• Һекайә
• 15 Шілде, 2020

Абай йоли

(Ахири. Беши өткән санларда). «Мошу жигитқу! Мундақ туйғуларни тартинмастин өз орниға қоюп ейтидиған пәқәт мошу Әмирғу!» дәйду ичидә. Униң бойи шүркәнгәндәк болуп, вуҗудини қандақту-бир титирәк елип кетип бариду. Маңлайлири кәң, аппақ үзлүк гөзәл қиз Үмитей, җараңлиқ үни билән өй ичигә аңлитип күлиду. Домбра билән нахша новити айлинип, мошу Үмитейниң өзигә кәлгәндә, тола күткүзмәйла «Баян авулни» башлиди. Әмирниң домбрисиму қошулди. Әмир домбрини аста чекип олтарған болсиму, өзгичә зил, тиләкдаш бир саз яңрап кәтти. Баянавул үстидин булут кәтмәс, Қиядики түлкигә қушум йәтмәс. Ақ боз өйниң кәйнидин узатқанда, «Хош бол, җеним» дегиниң әстин кәтмәс... Үмитей бу нахшиниң сөзлирини арман гумани билән наһайити мәхпий сирдәк қилип ейтти. Шуниң үчүн бу сөзләр, бу аһаң илгири ейтилған нахша әмәс, дәсләпки қетим мошу йәрдә ейтиливатқандәк туюлди. Йеңи көрүнгән айдәк, қилдәк назук, лекин ениқ сири бар бу нахша, қизниң чин қәлбиниң садасидәк болуп чиқти. Мошу қундуз төпә кийгән, алтун пәйпәзә асқан, чирайлиқ кийингән гөзәл қиз бу нахшини ейтқанда, үзидики непиз қизили өчүп, рәңги бузулуп кәтти. Униң оң мәңзидики қара меңи ениқ көрүнүшкә башлиди. Буниму олтарғанлар наһайити диққәт билән тиңшиған еди. Үмитей нахшисини аста төвәнлитип келип: «Мошуниң билән түгәттим» дегәндәк, үзидин бир шатлиқ нурини чечип өтти. Босуғидин төргичә ихлас билән тиңшап олтарғанларға бир қур көз ташлап, йәнә йеқимлиқ авази билән сипайи күлүвәтти. Үмитей нахшини ейтип болуши биләнла, қешида, оң тәрипидә олтарған яш келин Әйгеримгә қарап. – Нахшиниң новити һәқиқий нахшичиға келип қапту! Қени, әнди өзиңиз ейтиң! — деди. Бу чақчақтин кейин, олтарғанларниң һәммиси Әйгеримгә қариди. Чәттики өйләрдин бая келип босуғиға йеқин олтарған қери-чүри аялларму интизарлиқ билән: Келин ейтиду, келин! — дейишип, бир-бирсигә пичирлашти. Әйгеримниң сазиғиму Әмирниң домбриси җор болуп, төвәнки пәдилиридин үн чиқирип: «Бол, бол, ейтқин» дәп сайрап туратти. Әйгерим Үмитейгә хиҗаләт болуп, қизирип қарап: – Қой, әзизим, қой, маңа тоғра кәлмәйду... — дәп иза тартип аста күлүп қойди... – Сениңму қатардин қалидиған йолуң йоқ. Һеч болмиғанда, авул нахшилиридин болсиму бир-икки җүпни ейт! — деди Абай вә өзиниң җандили билән тиңшайдиғанлиғини билдүрди. Биржан, Базаралиму, Балбала, Үмитейму, Әйгеримниң нурлуқ үзидин көз үзмәй қаришип қалған еди. Униң яш нурлуқ үзлири, хусусән, кичикинә көзлири, бәк мәптункар еди. Мошу мунайим қарайдиған ойчан көзләрдә алаһидә бир нур парлап туратти. Техи әнди йетилгән яш вақтида, пак чеғида, аппақ үзлүк, қаракөз аялларда, камдин-кам учрайдиған бу нур бәзидә қарирақ көзиниң астида сәл назланғандәк болуп туриду. Бу нур чәксиз, пак, таза яшлиқта қисқа муддәт сақлинип туридудә, кейин учуп кәткәндәк болуп, йоқилип кетидиған бир гөзәлликниң нишани еди. Қарикөзлүк чирайлиқлар нурғун болсиму, буниңға охшаш хусусийәт наһайити кам учрайду. Абай Әйгеримниң үзидики башқилардин пәриқлинип туридиған мошу хусусийәткә узақ тикилип қаратти. Ичидә: «Нурлуқ көз», «Хума көз», дәп мошуни ейтса керәк» дәпму ойлатти. Мана шундақ нурлуқ, чирайлиқ көзлири билән төрдә олтарған Балбалаға карап олтирип, Әйгерим нахшисини башлиди. Униң ейтишида нахшиниң башлинишидики аһаңниң созулидиған җайиму чирайлиқ долқунлап кетәтти. Яш яриға қийпаш қарап олтарған Абай, йәнә Биржан нахша ейтиватқандикидәк, өзгичә һис долқунлирида, бир әҗайип һаят-сүрәт дуниясиға чөкүп кәтти. — Һәй, Биби, ейтай саңа ич-сиримни... Буниңдин кейинки сөзләр Абайниң қулиғиға кирмиди. Бир нәрсини билдүрүватқан сөзләр әмәс, аһаң билән авазла аңлинатти. Бирнәччә күмүч қоңғурақлар қошулуп, бир сада бериватамду? Яки болмиса қандақту-бир көзгә көрүнмәс ақ қанатлиқ есил зат көк асманда күн нурини әкис