• Һекайә
• 26 Тамыз, 2020

Ва, дәриха,каж пәләк!

Қабдеш Жумадилов, 1936-жили туғулған. Дәсләпки шеирлири 1954-жили, тунҗа һекайиси 1956-жили йоруқ көргән. Көплигән һекайиләр топламлири билән «Ахирқи көч», «Ата макан», «Тилсим дуния», «Тәғдир», «Сәркәрдә», «Прометей мәшъили» қатарлиқ он романниң муәллипи. Қазақстан хәлиқ язғучиси.

(Һекайә)

Әйни чағларда вилайәтни башқурған, министр тәхтидиму олтирип көргән Аймағамбет Есқараев һөрмәтлик дәм елишқа чиққандин кейин, Алмутиниң тағ бағриға коттедж салдуруп, күнлирини мошу йәрдә өткүзүватиду. Әртә-кәч мәйин шамал уруп, җанға раһәт беғишлайдиған гөзәл җай. Беши қейинлиқ, қариғайлиқ қапталға тирәлсә, асти – қелин алма дәрәқлиригә оралған бүк-барақсан бағ. Пәқәт билидиған адәмла издәп тапалайдиған, чоң йолдин җәйнәктәк айлинидиған хилвәт йол бар. Әндики қалған һаятини хатирҗәм өткүзүш мәхситидә, Айекең мошу арамбәхш йәрни әттәй таллавалған.
Аймағамбетниң бу йеңи җайға көчүп кәлгинигә икки-үч жилчә болуп қалди. Муһим иши болмиса, шәһәргә көп қатнимайду. Шәкиллинип қалған бир хил турмуш бийил қинидин чиқип, сәл бузулуп кәтти. Лекин буму яхшилиққа, тойға мунасивәтлик. Бу жил әтиязда Аймағамбет 70 яшқа толди. Өмүрлүк җүпти Бибисара билән аилә қурғиниға 45 жил болди. Айекең шәхсән өзи бу сәнәни артуқчә җар салмай, уруқ-туққанлар билән нишанлашни ойлиған. Бирақ балилири унимиди. Муавин министр лавазимини атқуруватқан чоң оғли, шәһәрлик һакимийәттә ишләйдиған кичик оғли, катта бир корпорацияни башқуруватқан күйоғли тизгинни қолиға елип, Алмутидики ресторанларниң биридә җараңлитип той қилди. Аймағамбетниң сабиқ кәсипдашлири, яш вақтида Айекеңниң шарапитини көргән бүгүнки әмәлдарлар, балилири билән зич мунасивәттики карханичи-тиҗарәтчиләр, вилайәттин кәлгән жутдашлири болуп, кәң залға 400 адәм аран сиғди. «Той – хәлиқ ғәзниси» дәйду әмәсму, кийгүзүлгән чапан билән соғиларниң санида чәк йоқ. Кейин балилири һесаплап көрүп, «чүшкән соға-тартуқлар той чиқимидин үч һәссә артуқ бопту», дейишип жүрди.
Тәвәллудта немә ейтилмайду: сорун иштракчилири Аймағамбетни нәччә мәртә әршигә көтирип, нәччә чүшәрди. Униң чарәк әсир давамида вилайәтләрдә биринчи рәһбәр болғанлиғини, бирнәччә қетим депутатлиққа сайланғанлиғини, атақлиқ дөләт вә җәмийәт әрбаби екәнлигини бирму-бир тәкитләшти. Ата йолини басқан оғуллириға беғишланған махташларму аз болмиди. «Етигидин» пәқәт министр билән һакимларла «төкүлгән» рәпиқиси Бибисараниму көкләргә көтирип мәдһийиләшти. Һәтта башқиларниңкигә охшимайдиған пикир ейтқуси кәлгән бир жутдиши:
– Қазақ хәлқидә «атниң яхшисини – кәрмидә (момда), әрниң яхшисини түрмидә көр», – дегән нәқил бар. Бизниң Аймағамбетниң башқимиздин артуқчилиғи, у әшу түрминиму бешидин кәчүрди. Хәқ ейтип зерикмәйдиған һелиқи «Қизил империяниң» түрмисидә ахирқи қетим олтирип чиққанму мошу бизниң Айекең! – дәп өзгиләр еғизға аливәрмәйдиған шу жилларни әсләп өтти.
Башқилар турмақ өзиму ядиға алғуси кәлмәйдиған әшу бир «төрт жил» тоғрилиқ гәп қозғалғанда, Аймағамбетниң жүриги қепидин чиқип кәткәндәк болди. Лекин әтрапидикиләргә билиндүрмиди. Махташ, мәдһийиләргиму мәғрурланмай, сәһнә төридә тәмкин олтарди. Шу дәқиқиләрдә мону залдин кимду-бири чачрап туруп: «Буларниң һәммиси ялған! Есқараев дегән мәнсәп биләнла көклигән бирнемә, хәлиққә сиңәргән әмгиги чағлиқ, гепидә турмайдиған адәм!» – дәп какирап кетидиғандәк, бәк әпсиз һис қилмақта еди өзини.
