• Әхбаратлар еқими
• 22 Шілде, 2020

Москва Олимпиадиси вә униңдики қазақстанлиқ спортчиларниң утуғи

Йеқинда өткән әсирниң сәксининчи жиллирида алий оқуш орнида биллә оқуған курсдашларниң бирини учритип қалдим. Бир қизиқ йери, аридин қириқ жилға йеқин вақит өтсиму, бир-биримизни оңайла тонидуқ. Ениғирағи, у мени биринчи тониди. Бир-биримизниң, курсдашларниң һал-әһвалидин вақип болуп, арида 40 жилға йеқин вақитниң өтүп кәткәнлигигиму һәйран қелиштуқ. Шу чағда курсдишим биз оқушқа чүшкән жили Москва Олимпиадисиниң башланғанлиғи тоғрилиқ гәп қозғап қалди. Һәр иккилимиз уни ядимизға елип, қобул қилиш емтиһанлириға тәйярлинимиз дәп, телевизор арқилиқ болсиму, толуқ тамашә қилалмиғанлиғимизға әпсусландуқ. Бирақ көргән мусабиқиләр тоғрилиқ ортақлишип, бир-биримизниң тамашә қилалмиған кам-кота йәрлиримизни толуқтурғандәк болдуқ. Савақдаш билән бираз вақитни өткүзүп, өйгә кәлгәндә, шу Олимпиада йәнә ядимға чүштидә, бийил өткүзүлгәнлигигә 40 жил толуватқан илгәрки СССРдики биринчи төрт жиллиқ оюнлири тоғрилиқ мақалә йезиш қарариға кәлдим. Шөһрәт МӘСИМОВ, «Уйғур авази» Һәқиқәтәнму 1980-жили язда илгәрки СССРда XXII язлиқ Олимпиада өткүзүлгән еди. Бийил униңға 40 жил толған екән. Шу мунасивәт билән бирқатар аммивий әхбарат васитилири, айрим порталлар оюнлар тоғрилиқ материалларни, униңға иштрак қилған спортчиларниң әслимилирини йорутуватиду. Мәнму архив материаллирини варақлидим вә хатирәмдә қалған айрим вақиәләрни әскә чүширишни тоғра көрдүм. Мәлумки, Олимпиада оти һәрқандақ Олимпиадиниң рәмзи болуп һесаплиниду. 1980-жили 19-июньда, йәни Оюнларниң ечилишиға топ-тоғра бир ай қалғанда, Олимпиада оти, әнъәнә бойичә, Грекиядә йеқилиду. Униң маршрути 4 992 километрни тәшкил қилип, Грекия, Болғария, Румыния охшаш мәмликәтләрниң бирқатар шәһәрлирини бесип өтиду. 5-июльда от Молдавияниң Леушены поселкиси йенида Кеңәш Иттипақиниң чегарисини кесип, СССР территорияси бойичә 2 294 километрни бесип өтиду. Мәсилән, у Молдавиядә Кишинёв, Бельцы, Единцы, Украинида Киев, Черновцы, Винница, Житомир, Полтава, Харьков, Россиядә Белгород, Орёл, Курск, Тула, Чехов, Подольск шәһәрлиридә болиду. Москвада эстафета басқучи 54 километрға йеқин арилиқни тәшкил қилиду. Уни Минск вә Можайск шоссесидики йол тармиғида қарши елип, андин кейин Кутузов проспектидики Тәнтәнә дәрвазиси арқилиқ елип өтиду. Октябрьниң 50 жиллиғи намидики мәйданда Хәлиқара олимпиада комитети, спорт федерациялири, Москва шәһири мәмурийити вәкиллириниң қатнишиши билән тәнтәнилик мәрасим уюштурулиду. 18-июльда от «қоналғуни» Моссовет бенасида өткүзиду. Оюнлар ечилидиған күни у йәнә Москва кочилири арқилиқ Лужникидики стадионға кәлтүрүлүп, шу йәрдә Москва Олимпиадисиниң оти йеқилиду. Шундақ қилип, XXII язлиқ Олимпиада оюнлири 1980-жили 19-июльда илгәрки СССР пайтәхти Москва шәһиридә Лужникидики шу чағдики В.И. Ленин намидики Мәркизий стадионда ечилди. Уни КПСС Мәркизий Комитетиниң Баш кативи, СССР Алий Кеңиши Президиуминиң Рәиси Леонид Ильич Брежнев ачқан еди. Оюнлар СССРниң Ленинград, Минск, Киев, Таллин охшаш шәһәрлиридә, мәсилән, йәлкән регатиси Таллинда, футбол турнириниң алдин-ала басқучи вә чарәк финал оюнлири Ленинград, Минск, Киев шәһәрлиридә, нишанға оқ етиш бойичә мусабиқиләр Подмосковьедики Мытищида өткүзүлди. Бирақ, шундақ болсиму, у тарихта Москва Олимпиадиси сүпитидә сақлинип қалди. У шундақла Шәрқий Европа территориясидә вә социалистик мәмликәттә өткүзүлгән дәсләпки Олимпиада оюнлири болди. 