әттүрәмду? Күмүчтәк иллиқ нур чечип, сирлиқ асманға, намәлум сәпәргә чақириватамду? «Қени, бехиллиқ қилмай, зилва боюңни көрсәткинә! Изһар етилмигән сирларни сақлап ятқан жүригиң бар, шу сириңни ачқина! Егизликкә, һүнәргә бар авазим билән вақирап қичқирай. Мүрәңгә артилған еғир жүкни, мону жүригиңни парә-парә қилған әһвалдин қутулғина!.. Шунда... Шунда сән өзәңдинму, мошу ипәк яғлиқ салған яш гөзәлдәк, қешинда олтарған яриңдәк, униң нурлуқ көзлири билән булбул авазиға охшаш зил авазидәк, аппақ тамиғи вә аққизил үзидәк, ярашқан яшлиқтәк парлақ сәнъәт орғуп чиқар еди! Тартинмай, бери чиққинә, мөкүшмәк ойнимиғинә әнди! Мениму башлап маң, өзәңму жуқури өрлә. Мону назук, иллиқ қара көзләрниң астиға орнишип, йошурунуп турған қара нурлуқ сайиға охшаш, тартинчақ, баһаси йоқ һүнириңни ачқина!..» дәватиду. Көпчиликкә қарап ейтиватсиму, назлиқ тиләклирини Абайға ейтиватиду. Нахша тохтапту... Абай Әйгеримниң үзигә қарап: «Аппақ толуқ иңәклириң немишкә һәрикәтләнмәй тохтап қалди? Непиз, чирайлиқ, қип-қизил ләвлириң һелиқи назиңни немишкә тәкрарлимайду? Жүрәккә от салған аппақ, маҗандәк таза чишлириң немишкә йошурунди?» дегәндәк, хелә вақитқичә Әйгеримниң үзигә тиклинип қарап қапту. Нахшини тохтатқан Әйгерим күлүмсирәп туруп, қимиз сунуп, Абайни йәнә өзи охатти. Абай қимиз қуюлған чөчәкни алмай туруп, қашлирини мидирлитип, һошиға кәлдидә, узақ созуп: — Япиримә-ә-әй! — дәп күлүвәтти. Сунған қимизни ери алмиғандин кейин, хиҗаләт болған Әйгерим, қизирип, мийиғида күлүп олтиратти. Абай уни әндила сезип, дәрһал униң қолидики чөчәккә йепишти. Йәнә бир қоли билән Әйгеримини қучақлап, ипәк яғлиғиниң үстидин һөрмәт билән силап-силап қойди. Босуғида олтарған һелиқи Ийис момайдин башлап, қери аялларниң һәммиси: – Өргилип кетәй, келинҗан, һөрмитиң өссун! – Худайим көңлүңни көтәрсун... – Бу дуниядин мошу нахшаңни ейтип, мошу иллиқ чирайиңни бузмай өткин,— дейишти. Кейинки алқишни Ийис момай ейтқан еди. Абай дәрру бурулуп Ийискә қаридидә: – Япирим, бу Ийис анамниң алқиши қандақ яхши! Мошуниңға амин дегинә Әйгерим, — деди. “Әйгерим алаһидә бир һөрмәт билән Ийис аниға карап: – Амин, ана! — дәп, өзи кәйнигә силҗидидә, Ийисни өзиниң йениға чақиривелип, қимиз тутти. Әйгеримниң нахшиси Биржанғиму күчлүк тәсир қилған еди. У хошамәт қилғандәк болмисун дәп, ойини тешиға чиқармиди. Пәқәт Жиреншела өзини тохтиталмай, қозғилип қойдидә: – Һәй, халайиқ, бу Әйгеримниң авазиму яки бейиштин чиқиватқан авазму? — дәп, һәммини күлдүрүвәткәндә, Биржан Базаралиға қарап, аста: – Нахшини ейтса, мошу Әйгерим ейтсундә! — деди. Һәқиқий сәнъәткар башқа яшларниң қатарида өзиниму айимиди. Өй егисиниң ғиза алдидики нахшиси той тарқаш нахшиси һесавида болди. Ғиза тәйяр еди. Кишиләр қозғилип, босуғидикиләр ғизадин хәвәр елип, талаға чиқишқа башлиди. Шу вақитта меһманларму шамалдап кәлгили талаға қарап йол тутти. Әйгерим орнидин туруп, қимиз ичилгән қача-комучларни жиғиштуруш ишарисини қилди. Шу арида, ишиккә чиқип кетип барған меһманларға яндишип, сиқилип өйгә киргән Калиқа Абайниң йениға келип: – Телғара, меһриваним, сени анаң қичқириватиду! — деди. Абай Әмир билән Оспан, Әйгеримгә қарап: – Мән кечикип қалсам, күтүп олтармаңлар. Меһманларға аш тартивериңлар,— дәп қоюп, чиқип кәтти. 