқләр фольклорлирини билидиған мутәхәссис, шундақла астрономия вә математика, медицина, хәлиқ спорт оюнлири, шахмат (сәтранҗ) оюни, овчилиқ, музыка охшаш көплигән саһалардин яхши хәвәрдар, һәртәрәплимә йетилгән, өз дәвриниң һәртәрәплимә билимлик йүксәк пәзиләтлик шәхс дәп тәрипләшкә толуқ һәқлиқмиз. Төвәндә биз “Қутадғу биликтә” падиша – ханларда вә әлчиләрдә (дипломатларда) болушқа тегишлик пәзиләт-хисләтләр һәққидә баян қилинғанлири һәққидә тохтилимиз. Падиша-ханларда болушқа тегишлик пәзиләт-хусусийәтләр Мутәпәккүр Йүсүп Хас Һаҗипниң “Қутадғу билик” дастанидики төрт персонаж ичидә падиша Күнтуғди әсәрдә мәркизий орунда туриду, у дөләтниң падишаһи болғачқа, башқа персонажларниң паалийити асасән униңға бағлаштурулуп баян қилиниду. Йүсүп Хас Һаҗип өз дастанида қанунниң дөләтни идарә қилиштики интайин муһим ролини қәтъий тәкитләйду. У қанун – һәқ-наһәқни айришниң, яхшилиқ билән яманлиқни биртәрәп қилишниң асаси, авам хәлиқни қоғдап, адаләткә хилаплиқ қилғучиларни бастурушниң васитиси дәп қарайду. Мутәпәккүр шаир дөләттә адил қанун болғандила тәртип тиклинип, адаләт һөкүм сүриду. Әгәр падиша мустәбит болуп, қанунға хилаплиқ қилса, әлгә вә хәлиққә апәт яғиду. Әнди падиша адил, тоғра пикирлик, меһир-шәпқәтлик болуп, дөләт башқурса, дөләт ронақ тепип, әл-жутниң паравән вә ғәмсиз яшайдиғанлиғини оттуриға қоюп, мундақ дәп язди: Зулум-от, йеқинлашса, у көйдүрәр, Қанун – су, у ақса, немәтләр янар. Болай десәң әлгә узун һөкүмран, Қанун түз йүрүт, хәлиқни асра һаман. Әл артар қанун билән, түзилур җаһан, Зулум билән кемип әл, бузулур җаһан. Көп орда бузди залим зулум билән, Тирик өлди ахир у ачлиқ билән. Түзәп бәг көңүлни йүрүтсә қанун, Бу бәглик бузулмас, турар бәк узун. Йүсүп Хас Һаҗип дөләт рәһбәрлириниң жуқури билимлик, әқил-парасәтлик, талантлиқ, әдәп-әхлақлиқ, җүръәтлик вә батурлуққа охшаш есил хисләтләргә егә болушиниң лазимлиғи, әнди әксичә билимсиз, дөт, қабилийәтсиз, залим, әхлақсиз, җүръәтсизләр дөләтни башқурса, дөләтниң вәйран болидиғанлиғини, әнди адаләтлик қанун арқилиқ дөләт башқурушниң муһимлиғини, адил қанун алдида кишиләрниң ким болушидин қәтъий нәзәр (хандин аддий пухрағичә) баравәр екәнлигини алаһидә тәкитләйду. У мундақ дәп язиду: Әқиллик керәк һәм билимлик керәк, Сехилиқ керәк һәм силиқлиқ керәк. Билим билән бәгләр әлни башлиди, Әқил билән хәлиқниң ишини ишлиди. 