Бәзи тәңтушлири болсизә, Айекеңниң 70кә һармай-чарчимай йәткәнлигини, әгәр Бибисара иҗазәт қилса, «яш ғунчини» пурашқа қадир екәнлигини ейтип, көпчиликни күлдүрүшти. Башқа мәдһийиләрниң қандақлиғи намәлум, амма мону ахирқи сөздә җан барлиғини Аймағамбетниң өзиму тән алиду. Сиртқи қияпитигә беқип, һәқиқәтәнму, Айекеңни һечким 70кә кәлди дәп ейталмайду. Әйни чағларда давамлиқ қиз-чоканларниң диққәт-нәзәридә болған, бойи оттурадин сәл егиз, маңлийи кәң, қаңша бурун, ақ үзлүк жигит яшанғандиму петидин чүшмәй, азду-тола толуп қалған, халас. Аридики шу «төрт жилни» һесапқа алмиғанда, Айекең турмушта анчә җапа-мәшәқәт чекип кәткән адәм әмәс. Тәқи-турқидин тимәнлик вә сәрвазлиқ сезилип туриду.
Әл ағзида қалған тойниң өткинигиму бир айдин ашти. Жирақ-йеқиндин кәлгән қом-қериндаш, дост-бурадәрләр тәрәп-тәрәпкә тарқап, һаят қайтидин қиниға чүшкән. Той баштин-аяқ синалғуға елинипту. Бала-чақа, уруқ-туққан уни көрүп, бир еғиздин: «Тәвәллуд күтүлгәндинму артуқ сәлтәнәтлик шараитта өтти», дәп баһалашти.
Немишкиду, шуниңдин бери Аймағамбет беарам болуп қалди. Кейинки чағларда пат-пат хурсинидиған, кечилири хелә вақларғичә көзи илинмай, түзүгирәк ухлалмайдиған адәт пәйда болди. Той күнини хиялидин өткүзиду. Меһманларниң еғизидин чиққан сөзләрни таразиға салиду. «Уларниң ейтқанлири растмиду? Мән һәқиқәтәнла жут қәдирлигән әзимәт, хәлиқниң ғемини йегән әрбап болалидимму?» – дәп өзигә-өзи соалларни қойиду. Шундақ қилип, хияллар дуниясиға шуңғуп кетиду. Мошундақ азаплиқ ой, җавави тәс соаллар адәмни набут қилиду әмәсму, ахир... Бир китаптин оқуғанди. Қириқпут бурун һечнемә ойлимай, өз алдиға һаят кәчүридекән. Бир күни униңға бирәвләр тикилип туруп: «Мону шунчә көп путлуқ бечарә һашарәт путлашмай қандақ маңидекинә?», дәп тәәҗҗүплинипту. Бу сөзни аңлиған қириқпутни арамсизлиқ чулғавапту. «Демисиму, мениң мошу путлирим һәрикәткә кәлгәндә, немишкә чирмишип қалмайду?» – дәпту һәйран болуп. Әнди һәр қәдимини һесаплап, путлашмай меңип көрәй десә, путлири бир-биригә илишип, илгири басалмапту. Ахири қириқпут меңиштин қелип, һәсрәттин өлүпту, дегән нәқил бар... Мону Айекеңму шуниң кепинини киймисә болаттиғу.
«Буларниң һәммиси йоқ гәп.... Билҗирақ! – деди у бир күни тойда ейтилған сөзләрни тәсәввуридин өткүзүп. Надамәт елип келидиған нәдики әрбаплиқ болсун биздә? Дайим еқим билән үзүп, ғоҗайинларниң ейтқинини икки қилмай бәҗиргән, ичип-йегәнгә мәзә қилип, хуш болғанларниң бириғу биз».
Аймағамбетниң өзи һәққидә мундақ хуласигә келиши беҗиз әмәс. Униң қәлбини өртәватқан пәқәт өзигила аян алаһидә бир сир бар. Худадин вәһи кәлди болғай, бирлири тосаттин келип, қәрзини сорайдиғандәк, немидинду тәшвишлинип жүргәнди. Узун өтмәй, шу күнләрму йетип кәлди.
Чиллиниң биринчи күни чоң оғлидин туғулған тунҗа нәвриси жигирмә яшқа толуп, аяли билән уни тәбрикләшкә барған. Шәһәрдә қонуп қелип, тағ бағридики өйигә әтиси чиңқи чүштә қайтип кәлди. Бийил үчинчи курсни тамамлиған нәвриси түнүгүн сорун башлиништин бурун омаққинә бир қизни әгәштүрүп келип: «Бу яқ кәлгүси келиниңлар болиду», дәп тонуштурған. Мөтивәрләр буни катта йеңилиқ сүпитидә қобул қилишти. Қизниң дадиси зиминни «титиритиватқан» йеңи байлардин екән... Бу, демәк, аманчилиқ болса, әнди чәвриниңму дунияға келиши жирақ әмәс дегән сөз. Хусусән Бибисараниң хошаллиғида чәк йоқ. «Әвлат өстүрүп, чәврә қучқан аял бейиштин орун алиду», дегән сөзләрни кимду-биридин аңлиғанди. Бу дунияниң раһәт-парағитигә тойған аял, әнди у дунияниң ғемини ойлашқа башлиған.
Улар олтарған машина әтрапи бетон қаша билән қоршалған икки қәвәтлик һава рәң коттеджниң алдиға келип тохтиғанда, силҗийдиған төмүр дәрваза аста ечилди. Йолувчиларни жирақтин тонуп, жүгрәп чиққан аялиниң кәнҗә иниси Нурқанат екән. У өзлири билән биллә өйниң биринчи қәвитидә туриду. Яшинип қалған ата-анисиға қол-қанат болсун дәп, балилири булту йезидин атайитән көчирип әкәлгән. Жигит тала-түздики жүги-житим ишларни қилса, униң рәпиқиси өй иши билән бәнт.
Аймағамбет шәһәрниң һәддидин зиядә тинҗиқ һавасиға аранла чидиғанди. Машинидин чүшүпла, бәәйни бир нәрсиниң һидини алған қери арқардәк, улуқ-кичик тинип:
– Паһ, мону йәрниң һаваси тамамән башқичидә! Шәһәрликләр тунҗуқуп қилмай, ис-түтүнниң ичидә қандақму яшаватқанду, я һәзрәт?! – дәп раһәтләнди.
У өйгә кирип, һәйәл қилмай, кийимини йәңгүшләп, талаға чиқти. Өйниң арқа тәрипидики баққа өтүп, үсти чәмбәр тәхлит йепилған, нәқишләр билән зенәтләнгән сөһбәтханиға (беседкиға) җайлашти. Айекең көп вақтини өткүзидиған сөйүмлүк орун бу. Оттуриға дүгләк үстәл қоюлған. Мошу йәрдә олтирип, китап оқуйду, дост-бурадәрлири кәлгәндә, преферанс ойнайду.
Айекең һәрхил сорттин таллап тиккән алма вә нәшпүт дәрәқлиригә көз ташлап, уларни әтиязда үшшүк урувәткәнлиги, бийилқи һосул жилдиқидәк болмайдиғанлиғи һәққидә хиял сүрүватқанда, дәрваза тәрәптин иштниң һавшуши билән тәң, өзи таман келиватқан Нурқанатниң қарисини көрди.
– Дәрвазиниң алдида бир натонуш адәм туриду. Сизни сорайду, – деди у йеқин келип.
– Кимкән у? Исми-җисмини ейтмидима?
– Кийими начарирақ. Йезидин кәлгән бирси болса керәк... Сизни бурундин тонуйдиғандәк қилиду.
«Бу ким болдекинә? Кейинки чағларда иш издәп, ярдәм сорап келидиғанлар көпийип кәтти. Йә шундақларниң бириму? Атайин издәп кәлгинигә қариғанда, муһим иши бар екәндә». Мошу хил ойларни каллисидин тез өткүзгән Айекең, мәйли кимла болса, көргүси келип:
– Кирсун. Мошу йәргә башлап кәл, – деди қисқичила.
Нурқанат бурулуп, өйни айлинип, көздин ғайип болди. Көп өтмәй, униң сөһбәтхана тәрәпкә бир кишини әгәштүрүп келиватқанлиғини көрди Айекең. Учисида көк рәңлик кона джинсы, кичик сумкисини оң мүрисигә есивалған зор бәстлик бири. Хелила егиз көрүнидиған Нурқанат әвуниң йенида балиға охшап қапту. Сайивини япилақ лата кепкисини көзигә чүширип кийгән һелиқи зәбәрдәс адәм йоған-йоған чамдап илдам кәлдидә, сөһбәтханиға йеқинлашқанда меңишини асталатти. Саһипхан меһманни тонуғандәк қилди... Ениқ тонумиғини билән, биригә охшатти. Буни сәзди болғай, әву жигит ядиға чүширивалсун дедиму, кепкисини қолиға елип, техи чач өсмигән тақир бешини силап қойди. Әнди, әлвәттә, гуман йоқ. Шу... Нәқ шуниң өзи!
– Ва, Қайрақбаймусән?.. Көзүмгә гаһ ишинип, гаһ ишәнмәйватимән, – деди Аймағамбет. Униң йә жиғлаватқинини яки күлүватқинини билип болматти. У бир бечарә һалға чүшүп қалғанди. Шу гәпләрни еғизидин чиқирип, орнидин турмақчи болдию, өгиси ағрип, қайтидин олтирип қалди.
– Мәнғу, Айеке! Башқа ким болатти?! – деди жигит алиқандәк сумкисини алма дәриғиниң бир шехиға иливетип. Андин аста қәдәм ташлап, ичкирилиди.
Бу чағда Аймағамбетму орнидин туруп, жигит таман маңған. Һә дәп қолини бәрмәкчи болғанди, амма бу ойидин дәрру ялтийип, қучиғини яйди. Иккәйлән қучақлишип, бир мәһәл туруп қелишти. Баятин бери натонуш меһманниң һәрикитини күзитип турған Нурқанат шуниңдин кейинла хатирҗәм болуп, өй таман меңип кәтти.
– Айекең мени тамамән унтуп кәткәнду, дәп ойливедим. Дегән билән тонудиңиз... Хатириңиз яхши екән! – деди чеһрисидә күлкә җилвиләнгән Қайрақбай. Униң кинайә қиливатқанлиғини яки чин сөзләватқанлиғини пәриқләш тәсти.
– Еһ, тонумиғандичу... Сени унтуп немә көрүнүпту маңа! Қени, жуқури өт! – дәп һодуқуп қалған Аймағамбет орун көрсәтти.
– Адресиңизни сораштуруп жүрүп, аран таптим. Өйүңүзни тепиш андин тәс болди, – деди Қайрақбай олтарғандин кейин сигаретини туташтурғач. – Алитағниң ейиғи охшаш җаңгалға киривапсизғу!
– Адәм қериғанда көңүл хатирҗәмлигини истәйдекән. Шу вәҗидин орунлашқан йеримизғу бу, – деди Аймағамбет техила өзигә келәлмәй. – Һә, нәдин келиватисән?
– Шу, өзиңиз көргән йәрдин, Айеке!
– Немә дәйдиғанду? У йәрдин әнди бошандиңма?
– Шундақтә. Мән он жилға кесилгәндим әмәсму, – деди жигит қапиғини сәл түрүп, – ай-күн, саат-минутиғичә толуқ өтәп чиқтим. Империя түрмисидә башлиғандуқ, мустәқил елимиздә ахирилаштурдуқ.