2 Чоң өйдә Улҗан, Айғиз, Дилдә — үчила олтарған екән. Шулар чақиртқанға охшайду. Яғлиғиниң астидин көрүнүп турған икки чеккисиниң чечи мошу күнләрдә аппақ ақирип кәткән Улжан, авалқидәк толуқ болсиму, қерилиққа бойсунғандәк көрүнәтти. Үзлири сәл сарғайған. Пешанисидики қоруқлири көпәйгәндин ташқири, чоңқурлишип, созулуп кәткән еди. Абай анисиниң һаятта еғирлишип кетип барғанлиғини, хусусән, мошу кейинки жилларда икки җавғийиға чүшкән икки җүп чоңқур қоруғидин байқап жүрәтти. Бу икки чоңқур из ениқ вайим излири, қайғу-әләм дағлири еди. Мана шу қоруқ излири, хусусән һазир рошәнлишипту. Дәртлик, муңлуқ аниниң үзи оюн-күлкигә толған яшлар авулидин кәлгән Абайға ғәзәплигирәк болуп туюлди. Гәп қилмай олтарған анисиниң үнсиз үзила Абайға «гунакарсән, әйипләймән» дегәндәк көрүнди. Абайниң көңлидә қорқунуч арилаш рәнҗиш пәйда болдидә, өзигә ейтилидиған һөкүмни күтти. Лекин анисиниң меһриванлиғи үзидин әкис әтмигән билән ичидә өз қелипини өзгәртмигән екән!.. У әһвал дәсләпки ейтқан сөзидинла ениқ билинди. – Абайжан, — дәп, ағинә сөз башлидидә, Улжан оғлиниң үзигә қариди, — “Ойму көп, қайғуму көп ойлавәрсәң, ойму йоқ, қайғуму йоқ ойнавәрсәң!” — дегән гәп бар.— Сән шу сөзни ойлап көрдүңму, балам? — деди. Абай тәмсилниң тегидә қанчилик салмақниң барлиғини сезип, чапсанирақ ейтсун дегән нийәттә: – Шундақ болғинидә, апа! — дәп аниси тәрәпкә бурулуп, сөзниң давамини күткәндәк тәлмүрүп қариди. – Қери атаң сәпәргә кәткили хелә вақитлар болди... Һечбир дериги йоқ, җим-җит болдидә, кәтти. Қөңүл әндишидә. У қандақ, бу қандақ? — дәп, бирдәм җим болуп қалди. Айғиз гәпниң бу тәхлиттә башлинишиға рази болмай, тақәтсизлинип: – Саңа биз ейтмисақ ким ейтиду? Бир қетим әмәс, бир күн әмәс, пүтүн алтә ай язни оюн-күлкә билән өткүзгиниң немиси? Шундақ қилидиған күнләрмиди; сениң немә оюң бар? — деди. Абай барлиқ гәпни ейтип болсун дегәндәк қилип, унчуқмиди. Икки аниниң сөзини давамлаштуруп, әнди Дилдә сөз башлиди. Үни қәтъий яман ғәзәп билән, йерилип кәткидәк қилип, тәнилик сөзлиди: – Немә ойи болатти? Җода қилинғандин кейин ойлиғичилиги қаламду? Ашиқ болуп алған яри, җодигәр нахшичи болғандин кейин, җенини пида қилип, шуниңға яхши көрүнүшниң койида жүрүдидә! — деди. Көзлиридә ғәзәплик яш бар еди. Улжан буниңға охшаш аччиқ гәпләрни тохтатмиди. Йәнә бир гуна қойди: – Авулдики меһман — пәқәт мошу нахшичи, сазәндиләр билән қиз-җуганларла әмәс, маңа, Дилдә келинниң анисиму кәпту. Уму сениң анаң едиғу, балам. Униңғиму иллиқ чирай көрсәткиниң йоқ. Қәдирдан қудисини күтидиған атаң болсимиғу кашки. Униң издәп кәлгини мән әмәс едиғу. Көрүп келәй, җан бар йәрдә қаза бар, дуаримни берип келәй дәп, издәп кәлгини сән едиң. Буниму ойлимайсән. Кимдин чәтнәп, нәгә еғип кетип барисән? — деди. Гәп шу йәргә кәлгәндә, дәртлик яш төкүп олтарған Дилдә техиму ғәзәплинип кәтти: – Сиңири чиққан гадайниң қизи босуғамни көрүшкә лайиқмеди! Мана әнди бешиға пүркәнгән яғлиғини ташла-ташлимайла, хошаллиғини йошуралмай, кечә-күндүз нахшисини ейтип, мени дәпсәндә қиливатиду. Қақ гадайниң қизини әдитиватқан...— дейишигә, Абай тамиғини қирип, рәңги өчүп кәттидә, ғәзәп билән Дилдәгә қариди. Әву өй күн нуридики көңүллүк һаятниң баһар ейиға охшатти. Бу өй болса, җут келидиған жилниң кәч күзигә, қара булутлар қаплиған соғ боранлиқ күнләргә охшайду. Абай Дилдәниң сөзини түгәткүзмиди: – Қой, Дилдә! Тилиншидәк атаңдин сени паң қилип яратқан мән әмәс. Шуләндәк йәргә чөл яратқан мән дәп ойливедиңму?! — дәп, ғәзәплик тәнә сөз қилди. Шуниңдин кейин һәм униңға һәм анилириға җавап берип. — Меһминим Биржан. У — Тобиқти ели илгири-кейин көрмигән сәнъәт егиси. Әлдики яшларни жиғип, җандили билән тиңшитиватқан ялғуз мән әмәс. Биржанни көргәнму арманда, көрмигәнму арманда... Билидиған болсаң, униңдин көрә әву Ақилбай, Әбиш, Мағашқа охшаш балиларниң һәммисини әвәтип, аңлитип қалсаңчу! — деди. Дилдә авалқидинму бетәр көкәп: – Балилирим бармайду... Әнди шу җодигәр хотунниң босуғисидин марап турмиғини қалған екәндә, атиси һаят чағда тирик житим болуп!.. — дәп һөкүрәп жиғлап, өйдин жүгрәп чиқип кәтти. *** Дилдә чиқип кәткәндин кейинму, Абай анилири билән мурассәгә келәлмиди. Бирталай гуна қоюшқандин кейин, иккила анисиниң ойи — һеч болмиса, шу оюн-күлкини Дилдәниң өйидә қилса болмасмеди, дегән пикир екән. Айғиз болса, очуқтин-очуқ ейтти: — Әйгерим тола һәддидин ашмисун. Сенила пана қилса, илаҗә йоқ. Қәйәрдә олтарғанлиғини, Байшориниң қизи болуп туруп, кимниң авулиға келин болуп чүшкәнлигини биләмду? Кәлгән йерини байқисун. Униң нахшиси бизниң мәйдимизни дәссигәндәк туюлуватиду. Буниңдин кейин үн чиқиридиған болмисун! — деди. Бу — буйруқ, қаттиқ чәкләш еди. Абайниң Әйгеримгә ичи ағрип, һелиқидәк адаләтсизлик билән қилиниватқан зорлуқларға қиймайдиған болсиму, үн чиқармиди. Аниларниң буйруғи ейтилди. Уни ейтқузуватқан Дилдә, шуниң җаһиллиғи билән қопаллиғи. Абай шуни чүшәнгәнсири Дилдәгә наһайити рәнҗип, бәк хапа болди. Анилириниң буниңдин кейинки сөзлирини гәп қилмастин тиңшап олтардидә, чиқип кәтти. Яшлар жиғилған авул тәрәпкә кетип барған Абайни, Айғизниң өйидин чиқип келиватқан Майбасар чақиривалди. Сақилиға ақ кирип қалғини болмиса, Майбасарниң чирайи авалқидәкла қизил еди. Бу күнләрдә сәмирип, салапәтлик адәм болуп қалған. У Абайни чоң өйниң кәйнигә, чәтирәк бир йәргә апирип олтарғуздидә: – Абай, мени һелиқи Түсипниң хотуни — меһман болуп кәлгән қейинанаң әвәтти. Әттәй «сән ейтқин» деди. Маңа ейтқузуватиду, уқтуңму? — дәп, инисиға салқин қарап: — «Ким билән сөзлишиватқанлиғиңни билип қой», дегәндәк қадалди. Абай, Майбасарниң һәйвисигә писәң қилмай, бир тикилип қаридидә, заңлиқ қилғандәк күлүвәтти. Майбасарму пәрва қилмиғандәк болуп, қапиғини түрүвалди. — Қейинанаң болса илтимас қиливатиду, мән болсам, буйруватимән. Мону Түсипниң хотуни кәткичә Дилдәниң өйидә бол. Әйгеримниң өйидин чиқмайдиған болувалдиңғу, бир нәрсә берип, баш-көзүңни айландуруп қойдиму, йә? Яки қош хотун алған ялғуз сәнлиму? Ата-боваңниң һәммиси алған. Алған болсаң, қаидисини сақлимамсән? Дилдәгә тамамән ят болуп кәттим дәп жүрәмсән? — деди. Абайға бу гәпләрму тәсир қилмиди. У Майбасарниң сөзини ахириғичә аран чидап тиңшиғандәк болди. – Майөке, мошу... — дәп, сөзни чирайлиқ башлиди у, — өмүр өтиду, һөсүн солушиду. Бәзи сақалларға «әнди тохта!» дегәндәк қилип, ақму кириду. Лекин байқисам, шундиму солмайдиған тил, солмайдиған бир тиләк дегәнму болидекәнғу! — дәп, ғәзәп арилаш күлүвәтти. Жигитниң күлкиси шунчилик тәсир қилдиму, әйтәвир, Майбасар дәрһал чүшинип, өзиниң ямпишиға бирни қоюп: – Вай, шум заманниң балисийәй, қуруттуңғу! Һелиқини унтиғанду, дәп жүрәттим. Техила пәйтини издәп жүргәнмедиң? — дәп, қақаһлап күлүп кәтти. Абайниң ғәзивиниму, заңлиқ қилған күлкисиниму мошундақ чақчаққа айландурған болуп, өзигә йолатмиди. У сөзини йәнә тәкрарлиди: – Дилдә сениң яриң әмәсму? Яки натоғри параң қиливатимәнму? Йә орус китаплирини нурғун оқуғанлиғиң үчүн, икки хотун алмайдиған орус болуп қалдиңму? – Бу җәһәттин орус болғиним дурус болиду, немә қилаттиң? – Һой, өзәң немә дәп билҗирап олтирисән? Шунчә балилири билән Дилдә немә болмақчи? – Дилдәгә мениң керигим йоқ. У маңа нисбәтән ғәзәп билән өчлүктин өзгә туйғуларниң һәммисидин айрилған... – Хош, шуниң билән уни ташлиғиниңма? – У балилиримниң аниси. Яхши ана болса, йеқин достум болиду. Униңға қанаәтләнмисә, ихтияри өзидә! Йоли болсун... Гәп шу!.. — дәп Майбасарниң сөзини давам қилдурмидидә, рәңги өчүп, қапиғини салған һалда орнидин турди. Майбасар бир немә демәкчи болуведи, Абай: – Қоюң, мошуниң билән тохтитиң. Бу – мениң шәхсий ишим, қериндашлар, аяқ басмайдиған ишқа арилашмаңлар! — дәп Майбасарниң ағзини ачқузмиди. Шуниңдин кейин у Майбасарға ейтмақчи болуп жүргән бир гепини башлиди. Бу Майбасарниң хиялиғиму кәлмигән башқа бир гәп еди. Абай һели анилириниң өйигә келиватқанда, Байсүгүрниң жиғлап жүргинини көргән. Балини бәзләп, йетиләп келиватқан Баймағамбет Абайға Майбасарниң үстидин шикайәт қилған еди. Һазир шу гәп есиға чүшүп қалған Абай: – Дәрвәқә, мениңму сизгә бир сөзүм бар. Буни рәнҗип, һәтта ечинип туруп ейтимән. Байсүгүрни немишкә