• Бизниң сөһбәт
  • 15 Шілде, 2020

ТАМАГӘР ӘМӘСМӘН – ПАШАЛИҒИМ ШУ...

Гайида бирәр адәм билән сөһбәтләшмәй туруп, униң тоғрилиқ хата пикирдә болидиғинимиз раст. Көрнәклик шаир Абдуғопур Қутлуқни яхши тонумайдиғанлар уни «тәкәббур, сөзи зәһәр адәм», дәп ойлайду. Бәлким сирт көзгә шундақ көрүнидиғанду. Лекин униң билән сөһбәтлишип, ички дуниясиға чөксиңиз, униң пак нийәтлик һәм өз миллитини, ана тилини чин сөйидиған һәқиқий милләтпәрвәр вә һәқиқәтни сөйидиған әдип екәнлигини билисиз. Бүгүн биз истедатлиқ әдип билән әдәбият һәққидә ой бөлүшкәндә, униңға йәнә бир қетим көз йәткүздуқ. Шәмшидин АЮПОВ, «Уйғур авази». – Иҗтимаий торда көпчиликкә «Қандақ китап оқуватисиз?», дегән соал қоюлуп, көрнәклик шаир-язғучилар, журналистлар, мәдәнийәт әрбаплири билән башқиму шәхсләр өзлири оқуватқан китаплири тоғрилиқ бәс-бәстә йезип, яхши әнъәнә башлиди. Қа­зақстан Язғучилар иттипақи башқармисиниң рәиси Улық­бек Есдәулет йоллиған бу эстафетини Дөләт рәһбири Қасым-Жомарт Тоқаевму давамлаштуруп, авам хәлиққә қандақ китап, гезит-журнал оқуватқинини елан қилди. Президент қазақстанлиқларни китап оқушқа дәвәт қилиш арқилиқ һәқиқий ғәзнә-билимниң китапта екәнлигини уқтурди.... – Президент һәқ гәпни ейтипту. Улуқ «Қуръан Кәримдиму «оқи» дегән сөз дәсләп әрши әладин назил болуп чүшкән. Мусулманларниң әңгүштәри һесапланған муқәддәс «Қуръан» китавимиз миң жиллар мабайнида өйүмизниң төридә көз қаричуғимиздәк сақланмақта. Данишмән Абайму «Дин билимниң аниси, билим динниң балиси», дәп толиму толуқ тәриплигән. Бүйүк уйғур алими Йүсүп Хас Һаҗипниң бизни аләм әһлигә тонутқан «Қутадғу билик» – «Бәхит бәргүчи – билим» намлиқ дастани 1070-жили Қәшқәрдә йезилған болуп, китапниң исми көрситип турғандәк, пәқәт билимла адәмгә бәхит беғишлайдиғанлиғи тәсвирлиниду. Өлүмалардин қулақ моллиси болуп, зәң қоюп аңлап өскән әҗдатлиримиз «Билиги йоған бирни йәңсә, билими чоң миңни йеңәр» дәп, өткән һаятидин хуласә чиқарған. Һелиму ядимда, мениң балилиқ чағлирим Ғулҗа «Бәйтулла» мәдрисидә «һәптийәк» – ушшақ сүриләрни ядлап оқуш билән өткән. Кейинирәк «Или» мәктивидә пәний билим алдим. Дадам Қутлуқ ахунниң бош чағлири өйдә олтирип, «Қиссәс-ул әнбия» – «Пәйғәмбәрләр қисисини» оқуши вә намаздин кейин йүкинип олтирип, муңлуқ қираәт қилиши қулиғимға бәк йеқимлиқ аңлинип, дилимниң қат-қетиға сиңип кетидиған. Мәнму дадамни дорап өйниң бир булуңида китап оқуп жүрүп, китапхумар болуп қалғанмән. У чағларда маңа Сәдирдин Әйниниң «Адина» қиссиси, Абдулла Қадирийниң «Өткән күнләр» романи, Өмәр Муһәммәдийниң «Еғир күнләрдә» һекайиси, Қасым Аманжоловниң шеирлири, Абдулла Тоқайниң ғәзәллири толиму яқатти. Абдулла Тоқайниң: Йәр көкәрмәс, гүл ечилмас яғмиса су тамчиси, Шаир шеирни нәдин алсун болмиса илһамчиси – дәп башлинидиған