– Тоғра, тоғра, шундақ екәнғу! – деди Аймағамбет өзини оңушсиз һис қилип. – Өтүп кетип барған вақит. Бизниң көрүшмигинимизгиму, мана йәттә жилчә бопту.
– Өтүп кетип барған бизғу, Айеке! Вақит қанчә ваңилдап өткини билән, орнида туриду, – деди Қайрақбай тамакисини шорап.
«Қара буни! Түрминиң зәйкәш вә тар бөлмисидиму пәлсәпәвий мулаһизиләрдин зерикмәтти. Шу мүҗәзини ташлимапту», – ойлиди Айекең өткән күнләрни әсләп. У үч жилдин артуқ бир камерида ятқан бурадириниң чеһрисигә әндила көз жүгәртти. Чоң өзгириш йоқтәк. Шу бурунқидәкла зор өйгә мәзмут түврүк болидиғандәк алп қамәт, егиз қапақларниң астида чақнап турған өткүр көзләр... Пәқәт илгәркидин сәл җүдәп, татирип қалғанму, қандақ? Узақ вақит күн көрмигәнликтин болғай, буғдайөңлүк чирайи бозарған. Бирла бәлгү: оң мәңзигә қийпаш инчикә сизиқ чүшүпту. Тартуқ әмәс, сизиқ. Пичақ... яқ, устириниң изи болса керәк. «Икки-үч рәқивини көзни ечип-жумғичә домилитиветәтти. Тутушқанда уштумтут берилгән зәрбини байқимай қалғанғу», – җәзимлиди Аймағамбет жигитниң томурлири сиртиға тепип турған базғандәк муштумлириға қарап қоюп.
Қайрақбайниң бу сәпириниң беһөддә әмәслигини сезиватиду. Көп жиллар давамида жиғилип кәткән хапилиғини, ичидики аччиқ гәплирини айимай, төкүп ташлайду тайлиқ. У һазир немила ейтса, Аймағамбетни бир нәрсидә әйиплисиму, бу сөзлириң орунсиз, дәп һечким етираз билдүрәлмәйду. Банә тепип, қуйруқ ташлашниң пайдиси йоқ. Қайрақбайниң тили – зәһәр, мәнтиқиси – төмүрдәк. Сөзгә кәлгәндиму қалтис. Әвзили, қарши чиқмай, униң райиға беқиш лазим.
Тосаттин Аймағамбетниң көңлидин: «Түрмидикиләр маңа сиртимдин һөкүм чиқарған болуп, мону шу һөкүмни бәҗиришкә кәлгән болсичу», дегән дәһшәтлик ой кәчти. Шуларни хиялидин өткүзидекән, тән-тени шүркинип, тизлири титирәп кәтти. «У чағда түгәштим дәвәр. Мону девиниң чаңгилидин мени ким қутулдурувалалайду?». Лекин, һәҗәплинәрлиги, Қайрақбай саһипхан күткәндәк әмәс, тамамән башқа әлпазда сөзлимәктә еди.
– Түрмидин чиққинимға бир җүмә болди. Юртумға маңдим, – деди у гоя һечнемә болмиғандәк хатирҗәм қияпәттә. – Қазақ хәлқидә «Бир күн дәстихандаш болғанға қириқ күн салам» дегән гәп барғу. Пәләкниң гәрдиши билән бир мәзгил түрминиң тәмини биллә тарттуқ. Шуңа поездин чүшүп қелип, өзиңизни атайитән йоқлап кәлдим...
«Пахта билән боғузлаватқинини қара буниң. Униңдин йәр-көкни зил-зилигә кәлтүрүп тиллиғини яхши еди! – ойлиди Аймағамбет. – Түрмидики жигитләрниң һалидин хәвәр елишим керәк еди, хәп... Һәй, хам сүт әмгән бәндә, бу дунияда задила оңшалмайдекәндә».
– Йеши чоң дәп, атайин келип саламлашқиниңға рәхмәт! Әнди алдирима... Бираз күн мошу йәрдә һадуқ чиқирип, һөрмәтлик меһминим болғин! – деди Аймағамбет әстаидил.
Амма Қайрақбай узақ туридиғандәк әмәс. Вақти қис охшайду.
– Тәкливиңизгә рәхмәт... Бүгүн кәчки поезд билән Өскәмәнгә меңишим керәк! – деди мәйүслинип. – «Өлүм – Худадин, ғиза – һөкүмәттин» дәп, һелиқи түрмидә ятқан чағлар әмәс бу. Әркинликтә жүргән адәм алдиримиса болмайдиғу, Айеке.
– Һә, растла, сениң юртуң Шәрқий Қазақстан тәрәптә едиғу. Йезида ата-анам бар дегәндәк қиливедиң. Улар һаятму? – деди Айекең әйни вақитта талай қетим ейтилған сөзләрни ядиға чүширип.
– Һә, бизниң авул Иртыштин нери Күршим дегән йәрдә. Атам түгәп кетипту. Мениң қайтип келишимни күтүп жүргән бечарә анам һаят охшайду.
«Я, һәзрәт, қандақ әстин чиқип кәткән? Аймағамбет түрмидин бошинишниң алдида униң ата-анисини издәп беришқа вәдә қилип, адресини алғандиғу. Һә, тоғра, Қайрақбайниң йезиси Күршим наһийәсидә. «Көкярлиқ Көк бөриниң Барақ уруғиниң йәттинчи әвладимән. Бовимиз қазақ, қалмақ болуп, җәми сәккиз хотун алған екән. Биз қалмақ момимиздин тарқилиптимиз», – дәп сөзләп бәргәндиғу... Шу вәдисиму орунланмай, йәнила турмуш һәләкчилиги билән болуп кетипту!».