урдиңиз? Өлүк билән тирикниң арисида, ғерип болуп атиси ятиду. Умумән, мошу авулниң малчилирини немишкә урисиз?! — деди. Абайниң рәңги бузулуп, ғәзәплинип кәткән еди. Лекин Майбасар бу гәпләргә һодуқмиди. – Вай, қойсаңчу, малчи-хизмәткарлар һәддидин ешип кетиду. Егисини тонуп жүрсун. Һечнемә болмайду! — дәп, әһмийәтсиз қалдурушқа тиришип көрүведи, Абай техиму ғәзәплинип, қаттиқ сөзләп кәтти. – Яқ, бекар ейтисиз, малчилар, һәддидин ашмайду. Қайси әһвалиға һәддидин ашиду? Көзлиридә көк чивин өмүләп жүргән бечариләрдә немә қувәт бар дәйсиз? — Бу авулниң үстидин һә дегәндила қамча ойнатмаң! — деди. Майбасарниң мошу язда малчиларни бирнәччә қетим урғанлиғини Абай есиға алди. Майбасар болса, буниңғиму бой бәрмәй, гәп талашмақчи болуведи, Абай униңға еғиз ачқузмиди. – Немә! Сиз һөкүм жүргүзидиған житим-йесирларниң авулиму бу? Өзимизму барғу, бала әмәсмиз, буниңдин кейин теч жүрүң! Холум-хошниларни урмақ түгүл, һәтта көзиңизни алайтмаң, бирсиниң маңлийиға чәккүчи болсиңиз, яман болуп қалимиз. Җиддий яман болушимиз. У вақитта мениңдин хапа болмаң. Бүгүн Байсүгүрни урғиниңиз, өзәмни урғандин қаттиқ билинди. Билдиңизму?.. Ейтарим шу! — дедидә, меһманхана тәрәпкә қарап кәтти. Майбасар бу йәрдә гәп қилмай қалсиму, бу авулдики оюн-тамашини тохтитиш чарисиға җиддий киришкән еди. Абайни анилири чақиртқанда, бәзибир меһманларғиму адәм әвәткән еди. Сүгүрниң оғли Әкимхожиға Майбасарниң өзи киши селип: «Авулда мирза йоқ, көпчиликниң көңли әнсизчиликтә. Буни Әкимхожиниң өзиму билидиғу. Бу авулни қиз-җуганға аяқ асти қилдурувәрмәй, өзи баш болуп тарқитивәтсун» дегән сөзни ейтқузди. Чирайлиқ Үмитей Айғизниң сиңлиси һесавида еди. У Қара Батур Есқожа дегән адәмниң қизи болидиған. Униңға Айғизниң өзи һәдилик буйруқ қилип: «Әнди йетәр, авулға қайтсун» дәпту. Майбасар билән Айғиз өзлириниң мошу тәхлиттә Абайниң меһманлириниң кәйпиятини бузуватқанлиғини Абайға сәздүрмиди. Меһманлар кәтмәкчи болсиму, алдирашниң сәвәплирини бир-бирлиригә билдүрмиди. Авулдики холум-хошна, малчи, бала-чақиларни Абайниң өйигә йолатмай, һайдап жүргән Айғизлар Абайниң тутқан йолиға мана шундақ қарши һәрикәт қилишти. Шундақ қилип, Абай йенип кәлгәндә, өйләрдики меһманларниң атлири тоқулуп, тәйярланған еди. Абай меһманларниң туюқсизла маңғиниға һәйран болсиму «әтә кетидиған Биржанни хали йетип дәм алсун дегән болса керәк», дәп ойлиди. Абай өйгә кириши билән ахирқи қимизлар ичилип болуп, меһманлар һөзүрханлиқ билдүрүп, хошлишип, Абай вә Биржанни қиймиған һалда янмақчи болушти. Һәр тәрәпкә топ-топ болушуп тарқишип кетип барған меһманларни Абай, Биржан, Ербол, Әйгерим узитип, атлириға миндүрмәктә еди. Әң алди билән бир топ болушуп, Сарикөл, Қопа тәрәпкә қарап, Әкимхожа вә Қеримбали маңди. Оралбайму шулар билән биллә кәтти. Нахшичи Мирзағул билән Үмитейни елип, Әмир Пушантай тәрәпкә қарап йол тутти. Әмирләр атлиниш алдида Абай билән Биржанни өз авулиға меһманға тәклип қилди. Әтиликкә йолға чиқидиған Биржанға шу авулда қонуп өтүшкә тоғра кәлгән еди. Бу тәклипни Абай мақул көрди. У өз авуллирида йәнә бир кечә меһман қилип әвәтишни наһайити орунлуқ дәп һесаплиған еди. Йәнә бир топ — Балбаланиң топи еди. Бу чағда атни аллиқачан тоқутуп қойған болсиму, қайси тәрәпкә меңишини билмәй турған Базарали Балбалани қиймай қарап турди. — Ва, Ләйлисидин айрилған Мәҗнунниң күни қурсун! Мениңму етимни елип келиңлар! — дәп буйриди. Ербол униму атландурди. Базарали Балбалаға яндишип кетип барғанда, Абайниң өйиниң алдида һелиқи ахирқи сөзләрни аңлап, қизғанчуқ соғ көзләр билән қарап турған бир киши бар еди. У Қулиншақниң «бәш қашқисиниң» бири — Манас еди. У ахирқи топ меңип кетиши биләнла, Айғизниң өйидә олтарған Майбасарни чақирип чиқтидә, номус билән өчлүккә толған бир сөзни ейтти. – Базарали Балбала билән йеқин