ғәзили һелиму ядимда қапту. Аридин мана 60 жил өтүпту, мән мошу күнгичә китап оқуймән. Китап оқуш «модидин» қалғиниға бәк ечинимән. Улуқ әллама Йүсүп Хас Һаҗип ейтқандәк, «Инсан билән һайванниң пәрқи – алған билимдә...» Билим болса – китапта, қутлуқ өйүмниң бир темини толтиришқа аранла йәткән жиққан китаплиримни катта байлиғим һесаплаймән. Муһәммәд әләйһиссалам бир һәдистә ейтқанғу: «Маддий байлиқла – байлиқ әмәс, мәнивий байлиқму әң катта байлиқ!» Мениң оюмчә, китап дегән дайим йениңда яр-йөләк болидиған, қайғу-ғемиңни унтулдуруп, көңлүңгә арам беғишлайдиған әң әзиз, беминнәт җан дост! – Абдуғопур ака, язғучилиқ дегән күндә йезиш үстилигә болмиса керәк.... – Сениңчә камил журналист илман язғучидин төвән турамду?! Мениңчә, мошу ай, мошу күнләрдә уйғур даваси хәлиқара сәһнидә көрүнгәндә – хәлқиңниң тәғдири таразиға чүшкәндә, тамашибиндәк қолқоштуруп унчуқмай олтарған язғучидин, әл ғемини йәп, тепирлап жүргән милләтпәрвәр журналист миң мәртә үстүн әмәсму! Адәттә адәмләр шәнбә, йәкшәнбә күнлири ишлимәй тамашә қилса, сән билән мән муһим ишлиримизни қиливелиш үчүн шу күнләрни зарқип күтимиз әмәсму. Болмиса қулдәк ишләшни билгән билән, бәгдәк тамашә қилишниму биләттуқ. Сән билән мени үстәлгә жипсиз – өз ихтияримиз билән бағлап қойған бир назук нәрсә бар, у болсиму, «хәлқимизгә көңлигә яриғидәк бир иш қилип беришкә өзимизни қәриздар», дәп сезиш изгү нийәт һис туйғусидур. Бу изгү инсаний һис-туйғу пак анилиримизниң ақ сүти билән вуҗудимизға сиңип кәткән. Иккимиз бир каризниң лейидәк охшап кетидиғинимиз – чидиғанға чиқарған бу мәшәқәтлик әдәбият сепигә қуруқ һәвәс билән әмәс, ишқ билән униңға еқидә бағлап киргән. Шаир болуш – әзиз җандин кәчмәктур. Уни дилида сәзгән дана хәлиқ қәләм әһлини әтивалап, «Көз қаричуғимиз, һар-номус, вижданимиз», дәп һесаплайду. Өзини хәлиқниң ғоҗиси әмәс, «чакари», дәп ойлап, уларниң дилидики, тилиниң учидики дәләлмәйватқан гәплирини һәғдадиға йәткүзүп дейишниң һөддисидин чиқалиған әдипләрла әлниң алқишиға еришип, пуғанидин чиқиду. Әл яхши дегән – әң яхши әмәсму... Мениң “үстәлгә йепишип олтарғинимға мана 60 жил бопту. Хәт йезиштин йелиқипму қалидекән киши. Мән үстәлдә олтиришниң алдида коча-койда жүргәндә, дәм елип олтарғанда, язмақчи болған әсәрни көңлүмгә йезип чиқимән, аридин бир нәччә күн өткәндә хиялән ядлап, қандақлиғини лилла баһалаймән. Өзәмгә яриса, бирәр күн тит-тит болуп хиял сүрүп жүримәндә, жүригим тепирлап «язмамсән» дегәндәк иша бәргән пәйтни күтимән. Шу һаләтләрсиз үстәлдә олтармаймән. «Вақитни бош өткүзмәйчу», дәп өзәмни зорлап язған әсәрлиримниң ай-күни тошмай, толғиғи тутмай туғулған бовақтәк өмри кота болуп қалғанлиғиға талай қетим шаһит болуп, аччиқ савақ алғанмән... – Абдуғопур ака, һазир китави оқулмиған язғучи «оқурмәнниң