• Тәвәллуд
• 12 Тамыз, 2020

Маарипқиму, мәтбуатқиму из салған инсан

Сабирәм ӘНВӘРОВА, «Уйғур авази» Сарғайған гезит бәтлирини көргәндә, немишкиду, тәнлирим шүркинип кетиду. Гоя йәттә қәвәт йәрниң астида сақланған ядикарлиқни тепивалған адәмдәк тәсиратта болимән. Шу пәйт, өз кәспимгә болған муһәббитим техиму күчийип, гезитниң һаятимдин алар орни бөләкчә екәнлигини һис қилимән. Лекин бүгүнки гәп бу тоғрилиқ әмәс. Бүгүн шу сарғайған гезит бәтлиригә әҗри сиңгән, исми талай нәширдин өз орнини алған инавәтлик инсан Өмәрҗан Адилов һәққидә қәләм тәврәтмәкчимән. Өмәрҗан Адилов. Растимни ейтсам, бу исимни нурғун қетим аңлиғиним болмиса, һөрмәткә сазавәр бу инсан билән дидарлишиш пурсити задила кәлмигән еди. Толуғи билән ақарған чачлар, үзигә из салған қатму-қат қоруқлар, көзидин төкүлгән нур вә чеһридики иллиқ тәбәссүм бу кишиниң аддий адәм әмәслигини испатлап турғандәк көрүнди маңа. Шу пәйт униң алдида гоя емтиһан алдида турған студенттәк һодуққанлиғимму раст. Аддий-саддә, үзидин меһриванлиқ аламити төкүлүп турған салаһийәтлик мөтивәр течлиқ-аманлиқ сорашқандин кейин, мени ичкиригә тәклип қилди. Үстилиниң үстигә рәтлик қилип тизилған медаль-ярлиқлар, сарғайған гезит бәтлири сақланған том-том папкиларни көрүп, новәттики мақаләм жүкиниң хелила еғир болидиғанлиғини бирдин чүшәндим. Узун жиллиқ әмгәкниң ялдамисидәк сақланған архивларға қарап, артуқ соал қоюш зөрүрийитиниң йоқлиғини чүшәндим. Худди, дәрис тиңшашқа кәлгән оқуғучидәк, пешқәдәм устаз һәм журналист Өмәрҗан Адиловниң гәплиригә үнсиз қулақ салдим вә гоя өткән жилларға сәпәр чекип кәлгән сәяһәтчидәк ойға чөктүм... Беһөддә өтмигән һаят. Өмәрҗан Адиловниң әмгигини бир еғиз сөз билән башқичә изһар қилиш мүмкин әмәс. Мәзкүр мақаләмниң баш қәһримани 1930-жили 10-августта Җамбул наһийәсиниң Узунағаш йезисида көпбалилиқ аилидә дунияға кәлгән. Атиси Қадир Адилов Кеңәш һөкүмити дәвридә сода саһасида ишлигән, үлгилик әмгиги түпәйли «Әмгәк Қизил Туғи» ордени билән мукапатланған ишбиләрмән инсанлардин болған. «Ана шөһрити» ордениниң саһиби болған аниси Равийәм Адилова он төрт пәрзәнтни дунияға елип келип, қатарға қошупту. – Улуқ Вәтән уруши башланғанда, Узунағаш йезисида ялғуз радиостанция болидиған. Бу 1941-жил еди. Мән үчинчи синипниң оқуғучиси. Мәктәп мәмурийити тәрипидин йәрлик радиостанциядин шеир оқушқа таллавелиндим. Һелиму ядимда, шу чағда қазақниң бүйүк шаири Җамбул Жабаевниң «Ел мен ер» шеирини ядқа оқуп, тиңшиғучиларниң иллиқ инкасиға сазавәр болған едим, – дәп балилиғидики унтулмас вақиәни әскә алди яшанған ата. Өмәрҗан Қадироғли 1949-жили шу йәрдики Н.