• Һекайә
• 22 Шілде, 2020

Заманивий қейинана

Иззәт ЙҮСҮПОВА

(Һекайә)

Карамәтниң ата-аниси шәһәрниң жуқарқи қисмидики көпқәвәтлик өйләрниң биридә туратти. Қиз икки яшқа толғичә өйдә болуп, андин бағчида тәрбийиләнгән. Кейин ата-аниси униң бағчида рус тилини тез өзләштүрүвалғиниға қизиқип, өйигә йеқин рус мәктивигә оқушқа бәргән еди. Қери момиси нәврисини уйғур мәктивигә беришни халиған болсиму, бу мәлидә уйғурчә мәктәп йоқ болғанлиқтин, башқа амали болмай қалди. Вақит өткәнсири, қизи уйғурчә сөзләрни унтуп, рус тилида муамилә қилидиған болди. Момиси вапат болғандин кейин, Карамәткә ана тилини үгитидиған адәм болмиди. Жиллар өтүп, ата-аниси қизиниң келәчигини ойлап, кәч болсиму уйғурлар зич яшайдиған мәһәллигә көчүп беришни, қизиға ана тилини үгинишкә зәмин яритишни ойлиған. Лекин у заманларда һөкүмәт тәрипидин берилгән пәтирни сетишқа рухсәт йоқ еди. Пәқәт өткән әсирниң сәксининчи жиллириниң ахиридила ундақ өйләрни хусусийлаштуруп, андин сетиш һоқуқиға еришти. Әнди Карамәткә аниси ана тилини үгитишкә башлиди. Улар уйғурлар зич орунлашқан мәһәллигә көчүп кәлгәндә, Карамәт анчә-мунчә ана тилида сөзләйдиған болуп қалғанди. Лекин адәттики сөзләрни билгини билән, көпчилик арисида таза ана тилида сөзлимәй, бәлки икки сөзиниң биригә русчини арилаштуруп, ойини толуқ уқтуралмайдиған болуп чиқти. Кейин, тәлийигә яриша, Карамәт Ғулам исимлиқ уйғур жигити билән тонушуп, өйидә уйғур тилида сөзләйдиған аилигә келин болди. Ата-ана бәзидә пәрзәнтлириниң келәчигини ойлимай, яшлиқта йол қойған чоң хаталиқлирини кейин чүшинидекән. Карамәтниң ата-анисиму қизиниң аилисини, барған йеригә сиңип кетишини ойлап, турмушниң һәрқандақ егиз-пәс «даванлиридин» сүрүнмәй өтүши үчүн билгән әқил-мәслиһитини айимиди. Қудиси Хатәм еғир-бесиқ, меһриван аял еди. Жиллар өтүп, Карамәт билән Ғулам икки оғул пәрзәнт сөйди. Уларниң тола сөзләйдиған Модән исимлиқ хошниси бар еди. Карамәт Модәнниң тез сөзлигинидин бәзи сөзлирини чүшәнмәй қалатти. Бир күни у аял Карамәтләрниң өйидә олтарғанда, Карамәт дости билән базардин көктатларни елип кәлди. Улар меһман билән иллиқ саламлаштидә, дәрһал ашханиға чай тәйярлашқа кирип кетишти. — Вай Аллаһ, қандақ қилсам болар? Балилар әр йәткәндә адәм ялғанчи һәм ялақчи болуп кетидекән, — дәп сөз башлиди Модән чаңилдап. — Һай, немә болди шунчә? — деди Хатәм һәйран болуп. — Немишкә ялғанчи болуп қалдиңиз? — Кона тонушум Меликәм қизиниң тойиға чақириптекән, бизниң келин «кирба» дәмду, «гирба» дәмду, әйтәвир, «бир нәрсини көрсәткили кишиләр келиду», дәп күтүвататти, — дәп Модән техиму қайнап сөзләшкә башлиди. — Келинни ишидин туюқсиз чақирип қелип, келидиған кишиләрни маңа таплап қоюп кәтти, «яқ» дәләлмидим. Әву