• Асасий мақалилар
• 02 Шілде, 2020

Қасым-Жомарт Тоқаев, Қазақстан Җумһурийитиниң Президенти: Қазақ хәлқиниң тәғдири тарих таразисида туриду

(Дөләт рәһбириниң җумһурийәтлик «Ана тілі» гезитиға мәхсус бәргән сөһбити) — Һөрмәтлик Қасым-Жомарт Кемелулы, бүгүнки таңда дунияни тәшвишкә селиватқан таҗсиман вируси, әпсус, бизниң елимизғиму оңай болуватқини йоқ. Пандемия дәсләп башланғандила Өзиңизниң рәһбәрлигиңиздә дөләт нурғунлиған иҗтимаий-ихтисадий чарә-тәдбирләрни қолға алди. Уни хәлиқ билиду. Елимиздә елан қилинған пәвқуладдә әһвал икки айға йеқин муддәткә созулди. Карантин тәртиви техи давамлишиватиду. Умумән, кейинки вақитларда карантин тәртивигә қаримай әлдә вирус тарқимақта. Һазирниң өзидә ағриқ жуқтурғанлар сани 20 миңға йәтти. Йүздин ошуқ адәм вапат болди. Хәлиқ тәшвиш ичидә қалди. Вирус һәрхил дәриҗидики һакимийәт вәкиллириниму айлинип өтмиди. Әл ичидә «Һөкүмәт вирусниң тарилишини назарәттин чиқирип қойди, шуңлашқа ағриқханиларда орун йетишмәйватиду» дегәнгә охшаш сөзләрму бар. Әндишә илкидә қалған хәлиққә қандақ сөз ейтисиз? Һәқиқәтәнму, мошу вирусқа қарши күрәштә мәғлубийәткә учрап қалмидуқму? — Һәқиқәтәнму, бу вирус бизниңла әмәс, пүткүл дуниядики инсанийәтниң һаятини өзгәртти. Еғир ағриқниң алдида тәрәққий әткән дөләтләрму дәрмансиз болуватиду. Униңға һәммимиз гува. Тәрәққий әткән Европа әллири, чоң дөләт АҚШ, Азия алплири — Япония, Хитай, Җәнубий Корея вә башқиму дөләтләр боһранға дуч болғандәк. Әнди һазир «биз мошу вирус билән күрәштә мәғлубийәткә учраватимиз яки Һөкүмәт әһвални назарәттин чиқиривалди» дейишкә болмайду. Өзәңларға мәлумки, Нур-Султан, Алмута вә Чимкәнт шәһәрлиридә жуқумлуқ ағриқларға беғишланған үч ағриқхана тез-арида селинди. Башқа регионлардики ағриқханилар барлиқ һаҗәт нәрсиләр билән тәминләнди. Бемарларни давалашқа дохтурлиримизниң билими йетиду. Һазир ақхалатлиқ әвзәл җанлар кечә-күндүз мошу ағриққа қарши күрәшниң алдинқи сепидә туриду. Дөләт тәрипидин һаҗәт мәбләғ бөлүнди. Бир нәрсини тәкитләп өтәй, һакимийәттикиләрму – өзәңләр охшаш гөш вә сүйәктин яралған адәмләр. Лавазимдики хадимлар иш бабиға бағлиқ бирқатар гражданлар билән учришиши керәк, шуңлашқа хәлиқ ичигә командировкиларға чиқиду. Шундақ әһвалларда вирусни жуқтурувелиши мүмкин. Һә, уларму ағрийду, давалиниду. Һакимийәттә жүргәнләр арисидин 15кә йеқин адәм ағрип қалди. Һазирқи статистика бойичә вирус жуқтурғанлар сани 20 миңға йәтти. Йәни уларниң көпчилиги — аддий хәлиқ. Бу йәрдики мәсилә кимниң қандақ жуқтурғанлиғида әмәс. Шу гражданларниң ағриғини еғирлаштурмай тезирақ сақийип чиқиши үчүн имканийәт яритиш. Ағрип қалғанларни әмәлдар яки аддий хәлиқ дәп бөлүп қарашқа болмайду. Қазақ «Кемидикиниңму җени бир» дәйду. Биз бир әлдә туруп, бир һавани жутуп, бир җәмийәттә яшаватқандин кейин һечкимму бу ағриқтин өзини толуқ һимайә қилалмайду. Бир сәйярини маканлиғанлиқтин өзгә әлдики дәрт бизгә кәлмәйду дәп беғәм олтиралмаймиз. Пандемия чегариға қаримайду. Сақлансақла өзимизни, йеқинлиримизни ағриқтин һимайә