• 31-май — Сәясий тәқип қурванлирини хатириләш күни
  • 27 Мамыр, 2020

“Бир қәғәзгә қол қойсам…”

Рашидәм РӘҺМАНОВА, «Уйғур авази» Язғучи Қурван Тохтәмовниң қизи Рошәнгүл Тохтәмова билән мәктәптә билим бәргән устазим Тамара Канниң тәвәллудида тонушқан едим. Бир дәстихан бешида олтирип қалғанлиғимиздин, умумий тонуш-билишлиримизни сүрүштә қилип, параңлаштуқ. Рошәнгүл һәдә мениң челәклик екәнлигимни аңлап, яркәнтлик әҗдатлириниң өткән әсирниң 30-жиллири Челәктә бирнәччә жил турғанлиғи һәққидә сөзләп бәрди. Униң һекайисини тиңшап, сөзниң пәқәт әҗдатлириниң Челәктә бирнәччә жил турғанлиғида әмәс, бәлки уларниң бу йәргә қандақ келип қалғанлиғи тоғрисида екәнлигини чүшәндим. Бу 1930-жили еди. чулуқайлиқ Җапа вә Саарәм Илиевларниң Насир исимлиқ оғли яркәнтлик Рустәм вә Диләсахан Һәмраевларниң гөзәл қизи Һәҗәрбүви билән аилә қуриду. Насир Илиев дәсләп Яркәнттә, андин Ленинград шәһиридә билим алиду һәм әҗайип салаһийәтлик, тәрбийилик, чоңға – һөрмәт, кичиккә иззәт қилишни билидиған инсан болуп йетилиду. Чоңларниң ейтишичә, у кочида ат үстидә келиветип, жирақтин тонуш адәмни яки туққинини көрүп қалғидәк болса, аттин чүшүп, униң алдиға жүгрәп дегидәк келип, саламлишаттекән. Билимлик яш мутәхәссис башта Яркәнттики йеза егилиги банкида инспектор, кейин униң башлиғи болуп ишләйду. Ушбу банкниң бенаси Головацкий вә Түркебаев кочилириниң дохмушида һели сақланған. Йеңи башлиққа һөкүмәт банк йенидики өйләрниң биридин пәтир бериду. Бәхитлик аилидә Бурһандин, Саадәт (Рошәнгүл Тохтәмованиң ата-аниси уни әркилитип Садигүл дәттекән) вә Хасийәт исимлиқ үч пәрзәнди дунияға келиду. Бирақ кәнҗиси бовақ чеғидила чачирап кетиду. Бу инақ аилигә кейинирәк Насирниң Чулуқайдики иниси Алимҗан келип қошулиду. У Яркәнт педагогика училищесиға оқушқа чүшкәчкә, акисиниң өйидә туруп оқуйду. Алимҗан училищеда челәклик бир жигит билән тонушиду (әпсус, униң исми бу аилә тәрипидин унтулуп кетипту). Оқуш җәриянида улар җан ағиниләргә айлиниду. Уму бош вақтини Насирниң өйидә өткүзәтти. Һәҗәрбүви уларниң кийимини жуюп, тамиғини һазирлап беридиған. Күнләрни күнләр әгишип, вақит өз еқими билән өтүвататти. 1937-жили әл ичидә «Сталинниң һөкүми билән солинипту» дегән гәпләр тарқилишқа башлиди. Хәлиқ һәтта кочиға чиқиштин қорқатти. Чүнки кочида икки-үч адәмниң биллә туруп қалғини байқалса, шу кечисила улар қамаққа елинатти. Соланғанларниң арисида билимликләрму, билимсизларму, аддий ишчиларму һәм хизмәттикиләрму бар еди. Шуңлашқиму пүткүл хәлиқниң көңлидики хатирҗәмлик йоқалған еди. Декабрь ейиниң бир күни Диләсаханниң ата-анисиниң ишиги чекилип, һәрбий кийимдики бирнәччә сақчи униң Әйса вә Манап исимлиқ қериндашлирини тутуп кетиду. Көп өтмәйла Һәҗәрбүвиниң йолдиши Насирму қамаққа елиниду. Икки кичик балини бағриға басқан аялниң беши гаңгирап қалиду. Йәнә бираз вақиттин кейин «Өлгәнниң үстигә тепипту» дегәндәк, йәнә бирнәччә һәрбий келидудә, «НКВДниң