кәлгәнләр яздила жуюлған гиләмни һелиқи немиси билән тазилап чиқиведи, һаләм кир чиқти. Растла «кирба», дәп атапту уни дәймән. Әнди Меликәмгә ялған ейтип, «ағрип қалдим, баралмаймән», дәп телефонда хәвәр бәрдим. Модәнниң бу гәплирини аңлиған Карамәт билән дости униңға аста чүшәндүрди. — Чоң апа, «Кирба» әмәс, «Керби» дәйду уни. Кореяниң чаң шориғучи машиниси — «пылесос» охшаш. — Һә шу, кәрисниң деди, — дәп Модән йәнә чаңилдиди. — Әву күни кир жуйидиған «Бош» дегән чәт әлниң машинисини еливеди. «Бош» дегиничә бар, ичи тазиму йоған екән, бир талай кир петип кәтти. Һазир яшлар бизниң вақтимиздикидәк қолда гиләм яки йоған нәрсиләрни жуймайду, өзлириниң тәлийи, әйтәвир. Иш қилип, улар биздәк қийналмисун. — Раст дәйсиз, — гәпкә арилашти Хатәм хошнисиниң көңлини алмақ болуп. — Әһвалиңиз яхшиму? «Ағрип қапту» дәп аңлап, йениңизға кирәлмидим. — Яхши дәймиздә өрә жүргәндин кейин, — дәп Модән хошниси Хатәмгә мәнилик бақти. — Бешим ағрип, қулақлирим ваңңидә етилип қалиду. Һелиқи «нервний потолокқа» (невропотолог демәкчи) әвәтти. Карамәт пиңңидә күлүп, достиға қарап, «тола гәп қиливәрсә, «нервный крыша» болушиму мүмкинғу», деди. Карамәт хошниси Модәнниң қизиқ гәплиригә арилишип жүрүп, уйғур тилини хелә үгинип қалди. Жиллар ғуюлдап өтүп, Ғулам билән Карамәтниң икки оғли әр йетип, оқушларни пүтәрди. Балилири чоң болғансири, әр-аял иккисидә әндишә пәйда болатти. «Балиларға дурус тәрбийә бәрдуқму?» дегән соал уларни дайим беарам қилатти... «Тәрбийини бөшүктин башлаш керәклигигә ата-аниниң көзи ениқ йәтти. Әнди ана тилини балиға закидин башлап үгитиш лазимлиғини чүшәнди. Бала өскәнсири, униңға салам беришни, өз тилида сөзләшни, урпи-адәтни, яхши-яманни чүшәндүрүш керәклигигә көзи йәтти. Демисиму, бәзи ата-анилар балиси мәктәпкә бара-бармайла, қолиға янфон тутқузуватқан. Һә, уларзә бир-бири билән бәслишип, хилму-хил иҗтимаий торларниң қулиға айлиниватқан. Бир-биригә пәқәт рус тилида учур әвәткәчкә, уларға ана тилиниң керигиму болмай қалған. Нәтиҗидә улар ана тилини унтуған маңқуртларға айлиниватқан. Карамәт әһвалларни көрүп, өзиниң яш вақтида ана тилини билмигәнлигидин, өйигә кәлгән меһманларниң соаллириға дурус җавап қайтуралмай, уятқа қалған пәйтлири ядиға кәлди... Ғуламниң оқити бираз маңғачқа, «Балилиримиз чоң болғанда өй тар болуп қалар» дәп, алдин-ала икки бөлмилик пәтир елип қойди. Чоң оғли Рустәмни өйләп, бирәр жилдин кейин, уларни айрим бөлүп қоюп, өзлири кичик оғли билән биллә турушни ойлиғанди. Келини Саидәм чирай-шәкли келишкән, модидин қалмай кийинип, өзини күтүп жүридиған заманивий келин болди. Уйғур тилида «әссалам!», «яхши чүш көрүң», «мақул», «яқтин» башқа сөзини Карамәт хелиғичә аңлимиди. Мабада