• 31-май — Сәясий тәқип қурванлирини хатириләш күни
• 27 Мамыр, 2020

Гунасиз гунакарлар

Қери тарих — көплигән дәһшәтлик вақиәләрниң шаһиди. Шуниң бир көрүнүши, ХХ әсирдә орун алған тоталитарлиқ түзүмниң зулуми. Кеңәш һакимийити заманида, йәни 1937 — 1939-жиллири көрнәклик шәхсләрни, дөләт вә җәмийәт әрбаплирини наһәқтин-наһәқ әйипләп, һәрхил төһмәт-бәднамларни теңип, сәясий тәқипләш қурванлириға айландурди. Һәтта, көпчиликни өзлиригә җәлип қиларлиқ қабилийити бар адәмләрниму наһәқ әйипләп, сотниң һөкүмисиз «үчлүкниң» қоли билән бәзилирини оққа тутса, йәнә бирлирини жирақ Сибирьға сүргүн қилди. Уларниң көплириниң җәсәтлири яқа жутларда қелип, уруқ-туққан, қом-қериндашлириға пүтмәс-түгимәс дәрт-пәриядларни елип кәлди. Қизил империяниң шу жиллардики солхай сәяситидин Уйғур наһийәсидин 130дин ошуқ адәм зәрдап чекип, сүргүн қилинған екән. Шуларниң қатарида Кичик Дехан йезисидин бирқатар адәмләр «хәлиқ дүшмини» атилип, ичкиригә паланған. Бүгүн биз сәясий тәқипкә учрап, сүргүн қилинғанлар арисида Колхозчиларниң пүткүлиттипақлиқ 2-қурултийиниң делегати, «Кеңәш» колхозиниң рәиси болған Илахун Тохтахунов һәққидә сөз қилмақчимиз. Илахун Тохтахунов 1897-жили аддий деханлар Тохтахун билән Гүлисханниң аилисидә дунияға кәлгән. Чала саватқа егә болған Илахун өзиниң идриги вә қабилийити түпәйли жут арисида һөрмәткә сазавәр болған. Чүнки у һәрқандақ ишниң һөддисидин шәрәп билән чиқип, өзиниң тәшкилатчанлиқ қабилийитини көрситишни билгән. У камаләт йешиға йәткичә, жутидики түрлүк ишларниң башламчиси, тәшәббускари аталған. У 1928 — 1931-жиллири Уйғур наһийәлик орман егилигидә ишчи болуп ишләйду. Униң уюштуруш қабилийитиниң жуқурилиғини, ишбиләрмәнлигини көргән рәһбәрлик уни йеңидин тәшкил қилинған «Кеңәш» колхозиға рәис қилип тайинлиған. Бу хизмәттә у 1931 — 1938-жиллири болған. 1938 — 1940-жиллири Кәтмән участкилиқ истималчилар җәмийитидә вә наһийәлик озуқ-түлүк тәйярлаш бөлүмлиридә ишлигән. Илахун өмүрлүк җүпти Җәнсахан Сесиққизи билән аилә қуруп, йәттә пәрзәнт сөйгән. Илахун Тохтахунов колхозға рәһбәрлик қилған жиллири егиликтә ашлиқ һосулдарлиғи интайин жуқури болған. Нәтиҗидә әмгәкчиләр йемәк-ичмәктин толуқ қанаәт һасил қилған. Шу жиллири колхоз рәиси Кеңәш йезисидики чоң кочиға рәтлик қилип өйләрни селип, жутдашлирини хошаллиққа бөләйду. Балиларниң билим елиши үчүн жутдашлирини уюштуруп, мәлиниң жуқури тәрипигә толуқсиз оттура мәктәп бенасини салиду. Шундақла хәлиқ турмушиниң паравәнлиги үчүн һаҗәт болған имканийәтләрни яритишниң тәшәббускари болуп, көплигән изгү ишларни әмәлгә ашуриду. Мана униң мошундақ үлгилик ишлирини көргән тегишлик орунлар Илахун Тохтахуновни 1935-жили Москваға Пүткүлиттипақлиқ колхозчиларниң иккинчи қурултийиға делегат қилип әвәтиду. Қурултайда Сталин, Берия, Молотов, Каганович, Калинин, Ворошилов кәби дөләт рәһбәрлири билән учришиду. Униң испати сүпитидә қурултайдики хатирә үчүн чүшкән сүрәт бизгә купайә. Қурултайдин илһамлинип қайтқан Илахун Тохтахунов жутиға келип, иш-паалийитини техиму кәң қанат яйдурушқа интилиду... Илахун Тохтахунов Кәтмән йезисида ишләп жүргән күнлириниң биридә, йәни 1940-жилниң 5-июнь күни намәлум шәхсләр тәрипидин «хәлиқ дүшмини» қалпиғи кийгүзүлүп, 1940-жили 31-октябрь күни Алмута вилайәтлик сотиниң һөкүми билән 10 жилға сотлиниду. У дәвирләрдә он жилға сотланған адәм – «өлүм җазасиға буйрулған» дәп етирап қилинаттекән. Шуңлашқа сот өлүмниң әң дәһшәтлик җазаси – етишқа һөкүм чиқириду. Бу һөкүм 1941-жилниң 13-сентябридә Алмутида орунлиниду. Илахун Тохтахуновниң җәсиди Жаңалық йезисидики қәбирстанлиққа көмүлгән екән. Бу тоғрилиқ шу йәргә орнитилған мемориал тахтида ипадиләнгән. — Анимиз Җәнсахан 36 йешида атамдин айрилип, тул қалиду, — дәп өткән күнләрни көз алдиға кәлтүрди Шмидт ака Илахунов. — Анимиз йәттә пәрзәнтни тәрбийиләп вайиға йәткүзгичә, талай роһий вә җисманий азапларни тартқан. Атимиз Илахун 1956-жили «хәлиқ дүшмини» дегән қара дағдин ақланған болсиму, хелә жилларғичә шу нам бизгә чаплишип, өчмәс мөр болуп кәлди. Шу нәрсә ядимдин чиқмайду, 1956-жили Кәтмәндә интернатта йетип оқаттуқ. Бир күни мәктәп мудири билән интернат тәрбийичиси балиларни сәпкә турғузуп, “хәлиқ дүшмининиң” балилириға Интернатта орун йоқ. Бу жуқуриниң буйруғи», дәп һәдәм Рена билән мени Интернаттин чиқиривәткинини ойлисам, мошу күндә дилим ағрийду. Һә, у дәһшәтлик дәвирләр хәлиқниң қәлбидә мәңгү қалғуси. Жуттики бәзибир надан, пәйли бузуқ, һарам нийәт адәмләрниң касапитидин наһәқтин миллитимизниң көзи очуқ, виждани ойғақ әзимәтлиригә, йәни «хәлқим» дәп көйгәнләргә «хәлиқ дүшмини» дегән яла йепилип, етилип кәтти. Талай аилиләрниң оти өчүп, ана тул, бала житим қалди. Мана шундақ күнләрниң гунасиз гунакарлири аталғанларни әсләш мәхситидә елимиздә «31-май – Сәясий тәқип қурванлирини хатириләш күни» дәп елан қилинди. Һәр жили бу күни гунасиз гунакарларни елимиз хәлқи әскә елип, уларниң роһлириға тазим қилиду. Бу күни Шмидт ака Илахуновму аилиси вә бала-чақиси билән шу беһөддә шейит болғанларға орнитилған ядикарлиқ алдида сүкүт сақлап, үнсиз көз яш қилиду... Худавәди МӘҢСҮРОВ. Уйғур наһийәси. Илахун Тохтахунов.