– Һәй, қайсиң бар? – деди Айекең авазини көтирип өй тәрәпкә бешини бурап.
Нурқанат уларни жирақтин күзитип турса керәк. Йәрдин үнгәндәк, дәрру пәйда болди.
– Мону дәстиханға топ-тоғра жүрәккә берип тегидиған қимиз, йемәкликләрни әкелиңлар! – буйриди Айекең.
Буйруқ дәрһал бәҗирилди. Авал мулазимәтчи жигит келип, дүгләк үстәлгә дәстихан селип, арқиға янди. Андин аяли иккиси бир қача қимиз, боғусақ, совуған гөш кәлтүрди.
– Қалғинини өзимиз рәтләймиз, силәр баривериңлар! – деди Аймағамбет әвулар икки пиялигә қимиз қуюп, қой гөшини тоғрап болғандин кейин.
Қайрақбай уссап кәткән охшайду, бир пиялә қимизни бир көтириштила сүмиривәтти..
– Уһ, қимиз ичмигили қачан! – дәп янчуғидин қоляғлиғини чиқирип, бужжидә чиққан тәрини сүртти. – Бийә бағлаватамсиз, Айеке?
– Яқә, бизгә бийә бағлап немә көрүнүпту. Мону сайниң ичидә бийә бақидиған бир бовай бар. Шу бовайдин алимиз қимизни... Қени, әркин-азадә олтирип, дәстиханға баққинә, – деди чөмүчни қолиға алған Аймағамбет.
Қайрақбайниң ғизаға анчә иштиһаси йоқ еди. Майлиқ гөштин бир-икки кесим йегән болди. Қимизни әнди алдиримай ичкәч олтарди.
– Қимиз услуқла әмәс, дориғу. Түрмидә туберкулез кесилигә гириптар болуп, өпкиси кардин чиқиватқанларға күнигә бир-икки чинидин қимиз бәрсә еди! – деди меһман узунға созулған җимлиқтин кейин.
– Әһвал техила қийинму у яқта?
– Сиз бар чағда хелә яхши еди. Кейин мәиший җәһәттин начарлап кәтти. Бурун мәһбуслар ишлигинигә қарап, азду-тола мааш елип туратти. Һазир ундақ нәрсиләр йоқ.
Улар хелә узақ вақит үнсиз олтарди. Аймағамбет арилап-арилап қолидики узун саплиқ чөмүч билән қачидики қимизни соруп қойиду. Үзини май қаплиған сериқ қимизниң көвүги, қәлбләрдики ой-хияллардин сир чәккәндәк, қача үстидә аста тарқалмақта.
– Түрмидә ятқинимизда сизниң әһвалиңиздин вақип болуп турдуқ, – деди Қайрақбай йәнә тамакиға қол узитип. – Қазақстан мустәқиллигини елан қилғанлиғини аңлиғанда, хошаллиғимизда чәк болмиди. Сиз парламентқа депутатлиққа сайланғанда болсизә, авақтидики қазақ жигитлири бөкимизни асманға етип: «Айекең башқиларни унтисиму, бизни һәргиз унтумайду, тутқундики дост-бурадәрлиригә чоқум бир шарапитини тәккүзиду», – дәп үмүтләндуқ.
Аймағамбетниң беши саңгилап, шүк олтирип қалди. Мошу сөзләрни қачан ейтидекин, дәп күтиведи, ахири ейттидә! Ейтқандиму, зәрдә билән әмәс, силиқ йәткүзди. Қайрақбайниң тәмкинлиги Айекеңниң қуйқа чечини тик турғузди. Бир дәқиқә көз алдиға авақтиниң димиқта һаваси, қош қәвәт нарда ятидиған миғилдиған адәм, бүргә билән салҗиға йәм болған уйқисиз түнләр кәлди. Һә, қетип кәткән нан йәп, ечиқиған жигитләр немә демәйду?! «Түрмигиму ислаһат керәк! – дейишәтти бир еғиздин. – Мәһбусму – адәм. Кишилик һоқуқ, қәйәрдә болмисун, қоғдилиши лазим!». У чағда бу сөзләрни Аймағамбетму пүткүл вуҗуди билән қоллиған. «Мәшәдин аман чиқсам, қалған һаятимни мәһбуслар һоқуқини қоғдашқа беғишлаймән!», дәтти у жигитләргә. Түрмидин чиқиватқан пәйттә мошу Қайрақбайға: «Һәр айда келип, һалиңдин хәвәр елип туримән. Имканийитимниң баричә, йеникчилик яритип беришкә тиришимән», дәп вәдә бәргиниму ядида. Амма-лекин бу сөзләр ейтилған йәрдә қалди. Башқисини бу яққа қойғанда, кейин депутатлиққа сайлинип, нәччә жил парламентта олтарғанда, кишилик һоқуқ, мәһбуслар турмуши һәққидә минбәргә чиқип, бирәр қетимму чиш ярмидидә!