кимду-бирси телефонда өзлирини сорап қалса, келини «бар, һазир беримән», яки «өйдә йоқ», дегәндин башқа уйғурчә сөз билмәтти. Саидәмниң достлири билән ойнайдиған «чайлири» көп еди. «Қатар чай”, “туғулған күн”, “келин чай”, “чөшүр чай», әйтәвир, өз алдиға бөлүнүп чиққан яш аилиләр түрлүк-түмән «чайларға» қатнишип, ялиқматти. Саидәм иштин келип, қейинанисини «Әссалам, апа!» дәп сөйүп қоюпла, өз бөлмисигә кирип кетәтти. Тамақ тәйяр болғанда чиқаттидә, ғизалинип болғандин кейин, дәрру чинә-қачиларни жуюветип, «яхши чүш көрүңлар апа», дәп қейинанисини йәнә сөйүп қоюп, һоҗрисиға кирип кетәтти. Карамәт һазирқи яшларниң һаят тәризини көрүп жүргәчкә, «икки яшниң арисиға соғақчилиқ чүшмисун» дәп чепилмай, үгинип қалған күндилик оқитини өзи қилип жүривәрди. Рустәмниң тойидин кейин йерим жил өтмәйла, кичик оғли Полат өйлинидиған болуп қалди. Ата-ана йәнә тойниң тәрәддутиға киришти. Аридин бираз вақит өтүп, улар шәһәрдики ағриқханиларниң биридә һәмширә болуп ишләватқан “Аминәм” исимлиқ қизни той қилип өйигә әкәлди. Икки келинниң мүҗәзи бир-биригә задила охшиматти. Аминәм кичик пейил, ана тилида гәп қилидиған, силиқ-сипайә, ишләмчан келин болуп чиқти. Иштин келиши билән бешиға яғлиқ селип, аниниң қолини узартиду. Аминәм келин болуп кәлгәндин бери, Карамәт тамақ тәйярлаштин хелә бошап қалди. Пәқәт кичик келини кәчки новәтчиликтә қалған күнлири тамақни өзи тәйярлап жүрди. Шундақ күнләрниң биридә өйигә хошниси Сәнәм кирип қалди: — Вийәй Карамәтхан, бир әмәс, икки заманивий келинлириңиз бар туруп, техичила өзиңиз қазан бешида жүрәмсиз? Яшларға қоюп бәрмәмсиз, — деди күлүмсирәп. Карамәт сәл оңайсизлинип қалди: — Келинлирим ишта, — деди у хошнисиниң соалиға җававән. — Улар заманивий келин болса, мәнму заманивий қейинана. Күчүм барда тәйяртап болмай, иш қилғанға немә йәтсун? Әксичә, һәрикәт бар өйдә бәрикәт бар әмәсму. Карамәтниң чоң келини Саидәм бәзидә өйниң ишлиридин әттәй өзини қачурғандәк, бир баниларни тепип, «дукандин яки базардин керәк нәрсиләрни елип келимән» дәп кетәтти. Болупму өйгә меһман келидиған күнлири у яқ тил билмәйдиғанлиғини банә қилип, қейинанисидин рухсәт сорап, әттәй сиртқа чиқип кетиду. Бир яхши йери, Саидәмгә камчилиқлирини ейтип, ана тилини, урпи-адәтләрни, рәсим-қаидини үгиниш тоғрисида әқил-несиһәтләр ейтса, хапа болмай тиңшап, қейинанисиниң гепигә қулақ салиду. Чайға баридиған күнлири Саидәм қейинанисиға әркиләп, «Апашка, мән чайға кәттим», дәп алдираш чиқип кетиду. Рустиллиқ келин бәзидә өйгә кәлгән меһман билән түзүккинә течлиқ соришалматти. Меһманниң соаллириға җавап берәлмәй, қийналғинида, қейинанисиға ярдәм сориғандәк султийип қаратти. Карамәт тәҗрибилик устаздәк келинини қийин