қилалаймиз. Шуңлашқа гражданларни карантин тәртивини қаттиқ сақлап, тазилиққа риайә қилишқа чақиримән. Бу – өткүнчи басқуч, вақитлиқ синақ. Биз мошу вирустин вә ихтисадий боһрандин кейин қандақ тәрәққий етимиз, немә қилишимиз керәк дегән мәсилиләргә алаһидә диққәт бөлгинимиз тоғра. — Һә, җәмийәт орнида турмайду, тәрәққий етиши лазим. Пурсити кәлгәндә җиддийлишип қалған, келәчәктә немә болиду дәп хәлиқ җававини күтүватқан бирқатар чоң мәсилиләр әтрапида сөз қозғисақ. Қазақстан хәлқигә йоллиған Мәктүбиңиздә қазақ тилиниң пайдилиниш даирисини кәңәйтиш мәсилисигә алаһидә тохталған едиңиз. Өзиңиз билисиз, бийил йоруқ көрүватқиниға 30 жил толған «Ана тілі» милләт нәшри дәсләпки санидин башлап ана тилниң йоқи билән барини ейтип келиватиду. Дөләт тилимиз милләтләрара мунасивәт тилиға айлиниши үчүн қандақ қәдәмләр ташлиниши керәк дәп ойлайсиз? — «Ана тілі» гезити – қазақ тилиниң җәмийәттики әһмийитини ашуруш, униң даирисини кәңәйтиш мәсилисини дайим қозғап келиватиду. Бу нәшир миллий мәнпийәткә вападар, тилимизға ғәмхорчи болмақта. Мошундақ пидакаранә әмгәклириңлар үчүн гезитта ишләватқан журналистларға, дайим пикирләр ейтип келиватқан язғучилар билән алимларға миннәтдарлиғимни изһар қилмақчимән. Мошу оттуз жил ичидә қазақ тилини тәрәққий әткүзүшкә мунасивәтлик һечнемә қилинмиди дейишкә болмайду. Ана тилимизниң пайдилиниш даирисини кәңәйтиш үчүн нурғун ишлар әмәлгә ашурулди. Униңға һеч гуман йоқ. Буни сирт көз тәнқитчиләрму ейтиватиду. Бирақ уларниң көпчилиги бу җәриянға хошал болуп кәтмәйду. Чүнки, әнди қазақ тилиниң тәрәққиятиға тосалғу болуп, әл ичидә кәңийишини тохтитиш мүмкин әмәс екәнлигини сезиду. Қазақ тилиниң әһвали һәққидә ейтқанда, дөлитимизниң асасини салған, Тунҗа Президент – Елбасы Нурсултан Әбишоғли Назарбаевниң әмгигини алаһидә тәкитләш өтүш лазим. У елимиздә дөләт қурғучи милләтниң сани қанчә аз болғиниға қаримай, Қазақстанниң Мустәқиллигини елан қилди. Шундақ қийин дәвирниң өзидә Нурсултан Назарбаевниң беваситә тәсири билән Парламент қазақ тилини дөләт тили дәп җакалиди. Һәқиқәтән, тил мәсилисиниң чоң сәясий мәзмуни вә әһмийити бар. Тил мәсилисигә бепәрва қарисақ, дөләтчилигимиз билән миллий бехәтәрлигимизгә ховуп пәйда қиливелишимиз мүмкин. Буниңға Украинини мисалға кәлтүрсәк, йетәрлик дәп ойлаймән. Дөләт тилини тәрәққий әткүзүш ишида һиссиятқа берилип, униң пайдилиниш даирисини күч билән кәңәйтишкә интилишниң әкси тәсири болидиғини ениқ. Чүнки униң ақивити милләтләрара тоқунушқа елип келиши мүмкин. Шуниң билән биллә бу турғуда геосәясий әһвалниму нәзәрдин сирт қалдурмаслиғимиз керәк. Болупму, Россия билән арилиқтики чегаримизни дуниядики әң узун чегара екәнлигини ядимиздин чиқармиғинимиз дурус. География – геосәясәтниң әһмийәтлик амили. Бирақ бу дөләт тилиға мунасивәтлик ишларни тохтитип қоюш керәк дегәнликни билдүрмәйду. Әксичә, вақирап чеқиримай, һиссиятқа берилмәй, изчиллиқ билән давамлаштуруш керәк. Бу җәһәттин Өзбәкстан тәҗрибисини кәлтүрүшкә болиду. Улар өзлиригә хас юмшақ мүҗәзи билән, шуарвазлиққа берилмәйла һаҗәт вақтида рус тилини пайдилинипму тил мәсилисини толуқ һәл қилди. Мениң һәйран қалидиғиним, мошу кәмгичә Өзбәкстанниң дөләт органлирида рус тили қоллинилиду. Һәтта уларниң бирпүтүн тарихидиму мошундақ болған. Өзбәкләр җәмийәтлик мунасивәтләрни сәясәтләндүрмәй, әмгәк билән содиға әвзәллик берип, ХХ әсирниң бешидила аз хәлиқтин Мәркизий Азиядики әң чоң милләткә айланди. Шуңлашқа улуқ Абайниң өзбәк хәлқигә мунасивәтлик ейтқан парасәтлик ой-пикри һазирқи технология әсиридиму өз актуаллиғини йоқатмиғанлиғини байқаймиз. Өзбәкләр сәясәткә хумар әмәс, улар әмгәк қилғанни халайду. Бу хәлиқ кочида шиарвазлиқ билән намайишқа чиқмайду. Әксичә, бәрпакарлиққа башлайдиған әмгәк билән шуғуллиниватиду. Тарихтин савақ елип олтирип, биз технологияләр билән роботлар баш роль ойнайдиған йеңи дәвирдики қазақ хәлқиниң паравән һаяти тоғрилиқ ойлишимиз керәк. Дуния түп-асаслиқ өзгиришләр алдида туриду. Шуңлашқа ядимизда йоқ кона заманни арман қилмай, лингвистикилиқ мәдәнийәтниң әтрапини пеқирапла жүрмәй, тарихимизниму тәшвиқ қилип, әнъәнилиримизни сақлап олтирип, алға интилишимиз керәк. Бизниң дөләт тилиниң әһвалини қайта-қайта көтирип, униң мүшкүл әһвали тоғрилиқ ейтивәргинимиздин өзгә әлләр, болупму Мәркизий Азиядики дөләтләр чүшәнмәй, һәйранлиқ билән қарайду. Һазир – һәқиқәтән аз сөзләп, көп иш қилидиған пәйт. Ундақ болмиған әһвалда биз өзимизни хәлиқара җамаәтчилик алдида камчил милләт сүпитидә көрситимиз. Немә қилиш керәк? Биринчидин, қазақ тилида сөзләш махтиниш болуш үчүн җәмийәттә униңға болған һаҗәтликни ашурғинимиз тоғра. Дөләт хизмитигә, униң ичидә хәлиқ билән беваситә ишләйдиған лавазимларға тайинлаш пәйтидә кәспий билими билән биллә қазақ тилини яхши билидиған гражданларға әвзәллик бериш керәк. Парламентта яки мәтбуат конференциялиридә дөләт тилида сөзләп, пикир алмаштуралмайдиған дөләт хадими чүшәнчиси, әң алди билән, қазақ гражданлири арисида — анахронизмға айлиниши керәк. Иккинчидин, биз қазақ тилини яхши билидиған өзгә милләт вәкиллирини қоллишимиз керәк. Уларни Парламентқа, вакаләтлик органларға сайлап, дөләт хизмити системисидики алий лавазимларға тайинлап, дөләт мукапатлири билән тәғдирләп олтарғинимиз дурус. Мошундақ гражданлар қазақ тилиниң дәриҗисини милләтләрара қоллиниш дәриҗисигә көтиришкә ярдәмлишиду. Үчинчидин, қазақ тилини қоллиниш җәриянида фонетикилиқ вә орфографиялик хаталиқларни әвәтивалидиған вәтәндашлиримизға чүшинишлик билән қарап, толерантлиқ тонутушимиз лазим. Мундақ гражданлар яшлиримиз арисидиму аз әмәс. Уларниң интилишини күлкә қилмай, әксичә, қоллишимиз тоғра. Төртинчидин, телевизиялик вә радио хәвәрлириниң сүпитини ашуруш. Бу әхбарат мәһсулатлири Россия программилириниң көчәрмисигә әмәс, әксичә, җәмийәтлик ойниң қайнар көзигә айлиниши шәрт. Әрзән оюн-күлкигә қариғанда, миллий идеягә хизмәт қилидиған йеримиздин күч-қувәт алған программиларни көпәйтиш лазим. Мениңчә, Мәркизий Азиядики хошнилиримизниң тәҗрибиси бизгә пайдилиқ вә үлгилик