• Қәлб төридики инсанлар
  • 27 Мамыр, 2020

Иҗадийәт қазинида қайниған һаят...

...Һә, сәнъәт — сехирлиқ аләм. Сәнъәт дегән әҗайип туйғу-чүшәнчә адәмләр қәлбигә әсирләр бойи дава болуп, мәлһәм берип, өзиниң назакәтлиги, нәпислиги, гөзәллиги билән кишиләр қәлбидин чоңқур орун алған. Шуниң үчүн сәнъәт – адәмләрниң турмуш еһтияҗидики муһим амилларниң бири болуп һесаплиниду. Лекин сәнъәтни бәзидә шәпқәтсизму дейишиду. Чүнки шундақ пәйтләр болидуки, барлиқ аңлиқ һаятини сәнъәт алимидә өткүзгинигә қаримай, немишкиду, исми-җисми бирму адәмниң есидә сақланмай, өзлүгидин унтулуп кетидиғанларни, қисқиси, тәсадипи келип қалғанларни сәнъәт һечқачан тән алмиған һәм алмайду. Бу – аллиқачан тәстиқлинип болған аччиқ һәқиқәт. Сәнъәт – пәқәт садиқлиқни, пидаийлиқнила тәләп қилиду. Шуниң үчүн сәнъәтниң иҗадийәт гүлзарида көплигән адәмләр меһнәт қилип өткән болсиму, шуларниң мәлум қисмила — әң ярқинлирила, истедатлиқлирила адәмләр қәлбидә мәңгү сақлинип қалиду. Бүгүн әшундақ илһам билән иҗат қилип, кәспий Уйғур театри тарихида өчмәс изини қалдуруп кәткән сәнъәткар һәдимиз Клара Тохтахунованиң туғулғиниға 80 жил бопту. Қәлбләргә сеғиниш туйғулирини беғишлап, өзи һәққидә әҗайип әслимиләрни қалдуруп кәткән Клара һәдә һәққидә гәп болғанда, алди билән өткән әсирниң 60-жиллирида Уйғур театриниң актерлар сепидики йеңи долқунни әсләп өтүш мувапиқ. Чүнки Уйғур кәспий театриниң һули 1934-жили қурулди десәкму, амма у пәқәт 60-жиллардин тартипла Қазақстан билән Өзбәкстанниң театр саһасидики алий вә мәхсус оқуш орунлирини түгәткән кәспий актерлар билән, йәни яш талантлар билән толуқлинишқа башлиди әмәсму. Яш мутәхәссисләрни театрдики чоң проблемилар — тәл-төкүз иҗат қилиш үчүн шараит, турушлуқ өй мәсилиси, һәддидин сирт төвән айлиқ мааш күтүп турғиниға қаримай, сәһнигә бәк иштияқ бағлиған яшлар иҗадийәткә киришип кетәтти. Бу қийин шараитқа төзәлмигәнләр болса, театрни тәрк етип, кетип қалатти. Клара Тохтахунова әшу жиллири театрда һәм нахша ейтип, һәм уссул ойнап, андин «Анархандики» — Майимхан, «Ғерип-Сәнәмдики» — Гүлбадәм кәби мурәккәп рольлар арқилиқ иҗадийитини дадил қәдәм ташлап елип маңди. Кейинирәк яш режиссер Ершат Җәлилов сәһниләштүргән Х.Ваһитниң «Биринчи муһәббәт» спектаклидики баш қәһриман Раһиләм роли яш актрисиға тапшурулди вә у өзиниң актерлуқ саһасидики қабилийитини көпчилик тамашибинға испатлап берәлиди. — Клара һәдә иккимиз Қурманғази намидики Алмута дөләт консерваториясиниң актерларни тәйярлаш бөлүмидә Қазақстанниң хәлиқ артистлири, профессорлар Шолпан Жандарбекова, Асқар Тоқпанов кәби устазлардин тәлим алған актерлар қатариға киримиз, — дәйду Қазақстанниң хизмәт көрсәткән артисти Руқийәм Саттарова. — Биз театрда актерлуқ кәспиниң қир-сирлирини өзләштүрүп, кәспимизгә болған чәксиз муһәббәт түпәйли, пәқәт өткүр тоқунушлар асасида қурулған драматик әсәрләрдә образ яритишни арзу қилаттуқ. Әйнә шу арзулиримиз атақлиқ башқурт драматурги Мустай Кәримниң «Ай тутулған түн» (режиссерлири Д.