1954 Бәг ақил болсун һәм билгини тола, Билимлик кишиниң дүшмини тола. Бәг болсун билимлик, ақил вә ойғақ, Уштумтут чиқмиғай десә бир чатақ. Керәктур яхши хулқ пәзил миң түмән Намимға тәгмисун десә дағ – бояқ. Бәг болғай хәлиқ үчүн җасур қәһриман, Шуниң билән қилинур чоң ишлар һаман. Әгәр болса бирәр бәгниң хулқи начар, Союнчи болур ғәм, иш тәтүр маңар. Болай десәң әлгә узақ һөкүмран, Қанун түз, йүргүз, хәлқиңни асриғин һаман. Һә, Йүсүп Хас Һаҗипниң жуқурида оттуриға қойған пикирлири – яхши, адил қанун авам хәлиқни қоғдаштин, яман нийәтлик кишиләрни җазалаштин ибарәт әң илғар, дадил ейтилған пикирләр. Һә, бовимиз Йүсүп Хас Һаҗип XI әсирдила, йәни «ханниң дегини дегән, униң қандақла болмисун, әмир-пәрманлирини қәтъий орунлаш ваҗиптур» дегән итаәтмәнлик бир шараитта «адаләт принциплири асасида түзүлгән қанун алдида һәммә адәм баравәр» дегән наһайити муһим мәсилини дадиллиқ билән кәскин оттуриға қоюшиниң һәқиқий қәһриманлиқ екәнлигини қәйт қилишимиз керәк. Дөләтниң адаләтлик асаста түзүлгән яхши қануниниң болуши, әлвәттә, муһим. Амма у әмәлиятта иҗра қилинмиса, яхши қанунму қуруқ қәғәзгә айлинип қалиду. Әйнә шуниң үчүнму яхши, авамниң мәнпийәтлирини қоғдайдиған қанунларни түзгүчи хан-падишаларниң адаләтпәрвәр болуп, қанунни адил иҗра қилиш-қилалмаслиғи муһим әһмийәткә егә. Мутәпәккүр шаир вә дөләт әрбаби Йүсүп Хас Һаҗип бу муһим мәсилини һәқиқәтән тонуп йәткәнлиги үчүн, әсәрниң баш персонажи Күнтуғдиниң адаләтниң рәмзи екәнлигини оттуриға қойди. Әнди адаләтниң көздә тутидиғини болса, әң алди билән әйнә шу қанунни иҗра қилишта адил болушни тәләп қилиду. Бу һәқтә Йүсүп Хас Һаҗип мундақ дәп тәкитләйду: Керәк оғлум болсун, йеқин туққиним, Йолувчи, өткүнчи, бирәр қониғи. Маңа тәң иккиси қанун алдида, Бөләкчә боласән һөкүм вақтида. Бу бәглик асаси адаләт арур, Адил болса бәгләр, тириклик болур. Муниңдәк деди сөз әқиллик киши, Ким ақил сөзин тутса түзиләр иши. Адаләт үстидә бу бәглик һули, Бу бәглик асаси адаләт йоли. Һөкүм қилса әлгә адиллиқ билән бәг, Тиләк арзусиға болур йәткили. Йүсүп Хас Һаҗип бу йәрдә падиша-ханларниң адаләтпәрвәр болуш-болмаслиғи, униң қанунни адил иҗра қилиш-қилалмаслиғи хан яки падишадин ибарәт бир шәхсниң хусусий пәзилити болмастин, бәлки бу мәсилә дөләтниң ронақ тепишиға яки заваллиққа йүзлинип гумран болушиға мунасивәтлик муһим әһмийәтлик мәсилә дәп қарайду. Шуниң үчүн әдип мундақ дәйду: Қайси хан әлдә тоғра қанун йолға қойса, Елини ронақ тапқузиду вә йоруқ күнгә йәткүзиду. Қайси падиша зораванлиқ қилип яман қанун йолға қойса, Елини харап қилиду. Мутәпәккүр философ шаир Йүсүп Хас Һаҗипниң дөләт қанун-түзүмлиригә мунчилик җиддий әһмийәт бериши вә хан-падишаларниң қанунни адил иҗра қилишиниң муһим әһмийитини тәкитлиши, униң қанун арқилиқ дөләтни адил башқуруш тәшәббуслирида наһайити яққал ипадиләнгәнлигини жуқурида кәлтүрүлгән фактлардин