жүриду дегән гәпни сирттин аңлап, бизниң Торғай ели наһайити хапа болуп жүргән еди. Сөзлиридинму, қилиғидинму шу гәпниң һәқлигигә бүгүн көзүм йәткәндәк болди. Майеке... Айрилишалмай, әйнә Әнеткә қарап кетип бариду. Мал төләп, егиләп қойған қизимизни йолдин чиқирип кетип бариду, көрдүңму?.. «Әрни – номус...» дегәндәк, мәнму теч яталмаймән. Қизниң ери, бизниң Бесбесбай дегән инимиз, өзи батур, аччиғи яман жигит. Уму өзини аяқ-асти қилғузмаймән дәп жүргән адәм. Ейтип қояй. Хош, әнди Қавминниң мону тоң бойнини немә қилсам болиду? — деди. Униң рәңги аппақ татирип кетипту, өзи сәвирсизләнгәнликтин, қирғиз өрүм қамчисиии тутуп турған йоған қоли титирәп кетип бариду. Майбасар мошу жили Базарали билән Нурғанимниң өзара мунасивити һәққидә сөз аңлап, чишини чишләп жүрәтти. Һазир униң көзлири күлүмсирәп, бурун төшүклири кәңийип, рәңги өчүп кәттидә, җававини қисқа қилип, йошурун ейтти: – Һазир тәгмә, пәқәт кечиси күт. Балбаланиң босуғисидин чәткә чиқиду. Һечбир гуманму, тенип кетишму болмайду, қолини бағлап, барлиқ гунайини гәдинигә артип бәргини шу әмәсму? Хош, шуниңдин кейин Бесбесбейиң, Бәшқашқаң болуп, билгиниңни қилмамсән. Әймәнсәңлар силәрни йәр жутсун. Униңдин көрә өлгиниңлар яхши, билдиңму? — дәп Манасниң көкригигә ноқидидә, — бар! — деди. Шу ахшими Барлибай түзлиңидики Қунанбай авулидин һәр тәрәпкә кетип барған топ-топ яшлар, зич олтиришқан бирнәччә йүз авулларниң йенидин, қелин олтиришқан хәлиқниң арисидин өтүп кетип барғанда, әркин, гөзәл нахшиларни ейтишип өтүшти. Гайида аһаң долқунлири булбул сайришиға охшап келидиған «Жигирмә бәш» аңлиниду. Гайида жуқури аһаң билән мәғрур ейтилидиған «Җанбота» нахшиси қулаққа кириду. Бәзидә шох авазлиқ, сирлиқ нахша — «ямпаш сипар» ейтилип кетиду. Бу асманға көтирилип, дәрия долқунидәк әтрапқа тарқилип кетип барған, Биржанниң есил һүнири билән сәнъити еди. Бу Биржан елип кәлгән ғәзниси, гайида җараңлап Әмир, Оралбайниң авази билән ейтилатти. Бу нахшилар гайида бойиға йәткән Балбаланиң толғинип, созулуп чиқидиған инчикә, лекин җараңлиқ жирақларға кетидиған авази билән вә чирайлиқ нахшичи Үмитейниң, һөсни сипайә Керимбала авази билән өз сирини баянлайду. Әркин арзулуқ нахшиларниң һәммиси: «Һаят, һаят, сени яхши көримән! Сәнъәткар, нахшичи қәддиңни расла, қанат қақ! Көңүллүк кәчтә муңлуқ көңүл сир ачиду. Азат, есил, пак көңүлләр дәрдини изһар қилиду», дегәндәк болиду. Бәзидә: «Сән қәйәрдә, тапқин мени, қәдирлик яр, хасийәтлик қара көзүм!» дәтти. Көрәймән өз шорумдин тутувалса... — дәп ейтиватқан қизниң җениниң пидалиғини қараңа! ...Сән есимгә чүшкәндә, қара көзүм, Йорутай тағ бағирлап ач бөридәк. — дегән ялқунлуқ жигитчу? Яки: – Ақ боз өйниң кәйнидин узатқанда. «Хош бол, җеним» дегиниң әстин кәтмәс» дегән адил жигитниң сөзи қандақ? Йә болмиса: – Ақ йүзүңни көргәндә, кәттим ерип... — дегән жүрәк нәпәслирини қараң. Тәкрарлайдиған йәрлири болса: «Қара көз», «Амриғим», «Чирайлиғим», «Шатлиғим», «Тақәтсиз қалдим» дәп үзүләтти. Улар җенини тәғдим қилғандәк болуп, барлиқ һаятини вә ахирқи нәпәсини ашиқ яриға беғишлап, чин қәлбидин дуа бериватқандәк болатти. Тилидин бал тамған, лавулдап янған яшлиқ отлири, Тобиқти яйлақлириниң ғәмкин, қараңғу кечисини чақмақ отидәк йерип өтүп кетип баратти. Бу әлниң яшлириға Биржан әкелип бәргән жүрәк тили, хиялниң нури мошу еди. Шу ахшими, Әнет елигә қарап кетип барған Базарали, ат үстидә нахша ейтип келиватқан Балбаланиң қәдди-қамитигә, зилва бойиға, чивиқтәк инчикә белигә қизиқип қаратти. Шу ахшими Керимбала билән Оралбай қошулуп, чирайлиқ нахшилар ейтишти. Өзи нахшичи болмисиму, нахшини бәк яхши көридиған Қеримбаланиң акиси Әлимхожа, йол бойи икки маһир нахшичини нахша ейтқузуп келивататти. Шу ахшими, сүптәк айдиң, сир хумар ахшими нурғун йолдашлириниң оттурисида келиватқан