• Йеңилиқлар
  • 12 Тамыз, 2020

Абайни аләмгә тонутуш — пәрзимиз

10-август — «Абай күни» дәп елан қилинип, дөләт мәйрәмлири қатариға киргүзүлди. Улуқ ақинға көрситилгән алий һөрмәт — миллий мәнавиятимиз билән әдәбиятимизни риваҗландурушқа вә сөз сәнъитини қәдирләшкә ташланған тарихий қәдәмдур. Умумән үстимиздики жил қазақ хәлқиниң йеңилинишидин, Абай дуниясиға мураҗиәт қилишидин башланди. Ақин иҗадийити билән паалийитини чоңқур өзләштүрүшкә, «Толық адам» илимини тәтқиқ қилишқа, елимизниң тәрәққият басқучлирида униң әмгәклиридин пайдилинишқа алаһидә көңүл бөлдуқ. Француз алимлири Жоселин Перер билән Мариван Перер «адәмзат мутәпәккүри» дәп бөләкчә қәдир тутқан улуқ инсанни Қазақстан бренди сүпитидә дунияға тәрғип қилишқа, пикир-мулаһизилирини чоңқур һәм әтраплиқ тәһлил қилишқа кириштуқ. Қазақстан Җумһурийитиниң Президенти Қасым-Жомарт Тоқаев «Абай вә ХХI әсирдики Қазақстан» мақалиси арқилиқ тәвәллудлуқ жил даирисидә әмәлгә ашурулуши тегиш болған вәзипиләрни ениқлап бәрди. Қазақстанниң Тунҗа Президенти — Елбасы Нурсултан Әбишоғли Назарбаев 1995-жили БМТниң ЮНЕСКО программиси даирисидә нишанланған улуқ ақинниң 150 жиллиқ тойида «Абай жилини өткүзгән яхши. Абай шеирлирини ядлиған тоғра. Амма униң чоңқур мәзмунға егә ой-пикри адәттики параң болупла қалмай, күндилик турмушимизға бир хиш сүпитидә тизилидиған һаләткә йәтсә, нур үстигә нур болар еди. Униң әқлийә сөзлири билән арзу-арманлирини қәдирләшни билгинимизниң, адаләтлик билән әвзәллик устази алдидики инсаний борчимизни чоңқур һис қилип, өтәләйдиғанлиғимизниң бирдин-бир бәлгүси шу болуп һесаплиниду» дәп тәкитлигән. Той ойнаш үчүн әмәс, мәнивий сәвийәмизни өстүрүшни көздә тутқан бийилқи чарә-тәдбирләрниң әң алди билән һәрқандақ адәмни ойландуридиған дәриҗидә өтүши бизни бәк хурсән қилди. Чүнки әсирләр давамида адәмзат тарихиниң талай идир-қирлирини бесип өткән әдәбияти билән мәдәнийитиниң, йәни хәлиқ даналиғи билән сөз сәнъитиниң барчә аләм хәлиқлириниң ғәзнисини толтуридиғанлиғи һәммимизгә яхши мәлум. Деңиз тамчидин пәйда болғинидәк, биз тәкитләп өткән байлиқниңму һәрхил милләт вә еләткә мәнсүп улуқ шәхсләрниң иҗадийитидин илһамлинип, вақит өткәнсири толуқтурулидиғанлиғи тәбиий. Қедимий қазақ әдәбиятиниң тарихида топланған улуқ мираслиримиз өзигә хас алаһидиликкә, чоңқур миллий мәзмунға егә. Шуниң билән биллә уларниң бесим көпчилигиниң дуния әдәбиятиниң классик нусхилири билән аһаңдашлиғини, риқабәткә қабиллиғини сезивелиш тәс әмәс. Шу әснада қазақ әдәбиятиниң көрнәклик вәкиллириниң бири, «сөз падишасини» дуниявий дәриҗидики егиз чоққиларға елип чиққан Абайдәк бүйүк