болидиғандәк. Қазақ тилиниң мәртивисини ашуруш йолида кинематографияниңму орни алаһидә. Бизгә тарихий вақиәләрни тәшвиқ қилидиған, һазирқи җәмийәтниму тәсвирләйдиған сүпәтлик мәһсулатлар һаҗәт. Қирғиз киночилири «Қурманжан датка» дегән мәналиқ, маһийити бар, хошаллиққа бөләйдиған фильм чүшәрди. Шуниңға бари-йоқи 1,5 миллион доллар хәшләпту. Әнди бизниң кинематографистлар буниңдин аллиқанчә көп мәбләғ сорайду. Әнди чүшәргән кинолири сүпити һәрдайим көңлүмиздин чиқмайду. Ечинарлиқ йери, һазир бизниң киночиларму еғизбирликни көрсәтмәйватиду. Бу – иҗадийәтни тохтитидиған әһвал. Әлвәттә, еғизни қуруқ чөп билән сүртүшкә болмайду. Мени елимиздики блогосфераниң қазақ тилиға қарап қәдәм бесиши хошал қилиду. Амма биз тар милләтчилик вә радикализмға йол бәрмәслигимиз керәк. Шундақла қазақ тилини тәрәққий әткүзимиз дәп рус тилиниң мәртивисини чәклимишимиз керәк. Жуқурида ейтқинимдәк, тил мәсилисиниң асасида чоң сәясәт бар. Шуңлашқа бу җәһәттин алдирақсанлиқ билән ялған шиарвазлиқ дөләтчилигимизгә сәлбий тәсирини тәккүзүши мүмкин. Умумән, алий оқуш орунлирида тәбиий пәнләрни рус тилида оқутувериш тоғра. Мошу йәрдә Малайзияниң тәҗрибиси үлгә болиду. Бу дөләт дәсләптә инглиз тилидин баш тартип, кейин ойлинип уни алий оқуш орунлирида вә дипломатиялик мунасивәтләрниң васитиси сүпитидә қалдурди. Бизниң яш әвлат қазақ тили билән биллә рус тилини әркин өзләштүргини тоғра. Бу — вақит тәливи. Мәктәпләрниң башланғуч синиплирида қазақ тилиға әвзәллик берилгини тоғра. Инглиз тили болса, 5-6-синиплардин башлап мәктәп программисиға киргүзүлгини дурус. Һазир демографиялик әһвалниң өзи қазақ тилиниң пайини жиғиш йөнилишигә қарап тәрәққий етиватиду. Йәни, биз алға қойған мәхситимизгә җәзмән йетимиз. Мошундақ маһийити чоңқур, әл тәғдирини һәл қилидиған чоң ишта алдирақсанлиққа йол бәрмәслигимиз керәк. Әксичә, һәрбир һәрикитимизни әқилгә селип, зиммимиздики тарихий җавапкәрликни мүмкинқәдәр һис қилип ишлишимиз дурус. Мошундақ цивилизациялик қәдәмләрниң нәтиҗисидила қазақ тили илим-пән тилиға айлиниду. — «Әмгәк билән тапқан нан татлиқ» дегән әҗдатлиримиздин келиватқан тәмсил бар. Түнүгүнла чоңларниң һекайилиридинму әмгәккә, әмгәк адимигә дегән алаһидә һөрмәтни байқаттуқ. Һазир хәлиқниң әмгәккә җандили билән арилишиши үчүн Сизниң тапшурмиңиз билән Һөкүмәт бирқатар программиларни қолға елип, уларни лайиқ дәриҗидә әмәлгә ашуруватиду. Әл билән йәрни әмгәк билән көркәйтиш үчүн қандақ йеңи қәдәмләр вә лайиһиләр һаҗәт? — Дуния җамаәтчилиги қазақ хәлқини ақ көңүл, аләмшумул һадисиләрни өзиниң қелиплашқан философиялик көзқариши арқилиқ қобул қилалайдиған милләт сүпитидә билиду. Чидамлиқ билән көйүмчанлиқ – қенимизда бар хусусийәт. Мошу Улуқ далаға дәсләп кәлгән сәяһәтчиләр алди билән бизниң мошу алаһидиликлиримизни көрсәткән. Шуниң билән биллә биз Абайниң өчмәс әсәри – «Қара сөзлиридә» ейтилған өз камчилиқлиримизниму яхши билимиз. Ейтмақчи, мошу йәрдә Мурат Әвезовниң «Қара сөзләргә» «Әқлийә» дегән иккинчи нам берәйли дегән тәкливини