1980-жилқи Олимпиада оюнлириниң пайтәхтини таллавелиш тоғрилиқ Хәлиқара Олимпиада комитетиниң қарари тәшкилатниң 1974-жили 23-октябрьдә Венада өткән 75-сессиясидә қобул қилинған еди. Әслидә Олимпиада оюнлирини Москвада өткүзүш идеясини 1969-жили шу чағдики СССР Спорт комитетиниң рәиси Сергей Павлов оттуриға қойған. Бирақ шу чағда аваз бериш Монреальниң (Олимпиада-1976) ғалибийити билән аяқлишиду. Бирнәччә жил өткәндин кейин Сергей Павлов мәмликәт рәһбәрлигини Москваниң намзитини йәнә бир қетим тәвсийә қилишқа ишәндүриду. СССР Спорт комитети рәһбириниң хәлиқара спорт саһасидики абройи, кеңәш мәмликитигә вә униң спортчилириға болған қизиқишниң өсүши, шундақла Хәлиқара олимпиада комитетиниң әзалири, болупму Эдуард фон Фальц-Фейн (Лихтенштейн) вә Вилле Дауме (ГФЖ) билән болған достлуқ мунасивәтләр түпәйли Москва ғалип чиқиду. Аваз беришниң ахирқи басқучида Хәлиқара олимпиада комитетиниң әзалири Москва билән Лос-Анджелес иккисиниң бирини таллавелиши керәк болди. Нәтиҗидә 39 аваз билән (Лос-Анджелес 20 аваз) Москва ғалип чиқиду. Чоң әвлат вәкиллири яхши билидуки, шу жили Варшава шәртнамиси вә НАТО дөләтлири оттурисида кеңәш әскәрлириниң Авғанстан территориясигә кириши пәйда қилған сәясий қариму-қаршилиқ ақивитидә бирқатар мәмликәтләр Оюнларға бойкот елан қилди. Москва Олимпиадисиға АҚШ, Канада, Түркия, Корея Җумһурийити, Япония, Малайзия, Германия Федератив Җумһурийити охшаш 65 дөләтниң спортчилири қатнашмиди. Ейтмақчи, Хитайму бирнәччә жиллардин кейин 1980-жилқи язлиқ Оюнларға қатнишишни планлиған еди (у 1980-жили қишта Лейк-Плэсид Олимпиадисиға қатнашқан), бирақ Москва Олимпиадисиға бойкот елан қилиду. Бүйүк Британия, Франция вә Грекияниң айрим спортчилири өз мәмликәтлири олимпиада комитетлириниң рухсити билән Оюнларға шәхсий тәртиптә келиду. Бирақ Бүйүк Британия вә Франция командилири сан җәһәттин адәттикигә қариғанда аз еди. Шуңлашқа спортчи-һәрбий хизмәтчиләр кәлмисиму, Италия командиси сан җәһәттин Ғәрбий Европиниң әң чоң командиси һесапланди. Оюнларни ечиш вә йепиш мәрасимлирида Австралия, Андорра, Бельгия, Бүйүк Британия, Голландия, Дания, Ирландия, Италия, Люксембург, Португалия, Пуэрто-Рико, Сан-Марино, Франция вә Швейцария охшаш 14 команда дөләт байрақлири әмәс, бәлки Хәлиқара олимпиада комитетиниң байриғи астида мәйданға чиқиду. Шундақла Йеңи Зеландия спортчилири Йеңи Зеландия Олимпиада оюнлири вә Һәмдостлуқ оюнлири ассоциациясиниң, Испания командиси мәмликәт Миллий олимпиада комитетиниң байриғини көтирип чиқти. Қошумчә қилиш керәкки, мошу мәмликәтләрниң спортчилириға Оюнлар медальлири тапшурулғанда, уларниң мәмликәтлириниң дөләт гимнлири әмәс, бәлки Хәлиқара олимпиада комитетиниң гимни яңриған еди. Әнди Ғәрбий Европа әллиридин пәқәт Австрия, Грекия, Мальта, Финляндия, Швеция, Исландия вә Кипрла өз мәмликәтлириниң байриғини көтирип маңған еди. Ангола, Ботсвана, Иордания, Лаос, Мозамбик вә Сейшель араллири өз тарихида дәсләпки қетим Олимпиада оюнлириға қатнишиду. Кипр биринчи қетим язлиқ Оюнларға қатнишиду (1980-жили қишта Кипр Лейк-Плэсид Олимпиадисиға қатнашқан еди). Дәсләпки қетим Олимпиада оюнлириға Шри-Ланка (илгәрки Цейлон), Бенин (Дагомея) вә Зимбабве (Родезия) йеңи намлири билән қатнишиду. Шундақ қилип, Москва Оюнлириға 80 мәмликәт спортчилири қатнишиду. Елан қилинған бойкот тәсиридин Москва-1980 қатнашқучиларниң сани бойичә илгәрки бәш язлиқ Олимпиадидин кейин қалиду. Язлиқ Оюнларда ахирқи қетим 1956-жили Мельбурн Олимпиадисиға әң аз (67) миллий команда қатнашқан еди. Бу йәрдә, умумән, Олимпиада оюнлириниң тарихиға қизиққучилар үчүн шуни қошумчә қилишқа болидуки, Москвадики Оюнлар һарписида, йәни 16-июльда Америкиниң Филадельфия шәһиридә Olympic Boycott Games, рәсмий нами Liberty Bell Classic оюнлири, йәни бойкот оюнлири башланди. Униңға Москва Олимпиадисиға бойкот елан қилған АҚШ, Канада, Мисир, Таиланд, Хитай, Германия Федератив Җумһурийити, Кения, Судан охшаш 29 мәмликәтниң спортчилири қатнишиду. Ейтмақчи, төрт жилдин кейин социалистик лагерь әллири Лос-Анджелес Олимпиадисиға бойкот елан қилип, «Достлуқ-84» намида оюнлар уюштурулған еди. Әнди беваситә Москва Оюнлириниң мусабиқилиригә кәлсәк, миллий командилар спортниң 21 түри бойичә 203 медаль комплекти үчүн күч синашти. Илгәрки Оюнлар билән селиштурғанда, Москвада йеник атлетика (50 километрға меңиш – Олимпиада программисиға қайтидин қошулди), еғир атлетика (1-салмақ дәриҗиси, әң йеник салмақ), дзюдо (илгәрки Оюнларда алтә салмақ дәриҗиси бойичә күч синашқан болса, Москвадин башлап сәккиз йеңи дәриҗидә), чимәндики хоккей (қизлар турнири) спортниң йеңи түрлири қошумчә киргүзүлди. Оюнларға бойкот елан қилған мәмликәтләрниң исми дунияға тонулған күчлүк спортчилириниң қатнашмиғанлиғиға қаримай, 1980-жил Олимпиадисида хелә жуқури нәтиҗиләр қолға кәлтүрүлиду. Мәсилән, мусабиқиләр өткән 14 күндә бәш қитъәниң спортчилири 74 олимпиада, 39 Европа вә 36 дуния рекордини орнатқан еди. Әлвәттә, рекорд орнатқанларниң арисида Александр Мелентьев, Владимир Сальников, Нелли Ким, Александр Дитятин, Виктор Кровопусков, Виктор Сидяк охшаш СССР талланма командисиниң әзалириму болған еди. Мәсилән, тапанчидин оқ етиш бойичә Александр Мелентьев орнатқан дуния рекордини 34 жил мабайнида өзгәртидиған мәргән чиқмиди. Умумән, СССР талланма командиси спортниң 21 түри бойичә мусабиқиләргә қатнишип, медаль сани бойичә биринчи орунни (80 алтун, 69 күмүч, 46 бронза – барлиғи 195) егилиди. Иккинчи орунға Германия Демократик Җумһурийити миллий командиси (47 алтун, 37 күмүч, 42 бронза – барлиғи 126), үчинчи орунға Болғария спортчилири (8 алтун, 16 күмүч, 41 бронза – барлиғи 41) сазавәр болди. Әнди Москва Оюнлириға қатнашқан қазақстанлиқ спортчиларниң қолға кәлтүргән нәтиҗилиригә кәлсәк, уларму җумһурийәт шәнини көтирип, қуруқ қол қайтмиған еди. Умумән, Қазақстан спортчилири 1952 – 1988-жилларда СССР, 1992-жили МДҺ әллири командисиниң тәркивидә Олимпиада оюнлириға қатнашқан болса, 1996-жилдин етиварән мустәқил Қазақстан байриғи астида күч синишиватиду. Шу нәрсә диққәткә сазавәрки, 1952-жилдин тартип 1988-жилғичә СССР талланма командисиниң тәркивигә чақиртилған қазақстанлиқ спортчиларниң сани жилдин-жилға өскән. Олимпиада чемпионлири, рекордсменлири аталғанларму йоқ әмәс. Мәсилән, йеник атлет Гусман Қосанов, палванлар Анатолий Колесов, Владимир Бакулин, Валерий Резанцев, волейболчилар Валерий Кравченко, Олег Антропов, Нина Смолеева, Ольга Чебукина вә Елена