интаси төвән», дегән гәпни алға сүридиған болди. Шунда оқурмән интасиниң шәкиллинишигә қәләм саһиблириниң мунасивити болмиғиниму? – У һәқиқий язғучи болған болса, һәргизму ундақ демигән болар еди. «Ақнанчиға арпа нени баһанә болупту», болмиса у китапни адәмләрниң интасини көтириш үчүн язмай, немә үчүн язиду? Кишиләрниң көзини ечиш – аң-сәвийәсини өстүрүш, китап оқушқа хумарлиқни ашуруш мәхсәт-муддиаси билән китап пүтүлидиғу. Яхши әсәр йетип оқуғанда билиниду – китап оқуғучини өзигә тартса, шерин уйқидин кечип оқуйду, тартмиса зерикип оқуған пети ухлап қалиду. Әл алдидики җавапкәрликни сәзмигән талантсиз қәләмдашлар көпәйгәнсири, китапхумарлар сепи азийип кәтти. Атом дәвридә яшаватимиз. Пән-техника тәрәққий қилғансири, адәмләр алдираш яшашқа адәтлинип, өйидә арам елип, пут-қолини сунуп ятмас болуп қалди. Бекар болса кино көрүп, янфон ойнайдиған, «өлүмдин башқиси тамашә» дәп чүшинидиған, китапни көрсә, беши ағрийдиғанлар қатари көпийип, бурунқидәк китапни издәп-сорап оқуйдиған есил адәтлиримизгә тил тәккәндәк болди. «Һәммини пул һәл қилиду», дәп ойлап, мәддий байлиқ қоғлишип жүрүп, мәнивий җәһәттин гадайлишип кәттуқ, әпсус! Җаһанда пулдинму башқа бебаһа қәдрийәтлиримиз, изгү адәтлиримиз барлиғини унтуп қалдуқ. Хәлқимиз гаңгирап қалған чағларда «бу аләм узун аләм, үмүтни үзүвәтмә», дәп көңлигә арам бәргидәк, қолдин қолға өтүп оқулуп мәдәт бәргидәк, бирәр нәдир әсәр суналмиған гуна язғучиларда бар, әлвәттә. – Көрнәклик шаир, мәрһум Һебибулла Юнусниң хошниси, дайим йенидин тепилидиған инилириниң бири болдиңиз. Сизниңму акилиқ мәслиһәтлириңизни сорап, мәнивий қоллишиңизға тайинидиғанлар бар болса керәк? Соримақчи болғиним «әдәбиятта әвлатлар варислиғиниң изнасиму қалмайватиду» дәп жүргәнләрниң гепи ялғанму? – Пурсәттин пайдилинип, мән саңа Һебибулла акиниң ядимда қалған бир шеирини ейтип берәй: Туғулғанда оралдуқ ақ чайшапқа, Бөшүк болди кейин бизниң етимиз. Өлгәндичу йәнә ақтин тон кийип, Ақ йопуқлуқ тавут билән кетимиз. Бу өмүрниң узунлиғин қараңла! Бөшүк билән тавут екән аранла... Һаят һәқиқитини мундақ ихчам, мундақ раван күйләшниң һөддисидин чиққан истедатлиқ шаир Һебибулла акиниң талантиға қайил болуп, роһиға тазим қилип, тиз пүкимән. У мән мошу яшқа кәлгичә туғулғандин өлгичә болған ишларни муштумдәк түгүп, шуңғичә һечбир шаир ейталмиған надир пикрини изһар қилип, һәммини өзигә қайил қилған еди. Уни алқишлашниң орниға жүригини зедә қилип, ишәнгән үч нәпәр көрнәклик қәләмдашлири «Һ.Юнусов «Аққу» балладисини С.