қоллайдиғанлиғимни тәкитлимәкчимән. Әпсус, айрим әһвалда бизниң әмгәккә бағлиқ мунасивәтлиримизгә тәнқидий көзқараш билән қарайдиғанлар аз әмәс. Бу әһвал мениң көңлүмгә азар бәрмәйду. Биз җәмийәтниң әмгәкчиләргә болған көзқаришини түп-асастин өзгәртишимиз лазим. Һәрбир әмгәк һөрмәткә сазавәр болуши шәрт. Шуңлашқа мән «Халық алғысы» дегән дөләт мукапитини тайинлидим. Әнди әмгәктики утуғи үчүн берилидиған «Еңбек Даңқы» ордениниң мәртивисини көтириш үчүн қарар қобул қилдим. Булту Ақордида мәһкимиләр вә йезилардики аддий ишчиларни мәхсус чақирип, мукапатлидуқ. Биз мошундақ әмгәк адәмлиригә дегән һөрмәтни ашуруп, хәлиқ муһәббәт билән қарайдиған әһвални яритишимиз керәк. Шу арқилиқ яш әвлат җәмийәтниң һөрмитигә бөлиниш үчүн алий дөләт лавазимини егилимәй турупла өз ишини пухта қилса, шу йетәрлик екәнлигини чүшиниши керәк. Һөкүмәт мениң тапшурмам бойичә Иш билән тәминләшниң йол хәритисини тәйярлиди. Уни әмәлгә ашуруш үчүн тәхминән 1 триллион тәңгә хәшлиниду. Йеқинда мән Һөкүмәтниң вақитлиқ иш орунлирини ечишқила һәвәс болуп, турақлиқ иш орунлирини көпләп ечишни нәзәрдин сирт қалдуруватқанлиғини тәнқит қилдим. Бүгүнки таңда әлдә 2 миллионға йеқин адәм өзини өзи иш билән тәминләватиду. Ишсизлар саниму көп. Бу – наһайити җиддий иҗтимаий мәсилә. Уни тез һәл қилмиса болмайду. Әмгәккә үгитиш идеологияси атақлиқ ақын-язғучилиримиз әсәрлиридә имканқәдәр өз әксини тепип, алдинқи қатарда тәшвиқ қилиниши керәк дәп һесаплаймән. Һазир «Тойың тойға ұлассын» дәп нахша ейтип, той ойнап жүридиған вақит әмәс. Бүгүнкидәк технологияниң заманида тойниң гепини, бир-бирини махтап, тамақ йәп, қача бошатқанға рази кәйпиятта болуш адитидин қутулуш керәк. Һәтта, мошундақ хәтәрлик пандемия пәйтидә айрим гражданлиримиз маңа хәт йезип, той өткүзүшкә мүмкинчилик бериш тәливини қоймақта. Дөләтниң өзи өләрмәнлик билән һаят кәчүридиған пәйткә кәлдуқ. Шуңлашқа әмгәк қилиш – һаят кәчүрүшниң әнъәнисигә айлинип, баш вәзипә һесаплиниши шәрт. Той ойнайдиған әмәс, ой ойлайдиған дәвир билән бәтму-бәт кәлдуқ. Бу дәвир – әқил-ойниң, илим вә билимниң, әмгәкниң дәври. — Һазир дуния өзгәргән. Қандақла әһвал болмисун, аләмшумуллаштуруш көчидин қелип, ишик-деризини һим йепип олтиралмаймиз. Ишик-деризни һим йепип, чегарини миқлап, дәрвазимизға қулуп асидиған таш дәври әмәс. Бармисақ, кәлмисәк – әл йерилиду, алмисақ, бәрмисәк – дәм сиқилиду. Дөләтләрара әһвални яхши билидиған мутәхәссис сүпитидә дуниявий милләтләр мозаикисиға өз реңимиз билән, қазақчә болмиш-тәбиитимиз билән қошулуш үчүн қандақ қәдәмләр ташлаш керәклигини ениқ чүшәндүрүп бәрсиңиз... — Һәқиқәтән дуния өзгәрди. Қозғалмайдиғандәк билингән аләмшумуллаштуруш җәрияни пандемияниң тәсиридин милҗиңлап қалди. Мәмликәтләр өзини өзи һимайә қилишқа, «һәрким өз күнини өзи көрсун» дегән қаидигә әһмийәт беришкә башлиди. Хәлиқара мунасивәтләрдә милләтчиликкә бәт бураш тенденцияси байқалмақта. Мән буни 2008-жили тәхмин қилған едим. Бирақ у пәйттә мениң концепциямни сәясәтчиләр вә алимлар қобул