Мошулар ядиға кәлгәндә, йәргә кирип кәткәндәк болуп, пешанисидин бужжидә соғ тәр чиқти. Нә-нә мурәккәп вәзийәттин қутулуп кетәтти, һазирзә ағзиға сөз кәлмәй, шүмшәрәп қалди. Бир чағда Қайрақбайниң җавап күтүп олтарғинини сәзди болғай:
– Биз алдиримайдиған хәққу, – деди сөзини жирақтин башлап, – «демократия», «кишилик һоқуқ» дегән чүшәнчиләр бизниң еңимизға әндила кириватиду. Түрмә әһвали, мәһбуслар турмуши дегәнләрни ойлаватқан бәндә йоқ. Бири җинайәт қилдиму – шәпқәтсиз җазалиниши керәк. Билидиғинимиз – мошунчиликла. Соланған адәмләрниң һәммиси охшаш әмәс, әйиплик, әйипсизи болидиғанлиғи, бүгүн әркинликтә жүргини билән, таңла-әртә һәркимниң бешиға чүшидиғанлиғи хиялиға кирип-чиқмайду. Мән буни өз бешимдин өткүзгән. Оттуз жил әл башқурғанда, «мошу түрминиң әһвал-шараити қандақ екин?» – дәп бирәр қетимму у йәргә берип бақмаптимән. Кейин бешимизға кәлгәндә бирақла билдуқ. – Айекең сөзлириниң тәсирини билмәкчи болуп, сөһбәтдишиға ялт етип қариди. – Мени немишкә һәрикәтсиз қалди десәң, чүнки, еһтимал, бурун мундақ әнъәниниң йоқлуғидин болса керәк. Байқамсән, бизниң қазақтин мошу кәмгичә кишилик һоқуқни қоғдашни мәхсәт қилған бирәр әзимәт чиқмидиғу...
Сөһбәтни мошу йосунда башлиған Аймағамбет йәнә бир немиләрни деди. Лекин Қайрақбайни қайил қилалмиғанлиғини сезиватиду. Ақлиниш нуқтисидин ейтқан сөзлири өзигиму бәк қуруқ, әрзимәс болуп билинди. Қайрақбай бу гәпләр хуш яқмайватқан бепәрва әлпазда:
– Йол аниси – туяқ. Чоң йол дәсләпки издин башлинидиғу, Айеке. Бирси тәвәккүл қилип қол урмиса, дәстүр нәдин қелиплашсун, – деди униң баятин бери кәлтүрүватқан испат-дәлиллирини бир җүмлә билән йоққа чиқирип.
Чүшәнгән адәмгә гәпкә мошуниң билән хатимә берилгәнлиги аян болуши керәк. Қайрақбай пиялидики қимизни бир утлидидә:
– Хоп, Айеке, иҗазәт болса, мән маңай! – деди бәқувәт беғишидики зәнҗир бағлиқ саатиға қарап қоюп. – Келишидин кетиши чапсан болди, дәп рәнҗимәң. «Бир Аллаһтин башқиниң һәммиси өзгириши дәркар» дегәнғу улуқ Абай. «Айекең һазир қандақ болуп кәттекин, бир көрүшсәм» дәттим. У арминимғиму йәттим... Ким билиду, бундин кейин көрүшимизму, йоқму. Аман болуң, Айеке!
– Юртумға баримән дедиңма? Әнди немә иш қилмақчисән? – деди Аймағамбетму тәкәллүпсиз.
– Дипломлуқ инженермән. Ишсиз қалмасмән, – деди орнидин турған Қайрақбай ихчам сумкисини мүрисигә есиветип.
– Асасий мәхсәт – «кишилик һоқуқ» дегәнни қолға елиш, һелиқи йәрдикиләргә азирақ болсиму асанлиқларни яритип бериш...
«Тоғра, бу иш Қайрақбайниң қолидин келиду, – дәп ойлиди Аймағамбет униң билән дәрваза тәрәпкә кетип берип. – Қанчә җапа чәксиму, қайтмайду бу! Буларға күч-қудрәт нәдин келидекин зади?!».
Ишик алдиға кәлгәндә, саһипхан меһманниң бир дәқиқә күтүп турушини өтүнди. Андин өйгә кирип кәттидә, һәйәл қилмай һойлиға чиқти. Қолида ағзи йелимланған қелин конверт бар.
– Монуни йолуңға хираҗәт қиларсән. Аз болсиму, көпкә тавап қилип ал, рәнҗимәй маңғин! – деди конвертни униңға сунуп.
– Йолға пулум бар, аварә болмаң, Айеке! Мән сиздин бир нәрсә тама қилип кәлмидимғу, – Қайрақбай конвертни алғини қәтъий унимиди. Айекең бәк осаллишип:
– Илтимас, алғин!.. Бу сениң маңа қилған яхшилиғиңниң ондин биригиму әрзимәйду... Алмисаң, хапа болимән! – дәп зорлап дегидәк қолиға тутқузди.
Нурқанат бир яққа кәткәнму, көрүнмәйду. Айекең дәрваза ишигини өзи ечип, меһманни узитип қойдидә, йәлкисидин бир тағар жүк чүшкәндәк, өзини йеник һис қилди. Лекин көңлиниң арами йоқ. Күтүлмигәндә қандақту-бир хәтәргә дуч болуп, амма амити келип, униңдин аман-есән қутулған адәм өзини қандақ сезәтти? Айекеңму нәқ шундақ һаләтни бешидин кәчүрди. Өйгә киргүси кәлмәй, бағ ичидики йол билән у яқтин-бу яққа маңғили турди.
Көз алдида – Қайрақбай. Қанчә ойлимай десиму, каллисидин һеч чиқмай турувалди. «Көк бөрә Барақниң әвлади екәнлиги раст. Буму һәқиқий көк бөриғу! – деди дилидики сөйүнүшни йошурмай. Түрмидиму өзини һәммимиздин үстүн тутатти. Һазирму шу петичә қапту».