көрүвелиш тәс әмәс. Әдип қанун-түзүмгә алаһидә әһмийәт бериши вә бу һәқтә қайта-қайта тохтитилиши, хан-падишаларниң өзлири түзгән қанунни адил иҗра қилишниң муһим әһмийитини тәкитлиши униң қанун арқилиқ дөләтни идарә қилиш тәшәббусида наһайити рошән ипадиләнди. Хас Һаҗип вә дипломатларда болушқа тегишлик хусусийәтләр Мәлумки, Йүсүп Хас Һаҗип “Қутадғу билик” дидактикилиқ дастанини тамамлап, уни Қараханийлар һөкүмдари Тавғач Буғра Қарахан Әбу Ели Һәсәнгә тәғдим қилған. Бу ғайәт бүйүк әсәрдин чәксиз миннәтдар болған һөкүмдар Йүсүпкә «Хас Һаҗип» дегән жуқури дәриҗилик дөләт унванини бәргән. “Қутадғу билик” дастанидин биз шундақла Йүсүп Хас Һаҗип яшиған дәвирдики чәт әлләр билән алақилишиш, йәни сәясий мәдәнийәтниң бир қисми сүпитидә дипломатияниң, дипломатик протоколниң әһвали тоғрилиқму мәлуматларни елишимиз мүмкин. Хас Һаҗиплиқ жуқури дәриҗидики дөләт әмәлдариниң хизмәт вәзиписиниң көплигини, уларниң арисида шундақла чәт әл әлчилирини қарши елиш, қобул қилип, зияпәт бериш вә уларни йолға селиш протокол қаидилириму бар. Бу һәқтә Йүсүп Хас Һаҗип мундақ дәп язиду: Ят әлчиси кәлсә вә кәтсә, Һаҗипниң ишидур еһсанлар әтсә. Чүшәр җай, боғуз-йәм ғемин йегүлүк, Соғатлар бериш я бәрәс билгүлүк. Йол ағзида турса киши башлисун, Низам, өрп-адәттә хаталашмисун. Дастандин мәлумки, чәт әл әлчилирини күтүвелиш, өз лайиғида мәхсус орунлаштуруш вә зияпәт бериштин ташқири Хас Һаҗип шундақла уларға хан-падиша намидин соға таллашкиму мәсъул еди. Әлчигә тәғдим қилинидиған соға униң елип кәлгән соғисиға лайиқ дәриҗидә болуши вә шуниң билән дөләт ғәзнисиниң қуруқдилип кәтмәслиги лазим еди. Булардин ташқири орда һозурида қобул қилинған этикет-қаидилириниң барлиқ назук тәрәплиригә риайә қилиш вә шундақ чәтәллик меһманларниң рәсим-йосунлирни вә динини көздә тутуп муамилә қилишиму муһимдур. Рәсмий зияпәт мәрасимлирида меһманларни дәриҗисигә қарап олтарғузуш лазим. Әкси һалда меһман өзигә нисбәтән һөрмәтсизлик қилинғанлиғини һис қилиши мүмкин. Әлчиләр өмигини әвәткән һөкүмдарниң наразилиғини намайиш қилишқа тоғра кәлгән тәғдирдә, униң чекиниму билиш лазим. Шуниң үчүн Йүсүп Хас Һаҗип мундақ дәп язиду: Һаҗиплиққа авал бу он хисләт керәк, Өткүл көз, қулақ сақ, көңүл кәң керәк. Гөзәл йүз, бой, тил, аң, әқил һәм билим, Хулқ-миҗәзи буларға толуқ тәң керәк. Йүсүп Хас Һаҗип дөләтниң дипломатия ишлириға мәсъул адәмниң қәдди-қамити келишкән, йеқимлиқ, иллиқ чирай, шундақла билимлик, әқиллик, җүръәтлик, еғир-бесиқ, көйүмчан, көкси тоқ вә һаказа пәзиләтләргә егә болушини тәкитләп, мундақ дәп язиду: Бу әлчи болушқа сәрхил әр керәк, Билимлик, әқиллик, җасур, тағ-жүрәк. Худа