һаләттин қутулдурушқа дайим тәйяр туратти. Ана тилида дурус сөзләшни һәм йезишниму үгитәтти. Ғулам билән Карамәт чоң оғлини бөлүп қоюшни ойлап, «аиләвий мәслиһәттә» бу мәсилини оттуриға салмақчи болди. Рустәм өйниң чоңи болғачқа, йеңи пәтиригә ата-аниси пат-йеқинда бөлүп чиқириду дәп ишәшлик жүрәтти. Аяли Саидәм болса, «йеңи пәтиргә көчүп чиққанда достлиримға «өй чейини» өткүзүп беримән» дәп планларни қуруп, астиртин тәйярлиқни башлиғанди. «Аиләвий мәслиһәткә» жиғилғанда Рустәм билән Саидәм бир-биригә мәналиқ қаришип, «яхши хәвәр аңлаймиз», дәп һаяҗанланған һалда олтарди. Сөзни алди билән атиси башлиди: — Балилирим, мана силәрму чоң болуп, өз алдиңларға өй тутуп, оқәт қилғидәк дәриҗигә йәттиңлар. Лекин Рустәм вә Саидәм, силәр хизмәт, оқәт қилишни үгәнгиниңлар билән, өз алдиңларға бөлүнүп чиқип, һаят кәчүрүшкә һазирчә тәйяр әмәс. Бу мәсилидә укаңниң аилиси бир қәдәм илгири туриду. Апаң иккимизниң бешида силәрни қоллап, йөләйдиған хелә ишлар бар, —деди Ғулам җиддий қияпәттә. Бу гәпниң мәнасини чүшәнгән Рустәм һәйран болуп: — Дада, әслидә бурундин балиниң кичиги чоң өйдә қалидиған қаидә барғу. Биз шуни ойлап, «әтә-өгүн көчимизмекин» дәп тәйярлиқни башлиған едуқ. Һаятниң қандақ тәләплирини дәйсән? — деди хапа болғандәк йәргә қарап. — Әң алди билән оғлум, ата-тегиңниң ким екәнлигини, ана тилиңни, урпи-адитимизни билишиң зөрүр. Мошу мәнивий байлиғимизни қәдирләп, аиләңни, бала-чақаңни рәткә кәлтүридиған адәм болушиң керәк. Пәқәт шу чағдила сән милләтниң келәчигини давамлаштуридиған, бизниң ишәнчимизни ақлалайдиған инсанлардин болалайсән. Силәр йәнә бирнәччә жил мошу өйдә туруп, ана тилини мукәммәл үгинишиңлар лазим. Апаң иккимиз қойған тәләпләргә җавап бәргидәк болуп, биздин кейин бу қутлуқ өйниң чириғини өчәрмәй давамлаштурисиләр вә келәчәктә пәрзәнтлириңларғиму шу тәләпни қоюшиңлар керәк, — деди Ғулам. Баятин теч турған Карамәт әнди ойидики гәпни ейтти: — Балилирим, мән дадаңниң пикригә қошулимән. Силәрни бөлүп қойсақ, халиғиниңларчә «заманивий һаят кәчүримиз», дәп бүгүнки күнгичә билгиниңларниму унтуйсиләр. Силәрниң пәрзәнтлириңларму өз миллитигә варислиқ қилалмай қелишиму мүмкин. Силәрни, шәхсән мән чоң һаят йолиға тәйярлимиғичә, бөлүп қоюшқа йол қоялмаймән. Сәвәви, ундақ ишлар мениң бешимдинму өткән. Яшлиғимда мәнму силәрдәк ана тилини билмәйдиған, урпи-адәтни, рәсим-қаидини үгәнгичә, хелә ишлар бешимдин өткән аялмән. Мениң һазир силәргә әқил ейтип, несиһәт қилғидәк дәриҗигә йәткинимгә, мәнивий байлиққа еришкинимгә момаңлар — қейинанам Хатәмниң әҗри көп болди. Мән әйнә шу улуқ аниға бир өмүр миннәтдармән, — деди Карамәт улуқ-кичик тинип. Оғуллири билән келинлири анини қучақлап, мәңзигә сөйди...