қилмиди. Һәтта, таҗсиман вирусқа қарши вакцина тәйярлаш ишиму хәлиқара һәмкарлиқтин сирт «һәрким өзи үчүн» қаидиси бойичә әмәлгә ашурулмақта. Дунияда тәңдиши йоқ БМТ өзиниң намиға лайиқ бирпүтүн хәлиқара тәшкилат сүпитидә пандемия пәйтидә паалийәтчанлиқ көрсәтмиди. Чоң державилар арисида зиддийәтләр күчийиватиду. Регионлардики тоқунушлар җиддийлашмақта. Бу – регионлуқ мәмликәт сүпитидики Қазақстан үчүн нақолай тенденция. Бизниң ихтисадимиз санкциялик урушлар билән сәясий тоқунушлардин чиқимға учримақта. Елимиз өзиниң течлиқпәрвәрлиги билән регионлуқ бехәтәрликкә үлүш қошушқа тәйяр екәнлигини дайим көрситип келиватиду. Елбасымиз ядролуқ қуралға қарши һәрикәтниң карванбеши һәм аммивий қуралсизлиниш сәяситиниң һәқиқий тәрәпдари сүпитидә пүткүл дунияға тонулди. Мустәқиллик жиллири мошу йөнилишни күчәйтиш үчүн нурғун иш атқурулди. Әң муһими – дөләт чегаримизниң мустәһкәмлиги. Қазақстанниң Россия билән, Хитай билән вә Мәркизий Азия әллири билән аридики чегарисиниң қануний түрдә рәсмийләштүрүлүп, бәлгүлинишиниң һәқиқий мәнада тарихий вә сәясий әһмийити зор. Чегара мәсилисидә һөҗҗәтлик түрдә иккитәрәплимә шәртнаминиң болмаслиғи һәрқандақ еғир вә кәңдаирилик қариму-қаршилиқларға елип келидиғанлиғини көрүватимиз. Жирақтинму, йеқиндинму мисаллар аз әмәс. Қазақстанниң хәлиқара дипломатиядә течлиқ дуния тоғрилиқ һәрдайим өзиниң чүшәнчиси, өзигә хас алаһидилиги бар. Тунҗа Президентимиз Н.Назарбаев көпвекторлуқ, тәңпуңлуқни сақлиған ташқи сәясәттә Россия билән стратегиялик һәмкарлиқни, шерикликни күчәйтишкә вә регионлуқ интеграцияға алаһидә әһмийәт бәрди. Бу – дурус таллаш. Дегән билән аләмдики әһвал бир қелипта турмайду, чоң дөләтләрниң геосәясий мәхсити өзгәрмәктә. Мошундақ әһвалда Қазақстан биринчи новәттә өзиниң миллий мәнпийитини һимайә қилиши җәзмән. Шуңлашқа мән Евразиялик ихтисадий иттипақниң бийилқи 19-майда өткән саммитида интеграцияни Қазақстанниң мустәқиллигигә нуқсан кәлмәйдиған әһвалдила қоллайдиғанлиғини очуқ ейттим. — Җәмийәтлик тәртип мәсилиси тоғрилиқ соални айлинип өтүп кетәлмәймиз. «Муштум үзгә тәккичә» демократия сақлинидиғанлиғи ениқ. Течлиқ намайишларға чиқидиған гражданларниң шәхсий бехәтәрлиги билән җәмийәтлик тәртипни сақлаш қандақ рәтлиниду? — Течлиқ жиғинлар билән митингларға қатнишиш – Қазақстан гражданлириниң конституциялик һоқуқи. Конституцияниң капалити сүпитидә гражданларниң һоқуқини тәминләш – мениң вәзипәм. Бу һәққидә бултуқи Мәктүбимдә ейттим. Парламент «Течлиқ жиғинлар тоғрилиқ» йеңи қанун қобул қилди. Җәмийәтлик экспертизидин өткән мәзкүр қанун, мениң оюмчә, елимиздики демократияни илгирилитиш үчүн ташланған муһим қәдәм. Әнди течлиқ жиғинларни өткүзүш үчүн рухсәт соримайла бәш күн илгири йәрлик һакимийәткә әскәртсә йетәрлик. Мошундақ жиғинларни өткүзүш үчүн бирқатар мәхсус орунлар бөлүнди. Митинг уюштурғучилардин җәмийәтлик тәртип билән гражданларниң течлиғини бузмаслиқ тәләп қилиниду. Шундақла улар Конституциягә қарши келидиған шиарлар билән чиқмаслиғи, милләтләрара вә