қуллири ичрә әң хиллири, Киши яхшиси әрди әлчилири. Бу әлчи билән көп ишлар қилинур, Тола убдан ишлар әлчидин келур. Бу әлчи көйүмчан, көзи, көңли тоқ, Ишәнчлик, дурус һәм өз хулқ болғулуқ. Йүсүп Хас Һаҗип шундақла дөләт әлчиси болушқа ярамсиз адәмләр һәққидә алаһидә тохтилип, мундақ дәйду: Көзи ач кишиләр өзин туталмас, У әлчи болушқа техи яримас. Әдипниң пикричә, әлчи тәмкин, еғир-бесиқ хисләтләргә егә болуш билән, шундақла өз қәдир-қиммитини, өз һөкүмраниниң, хәлқиниң, вәтининиң қәдир-қиммитини сақлиши лазим. Әнди, әгәр әлчи әқиллик болса, у билими билән һәрқандақ ишни иҗабий һәл қилишқа қадир екәнлиги һәққидә тохтилип, мундақ дәйду: Әқил ишләтсә һәр ишта баштила, Утуқлуқ болур иш, синидим тола. Ишләтсә һәр ишта билимни алим, Еришкәй у ишқа утуқлар дайим. Әқил вә билимни ишләтсә киши, Утуқлуқ чиқар һәр башлиған иши. Әлчигә өз ишлиридила әмәс, бәлки сөз-нутуқлиридиму әқил ишлитиши тәләп қилиниду. Бу һәққидә Йүсүп Хас Һаҗип мундақ дәп язиду: У болғай әқиллик, һәр ишта бесиқ, Билим лазим билишкә сөз йолин җиқ. Утуқлуқ орунлай десә өз ишин, Түзүк уқмақ керәк сөзниң ич-тешин. Әлчи сөз-нутуққа маһир, чечән болуштин ташқири өз җаваплирида тапқур, сөһбәт елип беришни, сөһбәтдишини қайил қилишни билиши керәк. Бу һәқтә Йүсүп Хас Һаҗип мундақ дәп язиду: У болсун чечән, сөзгә һазирҗавап, Соалға җавап бәрсун һәм тоғрилап. Бу әлчи киши бәкму яхши керәк, Пүтүн ишта болсун у сәзгүр жүрәк. 2641 Нечүк пәзил – һүнәрләр көрсәтсә аңа, Уни йәңсә, һөрмәт қилдурса яна. Нечүк бир кишиким, оңа сөзлисә, Уни уқса, билсә, йәнә йошурса. Әгәр әлчидә болса пәзиләт толуқ, Чоңуп бәг, болуп ати әлдә улуқ. Әдип әлчиниң өз һөкүмраниға, вәтинигә болған садақити сөз йүзидила әмәс, бәлки ениқ, муәййән ишларда болуши керәклигини төвәндикичә изһар қилиду: Бегиңгә нәпчилик көйүмчанни бил Көйүмчанни тапсаң, өзәң бағри қил. Көйүмчан хадим у киши бағридәк, Беғирдин йеқинирақ, жүрәк қенидәк. Әгәр әтраплиқ билими болмиса, жуқурида тәкитләнгән хусусийәтләр әлчи болуши шәртигә азлиқ қилиду. Әйнә шуниң үчүнму әлчи көп оқуши, алған билим дурданилирини әмәлиятта қоллинишқа қадир болуши керәк. Әлчи наһайити көп нәрсиләрдин хәвәрдар болуши, “сәккиз қирлиқ, бир бислиқ” шәхс болуши лазим. Бу һәқтә әдип мундақ дәйду: Оқуп көп китаплар, билсун һәр сөзи, Чүшәнсун шеирни һәм язсун өзи. Нужум1 һәм тибабәт, билсун чүш өрүш, Удул кәлсун йәнә у өрүгән чүш. Йәнә дамка – шахматни у билсун хоп, Оюнға чүшкүчини алсун утуп. У билсун чәвганни2, атар болсун оқ, Йәнә қушчи вә овда тәңдиши йоқ. Әлвәттә, бир адәмниң биз жуқурида кәлтүргән барлиқ хусусийәтләргә охшаш жуқури