буйруғи» дәп тутулғанларниң аяллири билән бала-чақисини жүк машинисиға бесип, Челәк йезисиниң четигә әкилип, «төкүветип» дегидәк машинидин чүширип, кетип қалиду. Қишниң қәһәрлик соғи тән-тенидин өткән аяллар билән гөдәкләр нәгә беришини билмәй, зар қахшап жиғлишиду. Далдирақ бир йәргә топлишип, бирәр адәмниң келип қелишини күтиду. Бир чағда йол бойида тонушла бир адәмниң қариси көрүниду. Һәҗәрбүви билән балилири униң өзлириниң өйигә пат-пат келип туридиған Алимҗанниң ағиниси екәнлигини көриду һәм униң алдиға жүгрәп чиқиду. Айдалада ялиңач дегидәк жүргән аяллар билән гөдәкләрни көрүп, аң-таң болған у Һәҗәрбүвигә қарап: «Һәдә, немә болуп қалди? Силәр бу йәрдә мону шувурғанда немә қилип жүрисиләр?» дәп сорайду. Һәҗәрбүви жиғлап-қахшап, болған вақиәни ейтип бериду. Алимҗанниң ағиниси әһвални чүшинип, Челәктиму вәзийәтниң анчә яхши әмәс екәнлигини ейтиду. Амма уларниң бу йәрдә тоңлап қелишиға йол қоймаслиғиниму йәткүзиду. Кәч патқичә мошу йәрдә сақлап турушини җекип, йезиға қарап кетиду. Товва! Өз вақтида Насир билән Һәҗәрбүви Алимҗанниң ағинисини өз инисидәк қойниға тиқип, ғәмхорлуқ қиливеди. Әндизә Һәҗәрбүвиниң бешиға күн чүшкәндә, Худайим уларға шу жигитни учратти. Анилар шүкри кәлтүрүп, кәчни тақәтсизлик билән күтиду. Алимҗанниң челәклик ағиниси училищени тамамлап, өз жутида муәллим болуп ишләтти. У дәрру йеза мәктивигә берип, болған вақиәни мәктәп мудириға сөзләп бериду. Мудир панасиз қалған аниларға ярдәм қилишниң нәқәдәр хәтәрлик екәнлигини чүшәнсиму, шу кечисила уларни мәктәпкә елип келип, қоймиға орунлаштурушқа рухсәт бериду. Шундақ қилип, бегуна аяллар билән гөдәкләрниң һаятини сақлап қалиду. Мудир Һәҗәрбүвини мәктәптә едән жуйғучи, йенидики бир аялни пәчкә от қалиғучи, Панфилов наһийәси партия комитетида хизмәт қилған, техникум мудири болған Қәмирдин Саттаровниң рәпиқиси, педагогикилиқ билимгә егә татар қизи Ғайшани муәллим қилип ишқа алиду. – Момам Һәҗәрбүви һаяти, өтмүши һәққидә гәп қилғанда, дайим «1937-жили мениң һаятим түп-асасидин өзгәрди» дәйдиған. У чағда момам әндила 25 яшқа кәлгән екән. Челәктә җенини сақлап қалған адәмләрниң яхшилиғини дайим миннәтдарлиқ билән әсләп, та һаятиниң ахириғичә Алладин уларға бәхит вә хатирҗәмлик тиләп, яшиди. Әпсус, биз у адәмләрниң исимлирини соравамаптимиз, – деди сөһбәтдишим өтмүшни әсләп. Демисиму, йеши техи оттузға толмиған аялларниң гөдәк балилири билән яқа жутта көргән еғир күнлирини сөз билән ейтип йәткүзгүсиз, әлвәттә. Бирақ, улар қәлби сехи инсанларниң ғәмхорлуғи түпәйли аман қалғанлиғи үчүн шүкри кәлтүрүп, келәчәктә бирәр яхшилиқниң болидиғанлиғиға үмүт қилатти. Насир билән Һәҗәрбүвиниң Яркәнт тәвәсидә қалған ата-анилири оғли Насир, қериндашлири Әйса вә Манап һәққидә сораштуруп, азирақ болсиму әхбарат тепишқа тиришиду. Амма, тапалмайду. Яркәнттин Челәккә қатнап ишләйдиған адәмләрни издәштүрүп, Насирниң аилисигә қолидин келишичә йемәк-ичмиги билән