Әмир билән Үмитейму үн қатмақта еди. Шу ахшими зор һүнәр, тәсирлик нахшидин хошлишар ахшими өйдә қалған Биржан билән Абайниң олтиришида йәнә Әйгерим нахша ейтмақта. У авал: — Мән ейттимғу, болдиғу әнди. Мәҗбур қилмисиңизчу, Абай! Биржан акимизни ейтқузувалайлила! – дәп, бирнәччә қетим тартинип туруп соранди. Әйгерим нахшиға диққәт қилип, берилип тиңшаш билән биллә, нахша ейтишниму яхши көрәтти. Қулақ селип ихлас билән тиңшайдиған, уқумлуқ адәмләрниң ичидә нахшини роһлинип, қанаәтлинип олтирип, бар вуҗуди билән ейтатти. Кейинки айларда йенида Абай тиңшап олтарса, униң нахшиси шу Абайдин алған илһамиға, шатлиқ ялқуниға охшатти. Биржан билән Абайла тиңшаватқан чағларда нахшисини мошу иккисигә беғишлап, һәр нахшисиға һәммә зоқини, һәммә һөрмәт вә хизмитини беғишлап ейтиватқандәк болатти. Таң сәһәрдә өзи туғулуп өскән угисиниң алдидики гүл бәргигә қонуп, шу гүлләргә қарап олтирип, чәксиз илһам билән хәндәк урған булбулдәк сайратти. Лекин, мошу ахшам униң нахша ейтқуси кәлмәй, өзини тартқини раст. Чүнки күндүзи чоң өйдә Абайға ейтилған наразилиқ, кәчқурунлуғи буниңғиму ейтилған еди. Абай Әйгеримни аяп, күндүзи болған гәпләрни аңлатмисиму, Айғиз билән Дилдә униң өзини чақиртивелип, қаттиқ, еғир сөзләрни ейтқан еди. «Абайға ейтилған сөзләр униңға кар қилмисиму, саңа ейтиватқан чоңларниң мәслиһәтлири йәрдә қалмаслиғи керәк» дәп олтирип, униң кәмбәғәл Байшораниң қизи екәнлигидин тартип, та һазир қандақ мәртибигә йетишип олтарғанлириғичә ейтилған еди: «Көкригиңни кәрмә, көзүңгә қарап маң... көзүңни ечип қара, кимниң йәлкисигә минмәкчи болуп жүрисән!» дейишкән еди. Әйгеримниң өмридә ойиға кәлмигән, униң тәбиитидә болмиған, “тәкәббур” дегән төһмәтләрниму ейтқан. Әйгерим көзигә яш алған һалда, деми сиқилип, рәңги өчүп, көйүп өчкәндәк, отқа чүшүп чиққандәк болған еди. Униңдики әдәп билән тәрбийә, Абайниң достлуғиға болған пак қәлби вә нахшиси наһайити яхши көрүши — өзини ақлап бирәр сөз қилишқа йол бәрмигән еди. Әйгерим бир еғизму сөз қилмиди. Нахшида гуна йоқ. Хусусән, Абайниң буйруғи билән ейтқан нахшилири ақ көңли билән, ишқи билән ейтилған нахшилар пак вә гунасиз еди. Бу нахшиларни балилиқ чағлирида, кәмбәғәл ата-анисиниң өйидә ейтқанда, һечким әйиплимигән: һөкүмран авул нахшиғиму һөкүмранлиқ, зорлуқ қилидекән. Ичидә шуни чүшинип, сөзму қилмиди. «Ейтқузған Абайғу!» дәп, ақланғусиму кәлмиди... Лекин униңға наһайити еғир тәккән бир зәрбә, өмүрвайәт есидин кәтмәйдиған бир хорлуқ, дәрт-әләм: «Биз — бай авулимиз, сән – қулға лайиқ гадайсән. Бу һөкүмран, ордилиқ авул. Сән – униң малчиси, қуллири чиқидиған авулдин чиққан парчә-пурат адәмсән. Сениң йолуң инчикә, меңиш-турушиң бечарә болсун. Бешиңни төвән тутуп жүр. Үниң чиқмисун. У саңа ешип кәткәнлик болиду. Сән егә болидиған тәңлик әмәс!» — дегән сөзләр болди. Әйгерим шунчилик адаләтсиз қопал, шәпқәтсиз зорлуқниң күчини сезип янди. Қамчисидин қан тамған, хиянәтчи авулниң Әйгеримни чөчүтүп, рәнҗиткән мудһиш қияпити мошу еди. Лекин Абай билән Биржанму, шу өйгә келип олтарған қейининиси Оспанму, Ерболму Әйгеримни ихтияриға қоюшмиди. Хусусән қопал сөзлүк, уттурла сөзләйдиған Оспан, йәңгисиниң қешида йеничә йетивелип: — Һәй, Әйгерим, йеңи чүшкән келинниң сөзини йәргә ташлиғинини қайси атаңниң заманисидин башлап көрдүң? Буйруймиз! Җениңниң барида ейт! — дәп, барлиқ йәңгилирини айимай, буйруқ қилип, өзиниң сөзини өткүзидиғанлиғини көрсәтти. Әйгерим тамиғини қирип, наилаҗ көнгинини билдүрүп, нахшини ейтишқа башлиди. Әйгерим бирнәччә җүп нахша ейтти. Биржан билән Абай синақтин өткүзүватқан шагиртниң нахшисини диққәт билән тиңшиди. Әйгеримниң язичә Биржандин үгәнгән барлиқ нахшилириниң һәммисини ейтқузушти. Лекин Әйгеримниң һазирки кәйпияти өзиниң синаштин өтүватқанлиғини ойлап хиҗаләтчилигини һис қилишка яр