Садирова, Ш.Шаваев) спектаклиға қатнашқан күни орунланди десәм, мубалиғә болмиса керәк. Клара һәдә спектакльдики баш қәһриман Таңқабике, мән болсам Шәфәқ обризи үстидә иш елип бардуқ. Шу қизғин иҗадий ишимиз нәтиҗисидә мәзкүр спектакльни тамашибин чоң алқишлар билән қарши алди. Клара һәдиниң иҗадий паалийити һәққидә сәпдаш достлириниң әйнә шундақ иллиқ пикирлири нурғун. Әгәр актерлар тәркивидә паалийитини давамлаштурған болса, бәлким, Клара һәдә йәниму рәңму-рәң образларни яратқан болар еди. Лекин у өзиниң концертларға риясәтчилик қилиштәк маһаритини әвзәл көрди. —Риясәтчилик – бу чирайлиқ, вал-вул пақирақ көйнәкләрни кийип, тамашибин алдиға чиқиштин ибарәт әмәс, – дәп мулаһизә қилған еди у бир сөһбәттә. – Әң муһими, бу саһаға меһир бағлаш. Сәмимийлик билән билим бир-бирини толтуруп туруши лазим. Риясәтчи өз сөзи билән тамашибинни җәлип қилиши, сәһнидә һүнәр көрситидиған һәрбир сәнъәткарниң алаһидилигини тәрипләп, андин уни сәһнигә тәклип қилишни билиш керәк. Һәрқандақ концерт алди билән елип барғучиға, униң кәйпиятиға бағлиқ. Һәқиқәтән, риясәтчиниң тил байлиғи, униң сәһнә нутқи, билими, актерлуқ маһарити, тамашибин билән сәмимий мунасивити, өзини сәһнидә тутуш мәдәнийити — әйнә шу хисләтләрниң һәммиси Клара һәдиниң тәбиитидә муҗәссәм болғачқа, «Нава» ансамблиниң риясәтчиси сүпитидә у узун жиллар тамашибинниң зор алқишиға сазавәр болди. Биз концертларда Клара Тохтахунованиң нутқини зор иштияқ билән қобул қилип, у оқуған һәрхил жанрдики тәсирлик шеирларниң маһийитигә толуқ чөкүп, һәвәс билән тиңшаттуқ. Риясәтчи Хелил Һәмраев, Илия Бәхтия, Мәсимҗан Зулпиқаров, Зияйдин Қаһаров кәби шаирлар билән қоюқ иҗадий мунасивәттә болуп, һәрбир сәнәгә беғишланған концертларда нахшичиға, уссулчиға, сазәндигә беғишлап шаирларға мәхсус шеирлар буйратти. Андин у шеирлар маһарәт билән иҗра қилинип, концертларниң бәдиийлигини техиму ашуратти. Шуниң үчүнму «Нава» ансамблиниң Өзбәкстан, Қирғизстан, Түркмәнстан җумһурийәтлиригә һәр қетим узақ, муддәтлик гастроль сәпәрлири, әлвәттә, риясәтчи Клара Тохтахуновасиз өтмәтти. Әгәр уйғур эстрадисиниң дәсләпки қалиғичи — Қазақстанниң хәлиқ артисти Гүлвира Разиева дәп етирап қилсақ, Уйғур театрида нәқ эстрада жанрида «Ким өзи?», «Намәнгәнниң алмиси», «Газли» кәби нахшиларни орунлап, кәң тамашибинлар