кийим-кечәк йәткүзүп беришкә тиришиду. Бир күни Насирниң ата-аниси униңдин хәт алиду. Хетидә у: «Апа, дада, мениңдин кейин қалса, мениң қаракөзлирим өзәңларға аманәт, қарап қоярсиләр! Бизни бу йәрдин чиқиридиған түри йоқ. Тазиму қийнаватиду. Бир қәғәзгә қол қойсақ, болди, пүтти, бизни етиветиду», дәп язған екән. Бу – Насирдин кәлгән ахирқи хәт-хәвәр еди. Әл әшундақ еғир күнләрни бешидин өткүзүватқан пәйттә Улуқ Вәтән уруши башлиниду. Һәҗәрбүвиниң ата-аниси Рустәм билән Диләсахан «урушниң көләңгисидә билинмәй қалар» дәп чоң оғли Һаҗини һарву билән Челәккә әвәтип, қизи һәм нәврилирини Яркәнттә әкивалиду. Уруқ-туққанлиридин жирақта, қийинчилиқта өткән жиллардин кейин ана жутиға йәткичә «көзи төрт болиду». Көзгә чүшмәслик үчүн улар кечиси йол меңип, күндүзи йолдин жирақ дәл-дәрәқ, чатқаллиқларниң арисиға мөкүвалиду. Или вә Өсәк дәриялириға йәткәндиму далда йәр издәп, шәһәргә кириш үчүн йәнә кечини күтиду. Улуқ Вәтән урушиму бу аилиниң тарихида өчмәс из қалдуриду. Рустәм билән Диләсаханниң Һаҗи, Әхмәт вә Мәһәмәт исимлиқ үч ширғуран оғли мәйданға атлиниду. Тәкитләш керәкки, уларниң кәнҗиси әндила 18гә толған еди. Ата-анисиниң жүрәк-бағрини тилип, уни уруш-әҗдиһа «йәп» қойиду. Мәһәмәтму уруштин қайтип кәлмәйду. Насирниң иниси Алимҗанму бәлгүсиз сәвәпләр билән йоқап кетиду. Пәқәт нурғун жиллар өткәндин кейин әвлади издәштүрүп, Мәһәмәтниң 1942-жили Киев үчүн болған җәңдә еғир яридар болғанлиғи, шу әрлиги үчүн «Қизил Юлтуз» ордени вә «Җасарити үчүн» медали билән тәғдирләнгәнлиги һәққидә әхбаратни тапиду. Яркәнттә Һәҗәрбүви ательеға тикинчи болуп ишқа кириду. Күндүзи солдатларниң формисини тикип, кәчтә шәһәр аяллири билән етизлиқта ишләйду. Өйдики ушшақ балилири билән йеши йетип қалған ата-анисиғиму көңүл бөлүп, өй ишлириниму тиндуруп үлгириду. Пәрзәнтлирини дурус тәрбийиләшкә тиришиду. Уруштин кейин Һәҗәрбүви тикинчи Яқуп Чулмановқа турмушқа чиқип, Үсүпҗан, Сабит вә Җәннәтгүл исимлиқ пәрзәнтлирини тапиду. Яқуп өзи ата-анисидин кичик житим қалғанлиқтин, Һәҗәрбүвиниң Насирдин болған пәрзәнтлири Бурһандин вә Садигүлниң өз ғәмхорлуғиға елип чоң қилиду. Бурһандин билән Садигүлниң атисиға «хәлиқ дүшмини» қалпиғи кийгүзүлүп, талай қийинчилиқларни бешидин өткүзсиму, қийинчилиқлар уларниң ирадисини сундуралмайду. Уруштин кейин Бурһандин Алмута зооветеринария институтида тәһсил көрүп, һөрмәтлик дәм елишқа чиққичә колхозниң, кейинирәк Панфилов наһийәсиниң баш мал дохтури болуп ишләйду. Атиси Насир охшаш көпчиликниң һөрмәт-еһтирамиға еришкән инсан болиду. Жут чоңлири һазирму униң исмини пәхирлиниш илкидә тилға алиду. Садигүл болса, дәсләп Яркәнт педагогика училищесида, андин Абай намидики Қазақ педагогика институтиниң уйғур тили вә әдәбияти пәнлириниң муәллимлирини тәйярлайдиған филология факультетида оқуп, билим алиду. У Алмутида оқуп жүргинидә Ғайша ана Саттаровани учритиду. У Садигүлгә Қазақ ССР Алий Кеңишигә хәт