бериватқини йоқ. Бая кәчқурунлуғи аңлиған көңүл җараһитини һис қилмақта. У қопал, зор күчниң адаләтсизлик билән қиливатқан зорлуғини һазирму ойлап, пак қәлбиниң хорланғанлиғини һис қилмақта. Лекин шуни сезингәнсири, униң қәлби Абайға техиму уқақ тартатти. Шатлиғи, қизиғи тола, иссиқ оти тола ярини җан-тени билән сөйгиси келиду. Өмүрдә мундақ һис қилмиған, алқиш арилаш муһәббәт отини хусусән бүгүн өз қәлбидин ениқ көриду. Шундақла һазир Абайниңму ениқ ашиғидәк қарши ялқун чечип, қизиқип, интизар болуп олтарғинини байқайду. Шуни нахша ейтиветип, икки тәрәптин болған қисим, ялқун дәп билгәнсири, көңли көтирилгәндәк болиду. Бир тәрәптин Әйгеримни кичиклитип, йәр билән йәксән қилғуси келидиған, жуңдәк титип ташлиғуси кәлгән күч-зәһәр ятса, иккинчи тәрәптин, мошу дәртләрни Абайдинму һәм йошуруп, һәм униңға өз садақитини билдүрүп, шуниңға беғишлап нахша ейтатти. Әйгеримниң мошу нахшилири, униң күмүч қонғурақтәк җараңлиған авази чоң өйләргә йетип бериши биләнла, шу өйләрдин бу авулға Қалиқа әвәтилгән еди. Һелигәр, мәккар вә бу авулниң пүтүн йошурун сирлирини, үҗүр-бүҗүрини, оғиси билән зәһирини яхши билидиған йеши йәткән Қалиқа Әйгеримниң отавиға үнсизла кирип кәлди. У: «Әйгерим чүшинәр, нахшисини тохтитар» дәп, ойлиған еди. Әйгерим пәқәт нахша оттурисидила орнидин туруп, өзиниң жуқури тәрипидин орун бәрдидә, Оспанниң һелиқи буйруғиға бенаән, нахша ейтишни давамлаштурди. Қалиқа Әйгеримниң нахшисини тиңша-тиңшимастинла, өзидин төвән олтарған келинниң оң ямпишини қаттиқ чимдиғили башлиди... Әйгерим нахшини үзмиди. Лекин мону хорлуқ җенидин өтүп кәтти. «Җамбас сипарниң” ахирқи қурини икки мәңзи оттәк йенип, қизирип олтирип түгәтсиму, көзлиридин мончақ-мончақ яшларни төкүп тохтатти. Қалиқаниң далдисида олтарғанлиқтин, униң бу яшлирини һечким байқимиди. Пәқәт Қалиқа сәзгән болсиму, у һәтта писәңму қилмиди, әксичә, хехирап чиққан авази билән, пичирлап: – Тохтат!.. Һәддиңдин ашма!.. — дәп буйруқ бәрди. Әйгеримниң нахшиси шуниңдин кейинла тохтайду. Андин Биржанниң домбриси җараңлиди. Чоң нахшичиниң йеқимлиқ, чирайлиқ, зор авази яңриди. Нахша барғансири өрләп, яйлақ кечисиниң юлтузлуқ асминиға көтирилип, долқунлап кәтти... Шу кечиси, Әнет яйлиғида шу Биржан нахшилириниң күчлүк тәсиридин пәйда болған бир алаһидә вақиә йүз бәрди. Бу вақиә Базаралиниң бешида болған еди. Көз бағланған чағда Балбаланиң белидин хумарлиқ қучиғини бошатмиған Базарали, бойиға йәткән қизниң авулиға қәдәм тәшрип қилған еди. Базаралини чин көңлидин яхши көрүп, һөрмәт қилған Балбаламу униңдин айрилғуси кәлмәй: – Базеке, бүгүн мениң меһминим бол! — дәп, башлап кәлгән еди. Балбаланиң атиси вапат болған. Авулиға көз-қулақ болуп жүргән чоң акиси өйдә йоқ екән. Базарали қиз билән өйгә кирип кәлгәндә, Балбаланиң өзигә охшаш еғир-бесиқ, қизил-сериқ үзлири тавақтәк аниси бираз хиҗаләт болуп қалди. Чай қоюшқа буйруқ бериш билән биллә, қизини халирақ йәргә чақиривелип: – Җеним балам, бу немә қилғиниң? Қейин жутуң Торғай болса, ишт һавшиса аңлайдиған йәрдә олтириду. «Өйгә аллиқандақ кишиләрни немишкә башлап келиду?» десә, немә дәймән? Қара йәр болмаймәнму? — дәп пичирлиған еди. Сәвирлик, салмақлиқ Балбала, аппақ чишлирини көрситип, сәл йошурғандәк күлүп қоюп: – Апа, «аз күнлүк меһминим сән» дәттиңғу! Қанчилик яшнап-яйрап кетәр дәйсән. Бешимиз бағлинип, Торғайғиму барармиз. Җени чиқип кәтмәс. Базекемни қандақму қийип, нери маң, дәләләймән. Тәшвиш қилма! Яхши күтүп, меһман қилип әвәтивәт! — деди. Шуниңдин кейин пахлан қоза союлуп, қазанға селинип, өй-ичи җанлинип кәткәндә, Балбаланиң роһи көтирилип, ечилип-йейилип, өзиниң әң яхши нахшилирини Базаралиға беғишлап ейтип олтарди. Униң очуқлиғи, хушхойлуғи, әркин мүҗәзи Базаралини бурунқидинму җәлип қилди, жигитниң көңли Балбаладин миң өргүлүп олтарди.