аммисиниң алқишиға сазавәр болған нахшичи – Клара Тохтахуновадур. Шундақла у Ғәйрәт Кәримов, Икрам Мәсимов, Зәйнуллам Сетәков, Низамдун Кебиров, Әсет Бейсеуов кәби композиторларниң «Дилдарим», «Баһар чағларда», «Муңайма», «Көзлириң», «Иштияқ оти» нахшилирини заманивий усулда, йеңичә йөнилиш билән орунлиған еди. Шуниң үчүн униң өзигә хас авази билән иҗра қилған нахшилирини тамашибин иштияқ билән бойиға сиңдүрәтти. Клара Тохтахунованиң ениқ дикцияси, бом авази дикторға қойилидиған асасий тәләпкә толуқ җавап берәлигәнлиги үчүн җумһурийәтлик Радио комитетиниң уйғурчә аңлитишлар тәһрирати уни һәрхил радио аңлитишлириға давамлиқ тәклип қилишқа башлиди. Кейинирәк бирнәччә жиллар давамида Клара Тохтахунова уйғурчә аңлитишлар тәһриратида диктор, музыка муһәррири сүпитидә атақлиқ сәнъәткарлиримизниң иҗадий портретлирини, әдәбий-музыкилиқ композицияләрни, концерт программилирини тәйярлап, тиңшиғучиларға һәдийә қилди. Әйнә шу хил баһалиқ материаллар — Клара һәдә Ташкәнттин жиғип елип кәлгән 108 саатлиқ (!) хәлқимизниң мәдәний дурданилиридин болған миллий нахша-сазлиримиз мошу күнләрдә Қазақстан радиосиниң алтун фондида сақланмақта. Өткән әсирниң 80-жиллирида Ш.Айманов намидики «Қазақфильм» киностудиясидә бәдиий фильмларни уйғур тилиға дубляж қилиш иши қолға елинди. Әйнә шу саһадиму Клара һәдә ихчамлиғучи-режиссер, муһәррир, тәрҗиман сүпитидә, җәми атмишқа йеқин бәдиий фильмниң үстидин ишлиди. Клара һәдә қәйәрдә ишлимисун, немә иш билән шуғулланмисун, пәқәт сәнъитимизниң гөзәл вә нәпислиги үчүн, уни тәрәққий әткүзүш йолида тиришип, кишиләр қәлбигә арамбәхш туйғулар беғишлиди. Униң миннәтсиз меһнити бирнәччә қетим һөкүмитимизниң пәхрий ярлиқлири билән баһаланған. Клара Тохтахунованиң һөрмәтлик дәм елишқа чиққандин кейинки һаятиму Уйғур театри билән зич бағлиқ. Чүнки Театр рәһбәрлигиниң тәкливи билән у труппа башлиғи сүпитидә паалийитини өзиниң қәдирлик коллективида давамлаштурди. Бу җәһәттин театр мәмурийити Клара Тохтахунова охшаш чоңқур билимлик, тәләпчан, өз ишиға җавапкәрлик билән қарайдиған хадимниң паалийәт елип бериши үчүн яхши пурсәт яритип бәрди. 2002-жили болса, Уйғур театри бенасида қайта қурулуш ишлири муваппәқийәтлик түгәп, йеңи бенада мирасгаһ ечиш мәсилиси көтирилдидә, театримизниң Баш рәссами Пәйзирахман Ибрагимов билән Клара һәдиниң беваситә йетәкчилигидә мирасгаһ барлиқ баһалиқ экспонатлар билән толуқтурулди. Әйнә шу чағларда Клара һәдә 1935-жили латин алфавитида чиққан афишиларни тепип келип, һәммимизни һәйран қалдурған еди. Кейин сүрүштүрсәк, өткән әсирниң 30-жиллири Уйғур театрида баш режиссер болуп ишлигән Виктор Дьяковниң өйини