Сейфуллиндин көчиривалған әдәбий оғри», – дәп әризә йезип, ишидин һайдатқан. Уларниң бири тағиси, йәнә бири савақдиши, бири қәдирлик иниси туруп, хамсүт әмгән бәндидә, талант бәргән Худа виждан бәрмәптекән, мәнсәп талишип, шаирлиқ шәнигә дағ чүширивелишти. Зия Сәмәдий, Җамалидин Босақов, Һезмәт Абдуллинлар ариға чүшүп, көрәлмәслик кесили касапитидин оттуриға чиққан бу сәтчиликни басқан еди. Амма Һебибулла ака иш орниға қайтип кәлгән болсиму, жүрәк ағриғи кесиридин аридин көп өтмәйла вапат болди, әпсус! Әдәбият мәйданида бәслишиш яхши болған билән, қәстлишиш ямандә... – Абдуғопур ака, Сиз әдәбиятниңла әмәс, уйғур журналистикисиниңму өз адимисиз. Тәрҗимиһалиңизға нәзәр ташлисақ, 25 йешиңиздин башлап мошу саһада әмгәк қилип келиватисиз. Өмүрбаяниңиз жиллар билән вақиәләрни жипқа тизғини билән, көргиниңиз билән көңүлгә пүккиниңизниң түгмичилигиниму йәткүзәлмәйдиғини ениқ. Мәтбуат десә, ядиңизға чүшидиған жирик әслимиләр билән бөлүшсиңиз... – Тәғдирниң тәққәзаси билән тарихий вәтинимиздин қериндаш Қазақ елигә баш-пана тиләп, бир түркүм қеқилип-соқулған талант саһиблири көчүп чиқип, уйғурлар арисиға сиңип кәткәнди. Улар көңлидәк асмини кәң Қазақ елидә әркин нәпәс елип, өзини беғишлиған иҗадий ишқа баш чөкүрүп кирип кәтти. Иҗадийәткә шараитниң яхшилиғидин аридин анчә өтмәйла, «Коммунизм туғи» вә униң йенида ечилған «Йеңи һаят» гезитлиридә вә «Жазушы» нәшриятиниң уйғур редакциясидә уйғур шаир-язғучилириниң шеир, һекайилири һәтта поэма, повесть, романлиридин үзүндиләр арқа-арқидин бесилип, уйғур җамаәтчилиги арисида иллиқ қарши елинди. Мениму қәһриман уйғур қизи Ризвангүл Һашимқизи Ваһитова һәққидә йезилған «Уйғур қизи» поэмам кәтмән чепиштин қутулдурған еди. 1965-жили 13-январь Ризвангүл Һәрәмбағда болған қанлиқ урушта қурван болғанлиғиниң 20 жиллиғи хатирә күни ана гезитимиз «Коммунизм туғида» поэмам бесилди. Уни көрүп хошаллиқтин қин-қинимға патмай, аппақ таң атқузивәткән едим. Үрүмчидә оқуп жүргән чеғимда «мошу гезитта бирәр шеирим чиқарму?», дәп арман қилғиним һелиму ядимда. Өтүгимни сөрәп, Комсомол кочисида орунлашқан 45-бенадики Һезмәт Абдуллин, Хелил Һәмраларниң ишханисиға кирип, қолумдики поэмамни төрдә олтарған Һезмәт акиниң қолиға сундум. У башқа ишлирини жиғиштуруп қоюп, ғаңзисини шорап тартип, оқушқа киришти. Мән шу чағдики һис-һаяҗинимни бесиш үчүн тамака чәккили талаға чиқип кәттим. Мениң кәлгүси һаятим қил үстидә туратти. Һезмәт акиниң бир еғиз гепигә бағлиқ еди. Поэмам у кишигә яриса бу мәшәқәтлик ишқа бәл бағлап киришәттим, яримиса, кәтминимни чепип жүрәр едим. Бир чағда орнидин дәс туруп, көзүмгә күлүмсирәп қарап туруп, йоған алиқанлирини мүрәмгә қоюп, «Ярайсән, укам!» демәсму! Шундила жүригим җайиға чүшти. У поэмамни йенида олтарған мәшһур шаир Хелил акиниң қарап чиқишиға сунди. Мән уларға рәхмәт ейтип, хошал чиқип кәттим. Әшу устазларниң қойниға елиши ақ патиһәси арқисида мәнму бу чидиғанға чиқарған сәпкә кирип қалған. – Уйғур әдәбиятиниң чәмбиридин алқип, дуния әдәбиятиниң чоққисиға чиққуси келидиған яшлар