шәхсниң қәдир-қиммити күндин-күнгә ешиватқанлиғини мәмнунийәт билән тәкитлигүм келиду. Мошу йәрдә Қазақстан Җумһурийитиниң Тунҗа Президентиниң бүйүк ақинниң тәвәллудиға мунасивәтлик өткүзүлгән тәнтәнидә ейтқан мону бир пикри әриксиз ядиңға келиду. «Абай... исми пүткүл аләмгә мәшһур, өткүр сөзлүк, сағлам пикирлик, инсанийәтниң алаһидә иззәт-еһтирамиға бөләнгән адәмзат ақини, адәмзат әқилдари болуп шәкилләнгән инсан. У илгири-кейин көтирилмигән мәсилиләргә мураҗиәт қилған. Әмәлиятта илгири-кейин болуп көрмигән жанрларни яратқан. Вақиәликни үзә ипадиләштин, мавзуға үзә яндишиштин чәтнәп, турмушниң қир-сирлирини ачидиған наһайити мәзмунлуқ иҗтимаий-пәлсәпәвий лирикини бәрпа қилди. Шәриқ вә Ғәрип әдәбиятини чоңқур үгинип, сәвийәсини техиму кәңәйтти... Сәзгүр ақин, ойи сәгәк мутәпәккүр дала тирикчилигини башқа дуния тирикчилиги билән селиштуруп, тәһлил қилишқа тиришти. Балилиқ дәвридә өзләштүргән әрәп, парс тиллирида йезилған китапларни тәкрар-тәкрар оқуп, Шәриқ поэзиясигә, тарихиға, пәлсәпәсигә чоңқур чөкүп, уларға йеңичә көзқарашта баһа бәрди». Елбасы абайшунаслиқ илимигә әйнә шундақ алий дәриҗидә яндишип, тиң көзқарашлар билән сағлам пикирләрниң вуҗутқа келишигә кәң йол ечип бәрди. Өз новитидә Дөләт рәһбири эстафетини қолға елип, ишәшлик рәвиштә давамлаштурмақта. Бүйүк ақин, мутәпәккүр Абайниң туғулғиниға 175 жил толушиға мунасивәтлик «Egemen Qazaqstan» гезитида елан қилинған мақалисида Президентимиз: «...интеллектуал милләтни шәкилләндүрүш идеяси Абайдин башланди дейишкә толуқ асас бар. Бүйүк әллама һәрбир сөзидә милләтниң өсүп-йетилишигә диққәт ағдурди. Шуңлашқиму Абайни чоңқур үгинишкә алаһидә көңүл бөлгинимиз әвзәл» дегән пикирни алға сүрди. Шәхсән өзәм Абайни чоңқур үгинип, оқуғинимизни көңлимизгә пухта тоқуп, әтрапимиздикиләргә чүшәндүрүшни гражданлиқ һәм вәтәнпәрвәрлик борчум дәп билимән. Шеирлири билән әқлийә сөзлиридә Абайни бөләкчә беарам қилған мәсилә — қазақ миллитиниң келәчиги екәнлиги талашсиз һәқиқәт. Дәрвәқә, маһиранә пафоси вә өткүр тили билән адәмниң сүйәк-сүйигидин өткидәк аччиқ тәнқит ейтсиму, униң әстәридә милләткә болған отлуқ муһәббитиниң ятқанлиғини сезивелиш тәс әмәс. Ойимизни җәмләп, әдипниң төртинчи әқлийә сөзидики мону бир қурларға нәзәр ташлап көрәйличу: «Вәһимә илкидә жүридиған адәм адәттә жиғинчақ келиду. Буниңдин «дайим ғәмкин жүрүш керәккән» дәп хуласә чиқиришқа һәргиз болмайду. Яки инсан һәрқачанла қайғуруп жүрүшкә майилму? Яқ, мән адәмләрниң мундақ әһвалға чүшүшини задила тоғра көрмәймән. Әксичә, ундақ һаләттин чапсанирақ қутулушқа һәрикәт қилишимиз лазим. Ойлинип ташлиған салмақлиқ һәрбир