издәштүрүп тепип, байиқи афишиларни елип кәлгән екән. Униңдин башқиму, театрға мунасивәтлик һәрхил баһалиқ буюмлар, надир әсәрләрни, пешқәдәм сәнъәткарлиримизниң өйлиридин тепип келип, мирасгаһниң экспонатлирини толуқтурған еди. У жиллири мән театрниң Әдәбият бөлүмини башқурғачқа Клара һәдә билән нурғун ишларни биллә елип бардуқ. Шу сәвәплик һәдимиз билән қоюқ арилишип муңдашқан чағлар көп болди. Мән Клара һәдиниң өйидики китап тәкчисидә бүгүн асанлиқчә тепилмайдиған җаһан әдәбиятиға тәәллуқ надир әсәрләрниң жиғиндисини көрүп, бәкму һәйран болған едим. Маңа Клара һәдә худди өмүрвайәт пәқәт китап жиғиш биләнла өткәндәк билинәтти. «Мән бу китапларни гастрольлуқ сәпәрләрдә жүргәндә, букинистик китап дуканлиридин издәштүрүп тепип, елип кәлгән әң есил байлиғим», дәтти рәмити. Өзи китап оқушни бәк яхши көргәнликтин, әшу тәкчиләрдики әсәрләр мәзмунини алдиримай наһайити тәсирлик қилип сөзләп берәтти. Мән Клара һәдиниң қизиқ һекайилирини тиңшиғач, өзәмниң униңға нисбәтән нәқәдәр кам китап оқуғанлиғимдин бәзидә хиҗаләтму болаттим. Һәдимизниң йәнә бир алаһидилиги, у кийим тикишкиму маһир болуп, өзигә бәк ярашқан чирайлиқ үлгидики көйнәкләрни тикип кийәтти. Аилидә үч пәрзәнтниң меһриван аниси Клара һәдә уларға яхши тәрбийә бәрди, оқутуп, қатарға қошушқа бәкму тиришти. Лекин өз пәрзәндидин вақитсиз айрилиштәк һәрқандақ ана бәрдашлиқ берәлмәйдиған қайғу-әләм Клара һәдини айлинип өтмиди, әпсус. 2003-жили тунҗа оғли Абайниң бевақит аләмдин өткини – ана үчүн наһайити чоң орни толмас җудалиқ болди. Йеши улғийип қалған ана – оғлидин айрилиштәк дәрт-әләм отида наһайити қийналди. Бу йоқитиш униң саламәтлигигә тәсирини йәткүзмәй қоймиди, әлвәттә. Бу күнләрдә Абайниң қизлири чоң болуп, һаяттин өз орнини тапти. Нәвриси Салима – маркетолог, Надира – Мемарчилиқ академиясиниң ахирқи курсида оқуватиду. Клара һәдиниң қизи Адаләт, кәнҗә оғли Бәхтиярму һаяттин биркишилик орнини тепип, аилилик болуп, һәрхил саһаларда утуқлуқ ишлимәктә. Бүгүнки күндә туғулғиниға 80 жил толған сәнъәткарни әшундақ аниниң чириғини өчәрмәй арқисида қалған пәрзәнтлири билән биллә, биз, Уйғур театри коллективиму, сеғинип әсләймиз. Клара Тохтахунова охшаш иҗадийәтниң қазинида қайниған һаяти арқилиқ бүгүнки әвлатқа маһарәт мәктивини үлгә қилип кәткән сәнъәткарлиримизни һәр күни болмисиму, бүгүнкидәк тәвәллуд күнлиридә әсләш – бизниң муқәддәс вәзипимиз, әлвәттә. Гүлбаһар НАСИРОВА.  

323 рет

көрсетілді

0

пікір

Біздің Telegram каналына жазылыңыз

алдымен сізді қызықтыратын барлық жаңалықтарды біліңіз

Уйғур авази

21 Сәуір, 2021

Жүктеу (PDF)

Редактор блогы

Ершат Моллахун оғли ӘСМӘТОВ

Редактор блогы