қандақ мавзуларни қозғап, қайси чүшәнчә-етиқат вә қәдрийәтләрни улуқлиғини әвзәл? Умумән, әдәбиятимизниң бүгүнки әһвали тоғрилиқ немиләрни ейтқан болар едиңиз? – Уйғур Кеңәш әдәбияти Октябрь инқилавидин кейинла пәйда болған әмәс, униң йилтизи толиму чоңқурда. Қедимий уйғур әдәбиятиниң ХІ әсирдә гүлләп яшниған алтун дәври болғанлиғи тарихтин бизгә аян. 1070-жили Қәшқәрдә пүтүлгән «Қутадғу билик» улуқ уйғур шаири Йүсүп Хас Һаҗипниң қәлимигә мәнсүп еди. Униңдин миң жил кейинки бүгүнки күнгә кәлгичә надир «Он икки муқам» қамусини дуния сәнъәт ғәзнисигә төһпә қилип сунған хәлқимиз һаятниң хошал дәмлиридә нахша-нәғмидин роһий озуқ-мәдәт елип, турмушниң раһитидин көрә, җапасини тола тартип, орулуп, қирилип турсиму, өсүп-йетилип мошу күнләргә йетип кәлди. Әлишер Наваийдин тартип ахирқи классик шаиримиз Билал Назимғичә үзүлмәй давам қилған варислиқ Абдухалиқ Уйғур, Лутпулла Мутәллип, Турғун Алмас, Абдуреһим Өткүр, Тейипҗан Илиев, Зунун Қадирий, Зия Сәмәдий, Зордун Сабир яшиған дәвирләрдә техиму риваҗлинип, өлмәс әсәрләрни хәлқигә мирас қилдуруп кетишти. Кеңәш уйғур әдәбиятиниң дәсләпки қалиғачлири – Өмәр Муһәммәдий, Исмайил Саттаров, Һезим Искәндәровлар әсәрлирини оқуп йетилгән кейинки әвлат, уйғур әдәбиятини техиму йүксәккә көтиришниң һөддисидин чиқип, эстафетини һазирқи әвлатқа үмүт билән тапшурди. «Варис» әдәбий-иҗадий бирләшмисиниң қурулуши алимларниң үзүлүштин әнсиришиниң нәтиҗиси болса керәк. Қедимий уйғур әдәбияти бүк-барақсан тәвәррүк седә десәк, униң йилтизи толиму чоңқурда. Шуңлашқа у нәччә миң жиллар давамида бирдә гүлләп, бирдә ғазаң болуп, мошу күнгә йетип кәлди. Униң сайисида чоң болған пәрзәнтлири Маһмут Қәшқәри билән Йүсүп Хас Һаҗип дуния мәдәнийәт ғәзнисигә «Дивану луғәтит түрк», «Қутадғу билик» қатарлиқ өлмәс әсәрлирини төһпә қилип, һаяттин үзи йоруқ өткәчкә, униң намини тилидин чүшәрмәйдиған избасар әвлатлири та бүгүнки күнгичә улар басқан һаят йолида миң өлүп, миң бир тирилип, бовилиридин роһий мәдәт елип, тиришип, тирмишип һаят кәчүрмәктә. Улар яққан чирақни өчәрмәй, пилдирлитип яндуруп яшимақта. Классик шаиримиз ейтқандәк: «Сән әзиз әткән қулуңни хар етәлмәйду киши, Сән әгәр хар әйлисәң, һәр җайға барса хар киши». Мәшһур чақчақчимиз Сабирҗан Ғаппаров ейтқандәк, «җүсәйгә охшаш хәқ екәнмиз, ориғансири өсүп туридекәнмиз». Уйғур хәлқиниң нәсли қуруп кәтмисила, униң роһий озуғи болған әдәбиятиму үзүлүп қалмайду. Алдимға қарисам, Хизир сүпәт Маһмут Қәшқәри, Йүсүп Хас Һаҗип, әллама Әлишер Наваийдәк шаирлар турса, йенимда яр-йөләк болуп, Һезмәт Абдуллиндәк, Хелил Һәмрадәк устазлар турса, чөрәмдә Рәһимҗан Рози, Аблиз Һезим, Савутҗан Мәмәтқулов, Мөмүнҗан Һәмраев, Йәһия Тайир, Һебибулла Юнус, Долқун Ясен, Савут Искәндәр, Әкрәм Садирий, Мирзәхмәт Меримов, Илахун