дәриҗидә егә болуши натайин. Лекин әйнә шу хусусийәтләрниң аз бир қисмини билишму әлчигә өз вәзиписини утуқлуқ орунлашқа көп әвзәлликләрни бериду. Көплигән муһим мәсилиләрниң һәл болуши беваситә музакириләр вақтидила әмәс, бәлки һәрхил банә-сәвәпләр түпәйли өткүзүлидиған оюн-тамашә, зияпәт, очилиқ паалийәтлири вә һаказиларда алдин-ала елип берилидиған сөһбәтләрдә өз ипадисини тапиду вә шу арқилиқ музакириләр йәкүнлиниду, мәсилиләр һәл қилиниду. Йүсүп Хас Һаҗип оқъя етишни билиш, қушлар билән овчилиқ қилиш маһарити вә һаказиларни тәкитләп, әлчиләрниң шундақла чәт тилларни билиши керәклигини атап көрситиду: Пүтүн тилда сөзләшни билсун тили, Пүтүн хәтни уқсун, путусун қоли. Керәк әлчи үчүн шундақ пәзиләт, Бу хил әлчи тапар маваппәқийәт. Йүсүп Хас Һаҗип һарақ истимал қилмаслиқни тәшәббус қилип, болупму һарақниң адәмниң әқил-параситини набут қилидиғанлиғини алаһидә тәкитләп мундақ дәйду: Һарақ ичмәс болса өзин тутқучи, Өзин тутар әр тапар бәхит күчи. Һарақ ичсә алим илимсиз болур, Илимсиз мәс болса немиләр қилур. Һарақтур билим вә әқил дүшмини, Җедәл-ғоға һарақниң етидур чини. Нә дана, әқиллик, билимлик киши, Бешин мәйгә тиқса, бузулғай иши. Әң муһими, һарақ ичип мәс болуп қалған адәмни “ағзи ечилип” униң барлиқ “ич-сири ташқириға чиқиду”. Мәй ичмә, мәй ичсә кетур дәвлити, Мәй ичсә болур тәлвә, ахмақ ети. Қеринға кирсә мәй, чиқарур сөзүң, У чиққан сөзүңдин көйәрсән өзүң. Ичәрсән әгәр мәс қилғучи шарап, Ичиңдин сириң чиқти ташқа қарап. Һә, һарақ ичкән адәмниң барлиқ, ич-сири ташқириға чиқип, дөләт мәхпийәтлигигә зиян йәткүзүши муқәррәр. Дөләт мәхпийитини, алған әхбаратни сир тутушни билиш әлчиниң яхши пәзилитини характерлайду: Зеһинлик болуп у, унтумиса сөз, Ничук сөз ишитсә қаттиқ тутса өз. Йүсүп Хас Һаҗип қандақ адәмләрниң әлчи болушқа лайиқ екәнлиги үстидә тохтилип мундақ дәйду: Бойи болса көркәм, чирайлиқ үзи, Келидекән сақал-чач, туруқи өзи. Өзи болса батур, бүйүк һиммити, Бу икки биләндур киши қиммити. Сөзи болса юмшақ, шекәрдәк чүчүк, Чүчүк сөзгә юмшар улуқ һәм кичик. Бу әлчи ишиниң көпи сөз болур, Сөзи яхши болса тиләгин тапур. Мошундақ кишини әгәр тапса хан, Аңа бәрсун әлчи етини һаман. Әвәтсә болур әлчиликкә уни, Жирақ ят вә яки болсун туққини. Биз улуқ мутәпәккүр шаир вә дөләт әрбаби Йүсүп Хас Һаҗипниң “Қутадғу билик” дегән бу бүйүк әсәрини үгиниш җәриянида Қараханийлар дөлитидә дипломатия тәрәққиятиниң жуқури дәриҗидә болғанлиғиға, шундақла дипломат-әлчиләргә қойилидиған тәләп дәриҗисиниңму жуқури болғанлиғиға яққал көз йәткүзимиз. Ядикар САБИТОВ. * 1 Нужум – астрономия * 2 Чәвган – ат үстидә ойнайдиған топ оюни.