йоллап, атисиниң тәғдири һәққидә әхбарат елишини мәслиһәт қилиду. Садигүлниң хетигә Насир Илиевниң қандақту-бир аралда жүрәк ағриғидин вапат болғанлиғи, өлүмидин кейин ақланғанлиғи һәққидә җавап келиду. Шуниңдин кейин униң рәпиқиси Һәҗәрбүви аниға йолдишиниң 1937-жилдин кейинки айлиғи тайинлинип, у һаятиниң ахириғичә 27 рубль миқдарида пенсия елип туриду. У җүптини сеғинғанда сандуғиниң түвидин йеңи өйләнгинидә йолдиши тәғдим қилған тоқулған ақ яғлиғини елип, көзлиригә сүртүп, униң билән өткүзгән бәхитлик күнлирини әсләйдиған. Алмутида оқуватқан балилириға телефон қилиш үчүн маңғанда бир чағларда пүткүл аилиси яшиған өйи йенида тохтап, һойлисини арилап чиқидиған. – Апам рәмити Садигүлниң һаяти интайин еғирчилиқта өтти. У әндила төрт яшқа кәлгәндә, атисиз қалди. Уруш жиллиридики ачарчилиқ билән намратчилиқни көрди. Пәқәт қериғандила апамға бәхитлик күнләрни баштин кәчүрүшкә несип қилди, – дәйду Рошәнгүл һәдә сөзини аниси һәққидә давамлаштуруп. – Садигүл студентлиқ дәвридә Қурван Тохтәмовқа турмушқа чиқти. Қурван у жиллири Оттура Азия дөләт университетиниң шәриқшунас факультетини тамамлап кәлгән еди. 1960-жили Садигүл институтни тамамлап, әмгәк паалийитини Яркәнттә муәллим болуп башлиди. Кейин улар Алмута шәһиригә көчүп келиду. Қурван ҚазПИда оқутқучи, кейин ҚазССР Пәнләр академиясиниң Уйғуршунаслиқ институтида илмий хадим болуп ишләйду. Әҗайип әсәрләрни яратти. 1988-жили 56 йешида дуниядин өтти. Садигүл 30 жил Алмутидин Заря Востока мәһәллисигә қатнап, оттура мәктәптә уйғур тили вә әдәбиятидин дәрис бәрди. Алий инсаний хисләтлири түпәйли жутниң, кәсипдашлири вә шагиртлириниң жуқури һөрмәт-еһтирамиға егә болди. Қурван билән Садигүл үч қиз тепип, тәрбийилиди. Балиларниң чоңи, йәни бизниң сөһбәтдишимиз Рошәнгүл һәдә аписиниң изини бесип, муәллим болди. Униң Абай намидики Қазақ дөләт педагогика университетида ишләватқиниға бийил 40 жил болди. Сиңиллири Сәнәм – бухгалтер, Замирәм – ихтисатчи кәсиплирини егилиди. Тохтәмовларниң нәврилири Диләрәм, Абу-Насир вә Җәмиләмму алий билимгә егә болди. Қурванниң һаяттин өткинигә бийил 32 жил бопту. Андин акиси Бурһандин вә ана бир, ата башқа иниси Сабит вапат болди. Садигүл аниға өткән жили Сара исимлиқ чәврисиниң дунияға кәлгәнлигини көрүш несип болди. Әпсус, буниңдин бир жил бурун, йәни дәсләпки һейт намизи күни у бақилиқ болди. Аридин йәттә ай өтүп, сиңлиси Җәннәтгүл мәңгүгә көз жумди. Өткән әсирниң 30-жиллиридики сәясий боһранниң қурвиниға айланған Насир Илиев аилисиниң тарихи қисқичә мана мошундақ. Униң исми 1998-жили нәшир қилинған “Хатирә китавиға” киргүзүлди. Униң ярқин қияпити әвлаттин-әвлатқа йәткүзүлүп, та әбәт сақланғуси. Алмута шәһири.

783 рет

көрсетілді

0

пікір

Біздің Telegram каналына жазылыңыз

алдымен сізді қызықтыратын барлық жаңалықтарды біліңіз

Уйғур авази

21 Сәуір, 2021

Жүктеу (PDF)

Редактор блогы

Ершат Моллахун оғли ӘСМӘТОВ

Редактор блогы