Крупская намидики қазақ оттура мәктивини тамамлап, бир жилдин кейин Алмута шәһиридики Абай намидики Қазақстан дөләт педагогика институтиниң тарих факультетиға оқушқа чүшүп, уни 1954-жили пүтириду. Дәсләпки иш-паалийитини Әмгәкчиқазақ наһийәси Таштиқара йезисидики толуқсиз мәктәптә муәллим болуп ишләштин башлайду. Тиришчанлиғи түпәйли дәсләп муәллим, андин методист, кейинирәк мудир болуп хизмәт қилиду. Шу җәриянда тәшәббус көтирип, колхоз башқармиси вә йеза кеңишиниң қоллап-қувәтлишидә мәктәпниң йеңи бенасиниң селинишиға вә мәзкүр толуқсиз мәктәпниң оттура мәктәп атилишиға төһпә қошиду. 1958-жили вилайәтлик муәллимләрниң август кеңәшмисидә Өмәрҗан Адилов нутуқ билән сөзгә чиқиду. От жүрәк мутәхәссисниң келәчигидин зор үмүт күткән Уйғур наһийәсиниң шу жиллардики рәһбәрлириниң бири Сәйдалим Тәнекеев уни ишқа тәклип қилиду. Ушбу вақиә униң Уйғур наһийәсигә келишигә сәвәп болуп қалиду. Уйғур наһийәсиниң Чарин йезисиға көчүп кәлгән Өмәрҗан Адилов йеза мәктивигә илмий мудир болуп тайинлиниду. Көп өтмәй мудирлиқ хизмитигә көтирилип, бу йәрдә 1965-жилғичә хизмәт қилиду. Өмәрҗан Қадироғли Чарин оттура мәктивидә паалийәт елип барған жиллири, йәни 1959-жили колхоздин 100 гектар йәр елип, наһийәдила әмәс, вилайәт бойичә дәсләпкиләрдин болуп оқуғучилар ишләпчиқириш бригадисини қуриду. 8-9-синип оқуғучилиридин тәркип тапқан бригада көмүқонақ пәрвиш қилип, нәтиҗидә һәр гектаридин оттуз центнердин таза дан елип, наһийә бойичә алдинқи сәптин көрүниду. Ушбу утуғи үчүн Өмәрҗан Адилов икки оқуғучиси билән Москвадики Пүткүлиттипақлиқ хәлиқ егилиги муваппәқийәтлири көргәзмисигә қатнишиш пурситигә егә болиду вә шуниңдин көп өтмәй, партия ишлириға тәклип қилиниду. Ө.Адилов мудирлиқ қилған дәвирдә мәктәпниң билим сүпити яхшилинип, алий оқуш орниға чүшкәнләр сани кәскин өсиду. Яш һәм қабилийәтлик мухәтәссис 1960-жили Чарин йезилиқ кеңишигә депутат болуп сайлиниду. Андин партия комитетиниң маарип бөлүмигә хизмәткә йөткилип, хизмитини давам қилиду. Тиришчан, билимлик, үч тилда әркин сөзләйдиған өткүр кадрни рәһбәрлик 1967-жили Алмута шәһиридики алий партия мәктивигә оқушқа әвәтиду. Бу йәрдә тәһсил көргән жиллири у Алмутидики уйғур зиялилири, көрнәклик шаир-язғучилар, сәнъәткарлар билән тонушуп, қоюқ мунасивәттә болиду. 1969-жили партия алий мәктивини тамамлап кәлгән Өмәрҗан Адилов наһийәлик «Или вадиси» (һазир «Іле өңірі – Или вадиси») гезитиға муһәррир болуп тайинлиниду. Мана шундақ қилип, үлгилик мәрипәтчиниң маарип саһасидин башланған паалийити мәтбуат саһасиға улишип, он жил мабайнида редакциядә әмгәк қилиду. Мәлумки, дәсләп «Сталинчи», андин «Течлиқ әмгәк», «Коммунизм йоли» дәп аталған наһийәлик гезит 1965-жилдин тартип «Или вадиси» намида уйғур тилида нәшир қилиниду. Қазақстан өз мустәқиллигини