Җәлилов қатарлиқ ялқунлуқ қәләмдашлирим аманәт тапшурған вәзипә – хәлқимизниң шатлиғини, дәрдини күйләштәк изгү иш турса, арқамға қарисам – Алмасбәк билән Җәмшит вә Нурәхмәт, сиңиллирим Чимәнгүл Авут, Патигүл Мәхсәтова, Шаирәм Баратова йеқимлиқ күлүмсирәп турса, уларни чөрәдәп Вильям Молотов башлиған бир топ шеирийәт шәйдалири үмүтлик беқип турса, мән қандақму «уйғур әдәбиятиниң кәлгүси техиму парлақ болиду», демәймән. Җаһанниң райиға қарисам, ХХІ әсир түрк әсири – болупму ата түрк аталған бизниң әсиримиз болидиғанлиғиға иманим камил! – Ф.Достоевскийниң «Адәмләр раса азғанда, әдәбиятқа бәт бурайду» дегән сөзи бар. Бүгүнки уйғур җәмийитиниң әнъәнивий дәриҗиси, әдәбий савати һазир қайси чоққида дәп ойлайсиз? – Достоевский толиму тоғра ейтипту. Адәмләр тоғра йолдин икки хил һаләттә – бири тәсадипи бейиғанда, йәнә бири гадайлашқанда, халта кочиға кирип қалиду. Адәм дегән билими арқилиқла һайвандин пәриқлинидиған мәхлуқ болғачқа, туюқсиз қорқуп-чөчүп кәтсә, йә бешиға бир бала-қаза кәлсә, униң ағзидин «Апа!» дегән мәдәт сораш, йелиниш авази чиқиду. Адәм дегән аҗиз нәрсә, әгәр ирадиси бош болса, өз ихтияри билән һарақ ичип сараң болуш йолини ихтиярсиз таллашқа муптила болуп қалиду. Әсли билимлик, вижданлиқ адәм болса, бир күни беши яки тумшуғи ташқа тәккәндә сәгип, узақ ойлинидудә, халта кочидин чиқишни қарар қилиду. Яман йолдин бир йоли чиқиш тәскә тохтайду. Өйдә зерикип олтарғанда, қолиға яхши китап чиқип қалса, уни оқуп, вақит өткүзүшниң тәслигидин қутулуп, уйқиси кәлгәндә ухлап арам алиду. Әтиси турғандиму беши ағримиғачқа, өй ишлири билән шуғуллиниду. Яки ойлинип олтирип, инсавиға келип қалса, адәм тәбиитигә хас «мән сәндин қалимәнму» дегән һис-туйғу охинип, «товва» дәп яқисини тутуп, Аллаһқа ялвуриду, униңдин мәдәт тиләйду. Кейин у көрүп, китап оқуп, көңлигә арам тапиду, китап тәсиридә, каллисида өзгириш болғинини өзи туймай қалиду. Китап – дегән беминнәт дост, тоғра йолға йетиләп башлайдиған халис яр-йөләк. Шуңлашқа адәмләр азғанда, беши қайтқанда һалини ейтишқа йеқин дост издәп, китапни варақлайду. Һаятта мәңгүлүк дост яки дүшмән болмайду, мәңгүлүк мәнпийәт болиду. Әгәр мәңгүлүк дост бар болса, у беминнәт дост – китап!.. – Көп йезиш билән һәққаний йезишниң салмиғини (қиммитини) өлчәлмәй жүргәнләрниң қуруқ аваригәрчилигини көргәндә, өзиңизни қандақ һис қилисиз? – Әдәбият инсанға шундақ керәк нәрсики, сехирлиқ тәрипигә тилим йәтмәйду. Улуқ әдип Максим Горькийниң тәәбири бойичә әдәбият тағни талқан қилғидәк қудрәтлик өткүр қуралки, у һәрқандақ партия вә һәрқандақ һөкүмәттин үстүн туридуки, һәргизму униң дегинини қилидиған хизмәткари әмәс. Шундақла диктаторларниң һәргизму қол чомиғи әмәс... Һәқиқий әдип бирәвниң буйруғи яки тәкливи билән әмәс, пәқәт жүригиниң әмри билән