иҗтимаий зиддийәт пәйда қилмаслиғи шәрт. Бу – қелиплашқан әһвал. Болупму АҚШта вә башқиму тәрәққий әткән әлләрдики ахирқи вақиәләрни әстә сақлишимиз лазим. Хәлиқара һоқуқ қоғдаш тәшкилатлиридин грант алидиған бәзи гражданлиримиз қобул қилинған қанунни асассиз тәнқит қилиду. Уларниң пикричә, Қазақстанда «Митингқа қачан чиқимән? Ким билән чиқимән вә қәйәрдә өткүзимән? Уни өзәм билимән» дегән баш-баштақлиқ қаидиси болуши керәк екән. Болупму, уларниң митингиға чәт әл гражданлири вә камаләткә толмиған балиларниң қатнишишини тәләп қилиши чәктин чиққанлиқ дәп һесаплаймән. Уларниң ойлири бәлгүлүк. Ундақ адәмләргә течлиқ билән турақлиқ һаҗәт әмәс. Хәлиқ әң алди билән мәмликәт һулиниң мустәһкәмлигини чоңқур җавапкәрлик билән һис қилиши керәк. Шуниң билән биллә мәмликәт өз гражданлириниң қануний тәләплиригә қулақ селиши, мәбләғ вә һоқуқ мүмкинчиликләр даирисидә уларға ярдәм бериш вәзиписи бар. Яшлар үчүн иҗтимаий лифт қелиплаштуруш керәк. Дөләт башқуруш ишидики вә идеология саһасидики хаталиқларни дәрһал түзәткән тоғра. Әгәр иш мошундақ маңса, сөзсиз адаләтлик орнайду. Мән буни сайламалди программамда ейтқан. Шуңлашқа митингниң һаҗитиму болмай қалиду. Ахирқи вақитларда елимиздә «митингчилиқ» баш көтәрмәктә. Көпирәк гражданлиримиз сирттики бирәвләрниң иғвалириға әгишип жүриду. Бу – регионлуқ риқабәт күчийиватқан хәлиқара аренида Қазақстанни нақолай әһвалға қоймақта. Қазақстан билән Өзбәкстан – Мәркизий Азиядики әң чоң дөләтләр. Икки әл арисида кәңдаирилик һәмкарлиқ күчәймәктә. Бу йәрдә ихтисадий риқабәтниңму болидиғанлиғини йоққа чиқармаймиз. Мошу әһвални ядимизда сақлишимиз керәк. Қазақстан өзиниң карванбеши позициясини сақлап қелиши керәк. Униң үчүн елимиздә турақлиқ болуши лазим. Әгәр ички мәдәнийитимизгә салсақ, у турақлиқни һәрбий қурулумлар әмәс, биринчи новәттә, хәлиқниң өзи тәминлиши һаҗәт. — Пандемия болсун, башқиму әһваллар болсун, әл әң алди билән зиялиниң сөзигә қулақ селип, ойини билгүси келиду. Умумән, милләт қийин күнләрдила әмәс, өзиниң пүткүл меңип өтидиған йолида пассионар шәхсләрни арқисидин әгишиду. Бу җәһәттин зиялилар һазир өз ролини дурус атқуруватиду дәп һесапламсиз? Бүгүнки таңда уларниң җәмийәттики вәзиписини қандақ билимиз? — Һәқиқий мәнадики, илғар пикирлик зиялиларниң пикри иҗтимаий зиддийәтләр пәйтидә муһим роль ойнайду. Адәмләр әқил-парасити арқилиқ ички һиссиятиға қулақ селип, өзигә һаҗәт нәтиҗә чиқирип, өткән ишлардин савақ алиду. Болупму, бу илгиридин келиватқан әнъәниси бар бизниң җәмийәт үчүн наһайити муһим. Пандемия пәйтидә дөләт сәяситини әмәлгә ашурушқа қошқан үлүшлири үчүн зиялиларға, шуниң ичидә академик Төрегелди Шармановқа миннәтдарлиғимни изһар қилимән. Шундақла бизниң атақлиқ ақын-язғучилиримизниң ахирқи пәйтләрдики вақиәләргә паал қатнишип, яшларға һаят тәҗрибисини үгитип, маяк охшаш йол көрситиду дәп ойлаймән. Һазир пүткүл дуния пандемия ақивәтлири билән күришиватиду. Дуниявий ихтисат көз алдимизда һалсизлинип, хәлиқниң һаят кәчүрүш адити өзгәрди вә мошу җәриянлар