алғандин кейин болса, «Іле өңірі – Или вадиси» нами билән қош тилда йоруқ көрүшкә башлайду. Мана шундақ жиллар сәһипилиридә өз из-тамғисини қалдурған гезитниң дәсләпки муһәррири Мәрүп Ибрагимов болиду. Андин бу җавапкәр хизмәтни «Елипбәниң» муәллиплириниң бири Сидиқ Тоқаев атқуриду. Шуниңдин кейин гезит тизгинини Өмәрҗан Адилов қолға алиду. У муһәррирлик қилған жиллири гезитниң тиражи өсүп, редакция қабилийәтлик мутәхәссисләр билән толупла қоймай, басмиханиниң маддий-техникилиқ базиси мустәһкәмлиниду. Гезит илгири қолда терилсә, кейинирәк линотип машинисида бесилидиған болиду. Редакция 1972-жили икки қәвәтлик бенаға көчирилип, гезит вилайәт даирисидә алдинқи орунлардин көрүнүп, тиражи 5670 данидин 8 миңғичә көтирилиду. Шу жиллири Өмәрҗан Адилов СССР Журналистлар иттипақиниң әзаси болуп, Алмута, Москва, Ташкәнт қатарлиқ чоң шәһәрләрдә өткән журналистларниң һәрхил баш қошушлириға қатнишип туриду. Шу нәрсә диққәткә сазавәрки, Өмәрҗан Қадироғли Москва шәһиридики Пүткүлиттипақлиқ китап палатисиға мәхсус хәт йоллап, гезитниң дәсләп қачан вә қәйәрдә нәшир қилинғанлиғи һәққидә дерәкләрни издәштүриду. Нәтиҗидә наһийәлик гезитниң 1934-жили 29-сентябрьдә «Сталинчи» нами билән дәсләпки саниң чиққанлиғини ениқлап, шуниңдин етиварән гезитниң биринчи бетигә униң дәсләпки сани нәшир қилинған қәрәли йезилишқа башлайду. – У жиллири кәспий журналистлар йетишмәтти. Шуңлашқа иҗадийәттин азду-тола хәвири барларни гезит чиқиришқа җәлип қилдуқ, – дәп мәтбуат саһасида биллә ишлигән кәсипдашлиридин Маһмут Һемитов, Мирзәхмәт Меримов, Қәмирдин Пәхирдинов, Сәдвақас Мәсүтов, Нурмуһәмәт Ихазов, Туйғун Рәмәков, Мерванәм Кебирова, Шамахун Нурумов, Абдуманап Аблизов, Турсунҗан Низамовниң исмини тилға алди сөһбәтдишим. Шундақла көрнәклик шаир Насир Һәсәнниң өзи әң йеқин мәслиһәтчиси болғанлиғини қошумчә қилди. Қисқиси, Өмәрҗан Адилов гезитта ишлигән он жилни алаһидә тәвриниш илкидә сөз қилди. Гезит десә, ичкән ешини йәрдә қойидиған мөтивәр «Уйғур авазиниң» һәр санини тәшналиқ билән күтидиғанлиғиниму алаһидә мәмнунийәт билән тәкитлиди. Дәрвәқә, Өмәрҗан Қадироғлиниң иш-паалийити буниң билән тохтап қалмайду. Гезиттин кейин у әмгәк йолини өз мутәхәссислиги бойичә давамлаштуриду. Мол тәҗрибилик, җумһурийәт даирисидә тонулушқа башлиған жирик кадрни 1979-жили сирттин оқутуш бөлүмигә мудир қилип тайинлайду. Бу йәрдиму он жилға йеқин паалийәт жүргүзгән ишбиләрмән инсан бирқатар утуқларни қолға кәлтүриду. 1988-жили уни наһийәлик маарип бөлүминиң методикилиқ кабинетини башқурушқа әвәтиду. Өмәрҗан Адиловниң тәшәббуси билән наһийә тарихида биринчи қетим оқуғучилар арисида уйғур тили вә әдәбияти пәнидин олимпиада өткүзүлиду. Шуниң билән бир қатар, у Чонҗа йезисида музыка мәктивиниң ечилишиғиму сәвәпкар болиду. Ө.