қолиға қәләм елиши керәк. Шу тапта ядимға бир шеирим келип қалди, тиңшап бақ: Бири “ақни қара дә” десә, Бири ақни “қара” дәлисә, Ишәнмигин, у шаир әмәс, У – маңлайға үнгән дәдисә... Бу дунияда шаир болуш тәс, Һәқ гәпни демигән у шаир әмәс! Һәқ гәпни ейтип, исми дунияға мәшһур журналист һәм публицист Юлиус Фучик етилған, хәлқимизниң мунәввәр пәрзәнди Абдухалиқ Уйғур ақ орус офицериниң қиличида чепилған, отжүрәк шаир Лутпулла Мутәллип нимҗан пети қудуққа ташлап көмүлгән. Мундақ мисаллар әдәбият дуниясида көп. Көп йезиш билән һәққаний йезишниң қиммити – асман билән йәрдәк. Биздә «Аз болсун, саз болсун» шундақла «Көп сөз – йоқ сөз» дегән хәлиқ мақали барғу. Мәнму бир һарву самандин бир тағар буғдайни қиммәт билимән. Яшлиғимда мәнму көп йезиш тәрәпдари едим. 1967-жили Байсейитта күндә дегидәк мүкчийип олтирип, қисқа муддәттә «Тәңритағ бүркүти» дегән һазирқи заман уйғур әдәбиятида техичә йезилмиған шеирий роман язған едим. Муһакимә болғанда, йәнә бир қур ишләп, андин нәшриятқа тапшурушимни қарар қилишқан. Алмутидин Байсейитқа кәлгичә, муһакимә пәйтидә тамдин тараш чүшкәндәк туюқсиз бир шаир акамниң «Биз турғанда шеирий роман йезишни саңа ким қойди?» дегән сөзи қулақ түвидин нери кәтмәй, беарам қилди. Хелә бир вақитларғичә қолумға қәләм алмай жүрдүм. 1970-жили «Йеңи һаят» гезитидә ишләп жүргәндә, Лутпулла Мутәллипкә беғишланған шеирий роман үстидә қайта қетиқинип олтирип ишләп чиқтим. Аңғичә башқа заманлар болуп кәтти. «Жазушы» нәшриятиниң уйғур редакциясиму «базар ихтисадиниң тәливидин» йепилип қалди, растини ейтқанда, «ала шәпирәң» у чағларда китап қилип чиқириш арминиға яриша дәрман болмай қалди. Гәпниң поскаллисини ейтқанда, яшлиқта бир дәвир көп йезишни мәшиқ қилиш пәйлидин хали әмәс. Амма көп йезиш һәққаний йезиш билән гирәләшмисә, өзиниң вақтиниму, башқиларниң өмриниму зайә қилипла қалмай, китапханларни зериктүрүп, китап оқуштин тәздүриветиду. Мошу күнләрдики китап оқушниң «модидин» чүшүп қелиши бәзи әдиплиримизниң кәлсә-кәлмәс көп йезишиниң касапитидин дәп қараш анчә хата әмәс. Шаир – язғучи дегән нам униң бешиға хәлқи қадиған таҗ! Униң қиммитини билгән әдипкә орден-медальдин қиммәт. Шундақ екән, бешидин таҗға лайиқ қолдин чүшмәй оқулидиған әсәр йезиш әдипниң муқәддәс борчи. Мошу борчқа садақәтни сақлап қелиш үчүн язғучида шаир-язғучи болуш қуруқ һәвәсидин башқа өзини хәлқигә беғишлаш роһи керәк. Мениң оюмчә, мениң қәләмдашлиримда өзини хәлқигә, Ана вәтинигә аташ изгү роһи кам көрүниду. Қәләмдаш иним Азнат Азат ейтқандәк, «Ана Вәтәнгә сараңларчә көйүшкә болсиму, амма ахмақларчә көймәйду...». Хәлиқ райини билиш, хәлқиниң тилиниң учидики дәләлмәйватқан гепини тепип, тизи титиримәй, дадиллиқ билән һәғдадиға йәткүзүп дейиш, – жүригини титиритип, дилиға арам бәргидәк