У бир мәһәл иккисиниң дәсләпки учришишини әслиди. У чағда Қайрақбай бари-йоқи жигирмә бәш яштики нәвқиран жигит еди. Техи йеқиндила университетниң химия факультетини пүтирип, Җамбул фосфор заводиға ишқа орунлишипту. Шу күнләрниң биридә, ойлимиған йәрдин 1986-жилқи Декабрь вақиәси йүз бәрди. Дәсләпки күндила студент вә ишчилар болуп, йүзлигән қазақ яшлири поезға олтирип, Алмутиға қарап йол тутти. Лекин уларни наразилиқ намайиши қизиватқан пайтәхткә йәткүзмәй, Чу бекитидә тохтитип, күч билән кәйнигә қайтуриду. Милләт шиарини көтәргән шу топ ичидә мошу Қайрақбайму бар еди.
Җамбулға қайтурулғандин кейинму, яшлар бесилмайду. Ахири заводта рус вә қазақ ишчилири арисида җедәл чиққан. Һакимийәткә тайинип, бу маҗрани авал рус сақчилири башлиған болса керәк. Қәлби һәләйкүмгә чүшкән һәм һақарәт-камситиштин вуҗуди партлай дәп турған қазақ жигитлириму мушлишишқа киришкән. Ақивәттә һәр икки тәрәптин хелә адәм җараһәтлинип, еғир һалда ағриқханиға йәткүзүлгән бир рус жигити өлүп кетипту. Аридин ай өтмәй, бир топ қазақ жигити җавапқа тартилиду. Уларниң ичидә «һәммә балани тәргүчи» дегән қалпақ кийгүзүлгән Қайрақбайму он жилға кесилгән.
Мошу ишларниң алдида хошна вилайәттә вилайәткомниң кативи болуп ишләватқан Аймағамбет, әлвәттә, бу вақиәгә қатнишалмиди. Чүнки дәл шу чағда униң үстидин җинаий иш қозғилип, тәргәв меңивататти. Адаққи қетим қәддини руслиған Кремльниң қәһәрлик көзлири Оттура Азия билән Қазақстанға қаритилғанди. Аймағамбет өзгиләрдин көзгә ташлинип турдиму яки җумһурийәтниң сабиқ рәһбири билән йеқинлиғи сәвәп болдиму, иш қилип, бу қетим у шалланған еди. Азап-оқубәт, ховуп-хәтәр туғулуп, ишиң оңдин кәлмисә, артуқчилиғиң – камчилиқ, яхшилиғиң – яманлиқ болуп қалидекән. Қисқиси, сахта, ясалма әйипләр тоқулуп, йәттә жилға сотланди у. Бәхиткә яриша, көп өтмәй Қазақстан мустәқиллик елип, төрт жил дегәндә түрмидин чиқти.
Айекең Қайрақбай билән сот һөкүмидин кейин бирнәччә ай өтүп, түрмидә тонушқанди. Аймағамбетниң ирадисини сундуруп, райидин қайтуруш үчүн немиләрни қилмиди?! Һечким билән гәпләштүрмәй, тәнһа-ялғуз солапму көрди. Каллакесәр вәһшиләрниң арисиғиму әкирип тиқти. «Қулан қудуққа жиқилса, қулиғида пақа ойнайду» дегини раст екән. Кимләр хорлимиди уни? Кимләр бозәк қилмиди? Техи түнүгүнла униң алдиға кирмәк түгүл йениға келиштин әйминидиған қортуқ сақчи әнди униңға тәһдит селип, күн көрсәтмәйдиған болувалди. Әттәй тапшурамдекин, бу һайванлар ичиватқан тамиғиңға түкириветиду. Йенидин өтсәң, чирмақ селип жиқитиду, ухлаватсаң, тунҗуқтуруп «ойнайду». Бәс, тилға елишниң өзи уят! Һәммидин ямини, һар-виҗдандин бәзгән рәзилләр «башлиқниң майлиқ кәйнини көримиз», дәп қуйруғини ялиңачлап, явузлуқ билән хорлайдиғиничу! Кимгә шикайәт қилисән? Кимгә дәрдиңни ейтисән? Бурун қол астидикиләргә вақирап қойғини болмиса, һечкимгә муш етип көрмәпту. Аймағамбет өзини һимайә қилишқа аҗиз болуп чиқти. Һә түрмидә болсизә, муштуми зорларла аброй-инавәткә егә екән.
Қайрақбай билән, илаһим, униңға утуқ яр болғай, өзи үчүн мана шундақ қабаһәтлик күнләрдә тонушқанди. Қайрақбай азаптин қутулдурғучи мәзмут қалқандәк билинди Аймағамбетқа. Йерим жилдин кейин бирнәччә адәмни буларниң йениға әкелип солиған. Уларниң ичидә Қайрақбайму бар еди. Һәммәйлән Аймағамбетни сиртидин тонуйдиған аңлиқ жигитләр. Қайрақбай бу йәргә келипла, тизгинни өз қолиға алди. У һә дәп йәкму-йәктә барактики «Жук» ләқәмлик атаманни уруп жиқитти. Шуниңдин кейинла җәллигүрләр җимиқти. Мәрданә, қәйсәр жигит мошу Аймағамбет билән башқиму қандашлирини қоғдаш үчүн ширдәк елишқан әмәсмеди. Әгәр Қайрақбай учрашмиғанда, униң йәр дәссәп жүрүши натайин еди. Азап-оқубәтләргә бәрдашлиқ берәлмәй, өзини-өзи набут қиливетәттиму, ким билиду?!