Адилов һөрмәтлик дәм елишқа чиққандин кейинму җәмийәтлик ишлардин қол үзмәйду. 2001-жили дәсләпкиләрдин болуп Чонҗа йезилиқ һакимийити йенида җәмийәтлик асаста ишләйдиған ветеранлар кеңишини қуруп, бу йөнилиштиму көзгә көрүнәрлик ишларни әмәлгә ашуриду. Наһийәдики жигитбашлириниң бешини қошуп, жутниң җамаәтчилик ишлирини йолға салиду. 2005-жили вилайәт бойичә уюштурулған «Үлгилик йеза» көрүгидә Чонҗа йезиси иккинчи орунға еришиду. Бу утуққа Өмәрҗан Қадироғли йетәкчилигидики ветеранлар кеңиши зор төһпә қошиду. Хәйрият, қандақла хизмәттә болмисун, миллитиниң пәхри болған қабилийәтлик рәһбәр һардим-талдим демәй, пидакаранә әмгәк қилиду. Шундақла әмгиги мунасип баһалинип, көплигән мукапатларға сазавәр болиду. Өмәрҗан Адилов йәттә қетим наһийәлик кеңәшкә депутат, наһийәлик партия комитетиниң конференциясигә он қетим, наһийәлик комсомол конференциясигә үч қетим делегат болуп сайлиниду. Уйғур наһийәсиниң Пәхрий граждини, Қазақстан Журналистлар иттипақиниң әзаси Өмәрҗан Адилов «Ленинниң туғулғиниға 100 жиллиғи», «Ерен еңбегі үшін», «Әмгәк ветерани» вә көплигән медальларниң саһибидур. Икки мәртә «Социалистик әмгәк ғалиби» бәлгүси билән вә Елбасы Н.Ә. Назарбаевниң тәшәккүрнамиси, икки қетим Билим министриниң ярлиғи билән тәғдирләнгән Ө.Адиловниң буниңдин башқа вилайәт, наһийә рәһбәрлиги тәрипидин алған Пәхрий ярлиқлири өз алдиға. Һәрқандақ ишбиләрмән әрниң кәйнидә тирәп турған йөлиги бар. Мошу йәрдә Өмәрҗан Қадироғлиниң қолидин тутуп, атмиш алтә жилдин буян өмүрниң иссиқ-соғини тәң көрүп, бәхитлик һаят кәчүрүватқан өмүрлүк җүпти Кеңәшхан ана Адилова һәққидә гәп қозғимисақ болмас. Алий билимлик педагог, Қазақстанниң хизмәт көрсәткән муәллими Кеңәшхан Адилова узун жиллар уйғур тили вә әдәбияти пәниниң муәллими болуп ишләп, шагиртлири қәлбигә ана тилини сиңдүрүш йолида тинмай әмгәк әткән инсан. Уларниң икки пәрзәнди бар. Үлгилик, устазлар аилисидә тәрбийиләнгән Тайирҗан – чиш дохтури, қизи Гөзәл – балетмейстер. Он бир нәврә, сәккиз чәврә сөйгән мөтивәрләр бу күнләрдә тартқан мәшәқитигә чушлуқ һалавәт көрүп, бала-чақисиниң қизиғини көрүп яшимақта. Тил-көздин ташқири, тохсән яшниң даваниға қәдәм ташлиғили турған Өмәрҗан Қадироғлиниң иш-һәрикити тимән, гәп-сөзи орнида. Униң жүрүш-туруши билән гәп-сөзидинла өмүрниң иссиқ-соғини көргән, әлгә әмгиги сиңгән инсанлиғи сезилип туриду. Тохсән яшлиғи һарписида маариптиму, мәтбуаттиму өчмәс из қалдурған Өмәрҗан Адиловтәк атақлиқ шәхс һәққидә қәләм тәвритиш бәхтиниң маңа буйриғанлиғидин мәғрурланған һалда, мәзмунлуқ сөһбити үчүн рәхмәт ейтип, йолумға раван болдум. Уйғур наһийәси.