сөз җәвһәрлирини таллап, хәлқиниң көңлидикини тепип сөзләш маһарити һәрқандақ шаир-язғучида болмиса болмайду. Һәқиқий язғучиниң қиммити чиқарған китаплириниң сани билән әмәс, салмиғи, сүпити һәм әлгә болған пайдиси билән өлчиниду. Мән Әнвәр Насирий дегән шаирни көргән, у Лутпулла Мутәллипниң устази еди. Көргиниңдин көптур көрмигиниң, Көрмигәнни көрисән өлмигиниң. У мошу мисралар йәтмиш жил өтсиму, дилимда дайим яд етилиду. Алмута шәһиридә истиқамәт қилип, турмуш һәләкчилигидә пәшкә от қалап өткән пешқәдәм шаиримиз Турсун Ваһидийниң: Җаһанға таптиләр инсан риязәттин рәһнималиқни... дәп башлинидиған ғәзили «Мушавирәк» муқамида ейтилса, «һәқ раст!», дәп Турсун акини ядлап көзүмгә яш алимән. Классик шаиримиз Йүсүп Хас Һаҗип: «Өз пайдаңни ойлима, хәлқиңниң пайдисини ойла, Хәлиқниң пайдиси ичидә сениңму пайдаң бар» – дәп бекар ейтмиған. Әлгә керәк бир нәрсә яратмай туруп, аброй-атақ қоғлишиш – һәқиқий язғучиға ят! – Ахирқи соал. Айрим қәләм саһиблири язған-сизғинини дам қилип, кимләрниңду қоллаш-қувәтлишигә, мукапатқа еришишкә майилирақ. Бу муһтаҗлиқтин туғулған адәтму яки беқиндилиқниң түп-томури башқиму? – Язған-сизғанлирини дам қилип, көрәңлиши – техи униң хамлиғини көрситиду, кимләрниңду қоллап-қувәтлишигә урунуши, униң бу чидиғанға чиқарған сәпкә уқушмай кирип қалған аҗиз «язғучилиғиниң» нишани. Мукапатқа еришиш үчүн пайпаслап хәққә ялвуруп жүрүши – униң талантсизлиғини қилған иқраси. Адәттә адәмләр өзиниң тизиға тайинип өмүр сүриду. Адәмләрниң һар-номус, виждани һесапланған язғучиниң тизиға тайинип тик туралмай, башқиларға йөлинип күн көрүши – бечарә роһий гадайлиқ. Ундақ роһий гадайлиқ һәқиқий язғучиға ят – уят хисләт! Әсәр мукапатни тама қилип йезилмайду. Мукапат дегән қоғлисаң қачидиған, кариң болмиса, бир күни сени өзи издәп келидиған нәрсә. Һәр қандақ мукапаттин көрә, әлниң алқиши – яхши дегини яхши! Адәм дегән үзи билән яшайду, адәм дегән әлгә бәргән ләвзи – сөзи билән яшайду. «Өзини сориған – шәһәр сорайду» дегән мақал бар. Адәм дегән хамсүт әмгән бәндә болғачқа, билип-билмәй тамагәрлик тамасида болуп қалиду. Ундақ яман хисләт адәмниң тилини қисқа қилип қойиду. Адәм дегән үзи билән яшайду, һәқиқий истидатлиқ әдипниң һадуғи хәлқиниң бир еғиз «яхши йезипсән!» дегән илһамбәхш гепи билән чиқиду. Тамагәр әмәсмән – пашалиғим шу, Өзәмдин өзгиниң қули әмәсмән. Қол қисқа болсиму тилим узундур, Өзәмдин өзгиниң қоли әмәсмән. – Абдуғопур ака, мәзмунлуқ сөһбитиңизгә көп рәхмәт! Көңлүңизгә пүккән ойлириңизниң һеч тосалғусиз әмәлгә ешишиға тиләкдашмиз.

693 рет

көрсетілді

0

пікір

Біздің Telegram каналына жазылыңыз

алдымен сізді қызықтыратын барлық жаңалықтарды біліңіз

Уйғур авази

21 Сәуір, 2021

Жүктеу (PDF)

Редактор блогы

Ершат Моллахун оғли ӘСМӘТОВ

Редактор блогы