Шу Қайрақбайғу йеңирақта бу йәргә келип кәткән. Муқәррәр әҗәлдин сақлап қалған әшу пасибаниға йәттә жилдин бери хәт язмапту. Һалидин хәвәр алмай, пәрвайи пәләк жүриверипту. Мошу вақит ичидә әшу вилайәткә талай қетим сәпәр чәкти. Лекин мәһбуслар лагериға бурулмапту. Мәйли, түрмидә ятқанларға хәйир-еһсан қилмаяқ қойсун. Амма өзи тәмини тартқан йәргә қәдәм тәшрип қилип, жигитләрниң һалидин хәвәр елишқа болаттиғу! Бая иза тартмай Қайрақбайниң үзигә қарашқа қандақму җүръәт қилғанду?! Баш кийимини униң путиға ташлап, тизлинип олтирип, кәчүрүм сориши керәк еди. Йәнила шу сахта номус, алдамчи аброй йол қоймиди.
Аймағамбет түрмидин чиққан пәйтидә жигитләргә бәргән вәдиси бойичә, көңлигә чоң мәхсәтләрни пүкүп, уларни рояпқа чиқиришқа шиҗаәт билән киришкән. Бирақ уларни әмәлгә ашурушқа шараит яр бәрмиди. У әркинликкә чиққанда, мустәқиллик теңи етип, милләтниң роһи көтирилип, әл яйрап кәткән екән. Қериндашлири түрмидин бошанған Аймағамбетни худди һаҗилиқтин кәлгәндәк қарши алди. Пут-қолини йәргә тәккүзмәй, гоя әрбапму, күрәшкүчиму ялғуз әшу Аймағамбеттәк, уни парламентқа депутат қилип сайлиди. Ойлинишқа имканийити болдиму? Бир йери, шу қетимқи парламент қәрәлидин илгири тарқитилди. Болмиса Айекең аттин чүшмәй, хелә йәргә чапаттиму техи?!
Бу ойлири өзигә күлкилик билинди болғай, күлүмсирәп қойди Аймағамбет. «Шараит яр бәрмиди» дегини қуруқ сөз, банә, әлвәттә. Бирәвни әгишип жүриверидиған бала болмиса у. Мәнсәпкә үгәнгән қара беши техичила һөкүмранлиқтин айрилғуси кәлмәй, җан талишиватиду, дегән тоғра болар. Болмиса Аймағамбет охшаш түрмә-авақтиларниң тәмини тетип көргән, атақ-даңқниң турақсиз, сахтилиғиға убдан көзи йәткән адәм бурун катта лавазим егилимигәндәк, депутат болуп сайланмиғандәк, нәқ шу жили мәнсәпкә канидәк чаплишивелишниң һаҗити йоқти. Мәйли, қериндаш, бурадәрлириниң қоллиши билән депутатлиққа сайлансун. Амма қолидики шу мандатни немишкә «кишилик һоқуқ» дәйдиған бүйүк мәхсәткә пайдиланмиди? Түнүгүнки мәһбус – бүгүн һоқуқ қоғдиғучи! Шундақ қилғинида, нәқәдәр яхши болатти! Худаниң өзи бәргән йолда чиң дәссәп турғинида, атақ-аброй, нопуз-инавәт уни өзи издәп тапаттиғу!
Болидиған иш болди. Пушайман қилишниң һаҗити йоқ. Яратқан егисини унтувататти, бүгүн ойлимиған йәрдин Қайрақбай келип, өтмүшни есиға чүширип кәтти. Вай, шәрмәндә! Дәсләп у тоғрилиқ әски ойларға берилип, намәртлик қипту. Өлүм шәрбитини ичкүзәрму, қәтил қиливетәрму дәп гуманлинипту. Нийити ақ, дили пак әзимәт бу йәрдин қандақ ойлар билән кәттекин? Униң бәндичилигини кәчүрәрму? Тәсәлла беридиғини – сунулған пулни қайтурувәтмигини. Буму бир мәдәт беғишлайду адәмгә.
Амма-лекин кәчкә йеқин әшу ялғуз тәсәлла-мәдәтму көккә учти. Дәрвазиниң сиртида хәт-чәк, гезит-журнал салидиған почта ящиги бар еди. Нурқанат уни һәр күни кәчқурунлуғи бирақла ачиду. Аймағамбет қат-қат гезитлар арисида қолиға илинған тонуш конвертни көргәндә, жүриги җуғ қилип қалди. Бир ишинип, бир ишәнмәй, уни ачти. Яқ, хаталашмапту. Дәл шу конверт. Йеп-йеңи миң тәңгиликләрдин ибарәт жигирмә қәғәз шу петичә турупту.
– Демәк, кәчүрмәптудә! – деди Айекең ләвлирини аста мидирлитип. – Номусни туғ қилип тутқан жигиттә у! Һәммила адәм биз дәмсән неҗисқа жиғилидиған қоңғуздәк дунияға алдинидиған!
– Дадиси, ким билән сөзлишиватисиз? – деди чай дәмләватқан аяли тиңирқап.
Айекең зуван сүрмиди. Мошу орни толмас пушайманни әнди қалған һаятида өзи билән биллә әкетидиғанлиғини, дағ чүшкән һар-номусниң асан тазиланмайдиғанлиғини ойлап, еғир “уһ” тартти.

Қазақчидин
Малик Мәһәмдинов тәрҗимиси.