Кривошеева, баскетболчилар Алжан Жармухамедов, Валерий Тихоненко, чаңғучи Иван Гаранин, хоккейчи Борис Александров, еғир атлет Анатолий Храпатый, гимнаст Валерий Люкин, футболчи Евгений Яровенко вә башқиму спортчилиримиз шулар җүмлисидин. Шу нәрсә кишини хошаллиққа бөләйдуки, Олимпиада оюнлириға қатнашқан қазақстанлиқлар арисида миллитимиз вәкили, тапанчидин оқ етиш бойичә СССР, Европа вә дуния чемпиони Махмут Өмәровму болған еди. Махмут Өмәров 1956-жили Мельбурн вә 1960-жили Рим Оюнлириға қатнишип, Римда командилиқ һесапта Олимпиада чемпиони аталса, Мельбурнда Олимпиада рекордини орнитиду. Әнди биз гәп қиливатқан Москва Оюнлириға қайтип кәлсәк, униңға Қазақстан спортиниң 20 вәкили қатнишиду. Уларниң алтиси – Жақсылық Үшкемпиров вә Шәмил Сериков (күрәш), Виктор Мазин (еғир атлетика), Сергей Котенко (су полоси), Надежда Ольхова (баскетбол) вә Владимир Муравьев (йеник атлетика) алтун медальға еришип, мәмликәт гимнини яңратқан еди. Күмүч медальға Анатолий Быков (күрәш), Виктор Демьяненко билән Серик Қонақбаев (бокс) еришти. Татьяна Лесовая (йеник атлетика), Минулла Азизов, Александр Гончаров, Олег Загороднев, Фарид Зигангиров, Александр Мясников вә Михаил Ничепуренко (чимәндики хоккей бойичә СССР талланма командиси тәркивидә) бронза медалини йеңивалди. Ейтмақчи, Сергей Котенкониң су полоси бойичә Югославия талланма командиси билән өткүзүлгән финаллиқ матчта һесап 7:7 пәйтидә «алтун поңзәкни» киргүзгәнлиги чоң яштики ишқивазларниң ядида болса керәк. Умумән, 1980-жилқи Олимпиадиға қатнашқан 20 қазақстанлиқ спортчидин 16 атлетниң медальға сазавәр болуши иттипақдаш җумһурийәтләр арисида жуқури көрсәткүчләрниң бири һесаплиниду. Москва Олимпиадисиниң программисиға 21 спорт түри киргүзүлгән болса, Қазақстан 10 спорт түри бойичә олимпиадичиларни тәйярлиған еди. Москва Олимпиадиси әйнә шундақ көрсәткүчләр билән тарихта қалди. Әнди униң йепилиш мәрасими спорт алимидики алаһидә бир сәһипә болди десәк, һеч мубалиғә әмәс, дәп ойлаймән. Униң қандақ өткәнлигини чоң әвлат вәкиллири яхши билиду вә мошу күндиму алаһидә сеғиниш билән әсләйду. XXII Олимпиада оюнлириниң йепилиш мәрасими 3-август күни В.И. Ленин намидики Мәркизий стадионда өткүзүлди. Олимпиада байриғи Олимпиада гимниниң җор болушида аста чүширилди. Олимпиада оти аста-аста өчүшкә башлиди. Бәдиий фон экранида Олимпиада-80 рәмзи — Мишка пәйда болди. «Ақ йол саңа!» дегән сөзләр пәйда болғанда, Мишкиниң көзидин яшлар еқишқа башлиғанлиғи, шәхсән мошу қурлар муәллипиниң көз алдида туриду. Мәрасимниң әң ахирида меһманлар вә телетамашибинлар үчүн мөҗүзә соға тәйярланған еди. Уни мәрасимни тамашә қилғанлар мошу кәмгичә әсләйду. Шу чағда стадионда композитор Александра Пахмутова вә шаир Николай Добронравовниң Лев Лещенко билән Татьяна Анциферованиң иҗрасидики «Хош бол, Москва» нахшисиниң җор болушида қоллириға рәңлик һава шарлирини тутқан Олимпиада рәмзи — Мишка пәйда болған еди. У қолини шилтип хошлишиду вә аста-аста стадион үстидә пәйда болуп, Москва асминида жирақларға учуп кетиду. Нахша иҗра қилинғанда вә Мишка билән хошлашқанда һәм стадиондики, һәм телевизорлар алдидики тамашибинларниң һәммиси көзлиридики яшлирини тохтиталмиған еди. Шу чағдики пайтәхттә өткән XXII язлиқ Олимпиада һазирқи чоң әвлатниң хатирисидә әйнә шундақ сақлинип қалди.