қәдәм ғәм-қайғуни азайтиду. Һә, буниңға орунсиз әрзән күлкәң билән әмәс, әмәлий ишиң билән қәдәм ташлиғиниң әвзәл». Әмәлий иш һәққидә буниңдин артуқ немә ейтқили болиду? Орунлуқ иш қилиш бу яқта турсун, һаятта өз орнини тапалмай жүргәнләр азму бүгүнки күндә? Данишмән ақин жуқурида қәйт қилинған пикрини мундақ хуласиләйду: «Адәм дунияға жиғлап келиду, азаплинип өлиду. Арилиқта бу аләмниң раһитиниң немидә екәнлигини биләлмәй, бириниң кәйнигә бири чүшүп, бир-биригә махтинип, бирла қетим берилидиған өмүрниң қәдригә йәтмәй, уни мәзмунсиз өткүзидудә, ақивәттә бар дуния-бисатини сатсиму, бошқа өткән бир күнлүк өмүрни қайтуруп алалмайдиған һаләткә чүшүп қалиду. Дунияда җәмийәткә ярамсиз адәм болуш, һелигәрлик билән һаят кәчүрүш — иштниң күнини көрүш билән баравәр. Дәсләп худаға сиғинип, андин қалса өз күчүңгә ишинип, һалал әмгәк қилсаң, қара йәрму сени қуруқ қол қоймайду». Әллама Абайниң адәм балисиға, җүмлидин қазаққа қарита ейтқан һекмәтлириниң кредоси — яманлиқ билән һарамлиқтин жирақ болуп, яхшилиқ билән адиллиқни дост тутуш, әмгәксөйгүч болуш, һарамтамақлиқ қилмаслиқ. «...Ойлинип көрәйличу, кимни яхши көрүп, кимгә изгү тиләкләрни ейттуқ? Өзлири чирип-сесиған болус-бийләрни қоюп турайличу! Әнди, әлвәттә, амал йоқ, жугачлиғидин барини охшиталмай жүргән оғри, залим, һелигәрләргә йәм болуп жүргән мулайим-мөмүн байларни айимисақ, қоллимисақ тоғра боламду? Шуниңдин башқини тапалмидим» дәйду Абай 22-әқлийә сөзидә. Бу ибариләрни оқуғанда көз алдиңға бүгүнки күндә ихтисатни шәкилләндүрүшкә мунасип үлүшини қошуп келиватқан тиҗарәтчиләр җамаити кәлмәмду? Әйнә шундақ жүригидә оти бар тәдбирчан инсанларни қоллап-қувәтләш жуқурида олтарған әзимәтлиримизниң инсаний борчи екәнлигини әстин чиқармиғинимиз әвзәл. XX әсирниң бешида хәлқимизниң йәнә бир мунәввәр пәрзәнди Ахмет Байтурсынулы данишмән Абайни «қазақниң баш ақини» дәп атиған. У мутәпәккүр һәққидә мундақ дәйду: «Сөз зәргари һәм язғучи, һәм тәнқитчи болуши керәк. Сөзниң чирайлиқ, гөзәл болуши үчүн ой маһарити тәләп қилиниду. Йеқимлиқ, орунлуқ, ләззәтлик болуши үчүн тәнқидий көзқараш һавадәк һаҗәт. Мәзмунлуқ, әһмийәтлик болуши үчүн билим керәк. Абайға мошу үч хисләтниң һәммисила мәнсүп болған». Абайниң һәрбир тәнқидий пикриниң тегидә сәмимийлик билән хәлқигә болған чәксиз меһир-муһәббәтниң ятқинини сезип-биливалғинимиз әвзәл. Данишмән ақин тәнқит ейтиш арқилиқ сәвийәси жуқури, сағлам пикирлик адәмләргә тоғра йөнилиш бериду, йол көрситиду. Әдип сөзлиригә нәзәр ташлисақ, аридин қанчә вақит өтсиму, та бүгүнки күнгичә өз әһмийитини йоқатмиған сағлам пикирләр билән дана мәслиһәтләрни