күн тәртивидики муһим мәсилиләргә айланди. Мана, мошундақ пәйттә яш әвлатқа абройлуқ әқил-ой егилириниң пикри һавадәк һаҗәт. Һәммимизни, болупму яшларни «Әнди қандақ һаят кәчүримиз?» дегән соал тәшвишләндүриду. Мошундақ пәйттә бизниң көзқаришимиз, болмишимиз, мошу һаят кәчүрүватқан йеңи заманниң тәливигә мас келиши керәк. Йәни тарихий турғудин йеңиланған қәдрийәтләргә қәдәм ташлишимиз шәрт. Бизгә һазирқи заманниң ховуп-хәтәрлиригә тақабил туридиған парасәт концепцияси һаҗәт. Алий заманивий технология, роботлар, сүнъий әқил дәвридә әқил-мәслиһәт чүшәнчиси алаһидә әһмийәткә егә болмақ. Йеңи заманда һар-номус, уят кәби инсаний хусусийәтләргә һаҗәтлик боламду? Мениң оюмчә, бу – зиялилар муһакимә қилидиған кәңдаирилик философиялик мәсилә. Үлгә алғидәк миллий қәдрийәтләр болмиса, машинилар билән роботлар дуниясида жутулуп кетидиғинимиз сөзсиз. — Һөрмәтлик Қасым-Жомарт Кемелулы! Дөләт башқуруш наһайити зор җавапкәрликни жүкләйду. Бир жил — көп вақит әмәс. Шуниңға қаримай мошу басқучни тәтқиқ қилған тонулған сәясәтшунас Нурлан Сейдин җанаплири Сиз башқурған муддәт һәққидә «Ишәнчә билән синаққа толған жил болди» дәп йәкүн чиқирипту. Мошу йәрдә әл башқурған шәхс сүпитидә дөләтниң келәчәккә дегән ишәнчисигә қандақ баһа бәргән болаттиңиз? — Һәммиңларға мәлумки, Қазақстан Президенти хизмитини атқурған бир жил оңай болмиди. Мошу вақитни наһайити җиддий синақларни йәңгән жил дәп ейтишқа болиду. Мән хәлиқниң қоллап-қувәтлишини һис қилдим. Бу маңа күч-қувәт берип, дөләт башқуруш ишини утуқлуқ жүргүзүшимгә тәсир қилди. Жил бойи сәясий вә ихтисадий саһалар бойичә нурғунлиған ислаһатлар әмәлгә ашурулди. Бу сәясәт келәчәктиму давамлишиду. Елимизни буниңдин кейинму йүксәлдүрүшкә, тәрәққий әткүзүшкә идеялирим бар, у идеяларни хәлиқ әмәлиятта һис қилғинини халаймән. Биз мәмликәт сүпитидиму, милләт сүпитидиму бир орунда тохтап қалмаслиғимиз керәк. Ундақ әһвалда мәмликәт тәрәққий әтмәйду. Униң зәрдави дөләтчилигимизгә тегиду. Еғир тегиду. Аччиқ болсиму ейтай, биз, қазақлар, мошу җиддий аләмдә, растини ейтқанда, һечкимгә һаҗәт әмәс. Өз дөлитимизгила һаҗәт. Мошу аддий қаидини һечкачан ядимиздин чиқармаслиғимиз керәк. Дуниядики Қазақстанниң утуқлирини көрәлмәйдиған сәясәтчиләр, һәтта дөләтләр биздин жирақлап кәтмиди, әтрапимиздин кәтмәй, һәр қәдимимизни назарәт қилип туриду. Шуңлашқа елимизни гүлләндүрүш – пәқәт бизниң қолумизда. Бизниң мошундақ бир синақ дәвирдә хаталишишқа һечбир һоқуқимиз йоқ. Йәнә дөләт қурғучи милләт сүпитидә бу мәсилини, биринчи новәттә, өзимиз чоңқур чүшинишимиз лазим. Сәвәви, қазақ хәлқиниң тәғдири тарих таразисида туриду... — Һөрмәтлик Президент җанаплири! Җәмийәттики түрлүк сәясий-иҗтимаий, мәдәний-мәнивий әһмийити бар мәсилиләргә бағлиқ мәхсус вақтиңизни бөлүп, Милләт нәшригә сөһбәт бәргиниңиз үчүн алаһидә миннәтдарлиғимизни изһар қилимиз. Мустәқил Қазақстанниң дуниявий геосәясий кәңликтики йоли очуқ болғай! Елимизниң ичи җаңҗалдин, сирти дүшмәндин аман болсун! Сөһбәтләшкән Жанарбек ӘШИМЖАН.