көрүшкә болиду. Өткән әсирдә ейтилсиму, һелиғичә қәдир-қиммитини йоқатмиған үнчә-марҗандәк сөзләр Абай иҗадийитидә йетәрлик. Бәлким, сөз зәргариниң улуқлуғи шуниңдиду. Шәпқәтсиз тәнқит, ақинниң тили билән ейтқанда, «яманлаш» арқилиқ хәлиқ ғемидә яшаш — пәқәт елигә чәксиз муһәббәт бағлиған мутәпәккүргила хас хисләт болуш керәк. Улуқ ақинниң шеирлириниму, әқлийә сөзлириниму оқусақ, һүнәр билән әмгәкниң қош гезәк чүшәнчә екәнлигигә ениқ көз йәткүзимиз. Бу, әлвәттә, тәсадипилиқ әмәс. Қайси дәвирдә болсун, бу икки чүшәнчиниң бир-бирини толуқтуруп, һаятниң мәзмунини техиму бейитидиғанлиғи талашсиз. «Қазиғим» дәп һәқиқий мәнада көйүнидиған дана Абай өз миллитини чин сөйүш арқилиқ та өмриниң ахириғичә пүткүл инсанийәткә болған сөйгүсини күйләп өтти. Қазақниң бүйүк мутәпәккүриниң чоңқур илими билән билимини дәсләп пәйғәмбәрдин, андин қалса түрк дуниясиниң пешиваси Ғоҗа Әхмәт Яссавийдин алғанлиғини һечким инкар қилалмиса керәк. Униң әқил-парасити билән чоңқур билими түрк шаири Юнус Эмре вә әзәрбәйҗан шаири Несими билән аһаңдаш болуп кетиду. «Адәмзатниң һәммисини сөй, қериндишим дәп!!!». Һәрқандақ хәлиқара тәшкилатниң, йәр-йүзидә течлиқни тәрғип қилидиған пүткүл аләмгә ортақ җәмийәтлик бирләшмиләрниң мунтәзим шиари мошу әмәсму! Абайни дунияға тонутуш җәриянида ақинниң мошу йөнилиштики ой-пикирлиригә қәтъий әмәл қилсақ хаталашмаймиз дәп ойлаймән. 10-август күни Қазақстан хәлқи Ассамблеяси «Абай күнигә» вә улуқ ақинниң 175 жиллиғиға мунасивәтлик «Абай: тарих вә һазирқи заман» мавзусида онлайн-әнҗуман һәм җумһурийәтлик фестиваль өткүзди. Илмий әнҗуманға Түркия, Өзбәкстан, Қирғизстан, Әзәрбәйҗан әллиридин абайшунас алимлар билән тарихчилар, ҚХА илмий-экспертлиқ кеңишиниң әзалири, зияли әһли қатнишип, бүйүк әрбапниң илмий мирасини һәртәрәплимә муһакимә қилди. Поэзия фестивалида болса, дөләт тилини мукәммәл өзләштүргән барлиқ милләт вәкиллири қазақ тилида ақин шеирлирини ипадилик оқуп, иҗтимаий торларға салди. Асасий мәхсәт — этномәдәнийәт бирләшмилири арисида бүйүк ақинниң иҗадийитини тәрғип қилип, қазақ тилини пайдилиниш даирисини кәңәйтиштин ибарәт. «Абай күни», ақин тәвәллуди вә дана мутәпәккүрниң иҗадий дунияси өз новитидә көпмилләтлик хәлқимизниң инақлиғини, бирлик-иттипақини техиму мустәһкәмләйдиғанлиғиға ишәнчим камил. Жансейит ТҮЙМЕБАЕВ, Қазақстан хәлқи Ассамблеяси Рәисиниң орунбасари — Кативат рәһбири.

627 рет

көрсетілді

0

пікір

Біздің Telegram каналына жазылыңыз

алдымен сізді қызықтыратын барлық жаңалықтарды біліңіз

Уйғур авази

21 Сәуір, 2021

Жүктеу (PDF)

Редактор блогы

Ершат Моллахун оғли ӘСМӘТОВ

Редактор блогы