• 1-сентябрь — Билим күни
• 26 Тамыз, 2020

Мәктивим — миллий ғурурум

Шәмшидин АЮПОВ,
«Уйғур авази»

Мәлумки, 1-сентябрьдин башлап елимизниң барлиқ оттура билим бериш дәргаһлирида таҗсиман вирус пандемиясиниң техиму үдәп кәтмәслигиниң алдини елиш вә оқуғучиларниң бехәтәрлигини сақлаш мәхситидә жирақтин оқутуш башлиниду. Қазақстан Җумһурийити Билим вә пән министрлигиниң мәлуматлириға асаслансақ, йеңи оқуш жили ихчам мәктәпләрниң оқуғучилири үчүн новәтчи синипларда оқуш қараштурулған.
Умумән, онлайн шараитта елип берилидиған йеңи оқуш жилиға оқутуш ана тилида жүргүзүлидиған мәктәпләрму чәмбәрчас тәйяр. Лекин бийилму йәнә бир «бирақ» бар.
Униң сәвәви, өзимизниң «көйүмчан» ата-анилар миллий маарипимизниң келәчигигә ишәнмәй һәм жирақтин оқутуш усулини банә қилип, уйғур мәктәплирини тамамлаватқанлар арисидинму алим, дохтур, умумән һәртәрәплимә билимлик мутәхәссисләрниң йетилип чиқиватқанлиғини көрсиму, көрмәскә селип, балилирини ана тилида оқутушни халимайватиду. Шуңлашқа хәлқимиз зич истиқамәт қилидиған Панфилов, Уйғур, Әмгәкчиқазақ, Талғир наһийәлиридики вә Алмута шәһиридики миллий мәктәплиримиз билән синиплиримизға бала топлаш жилдин-жилға кәскинлишиватиду. Ечинарлиқ йери, мәктәплиримизгә баридиған балилиримизниң сани барғансири қисқираватиду. «Мәктивим — миллий ғурурум» дәп җанпидалиқ көрситиватқан муәллимлиримиз билән айрим җамаәтчилик ишлириниң активистлири өйму-өй кирип, тәшвиқ қиливатсиму, әһвал махтиғидәк әмәс. Уни төвәндики рәқәмләрдин ениқ байқашқа болиду.
Бийил Панфилов наһийәси бойичә оқутуш уйғур тилида жүргүзүлидиған мәктәпләрниң 1-синипиға 437 гөдәк қәдәм ташлаш алдида туриду. Буниңдин ташқири, 365 бала 0-синипқа қобул қилинипту.
Уйғур наһийәси бойичә 1-синипқа — 313, 0-синипқа 238 бала һөҗҗәтлирини өткүзүпту.
Әмгәкчиқазақ наһийәси бойичә 1-синипқа — 295, 0-синипқа 195 бала қобул қилинипту.
Талғир наһийәси бойичә 0-синипқа — 46, 1-синипқа 109 оқуғучи топлинипту.
Алмута шәһири бойичә 1-синипқа — 265, 0-синипқа 74 бала һөҗҗәт тапшурупту.
Шундақ қилип, алдин-ала елинған мәлуматларға асаслинидиған болсақ, һазирчә оқутуш уйғур тилида жүргүзүлидиған мәктәпләрниң (җәми 62 мәктәп) — 0-синипиға — 918, 1-синипқа 1419 бала һөҗҗәтлирини тапшурған. Бир һәйран қаларлиқ йери, ана тилимиздики мәктәпләрниң артуқчилиғини намайиш қилишқа наһайити қолайлиқ пурсәт туғулуватқанда, миллийликни сақлап қелишқа кәң имканийәтләр яритиливатқанда, биздә униңдин ваз кечиш җәрияни сезиләрлик дәриҗидә бой көрситиватиду. Бу проблема үстидә ойлиниш – бүгүнки күн тәртивидә турған җиддий мәсилә. Мошуниңға мунасивәтлик салмақлиқ пикирләр «Уйғур авази» гезитиниң сәһипилиридә талай ейтилди. Шуниң билән бирқатарда, бу мәсилә һәрхил дәриҗидики баш қошушларниң күн тәртивидин чүшмәй келиватиду. Амма мәсилиниң дегәндәк дәриҗидә иҗабий һәл болуватқанлиғи сезилмәйватиду. Көч орнидин, немишкиду, қозғилар әмәс.
Қазақстан Җумһурийитиниң Конституциясидә, йәни униң 19-маддисиниң 2-пунктида «Һәрким ана тили вә мәдәнийитини әркин пайдилиниш, мунасивәт қилиш, тәрбийә, оқуш вә иҗадийәт тилини әркин таллавелиш һоқуқиға егә», дәп тәкитләнгән. Әмәлиятта қандақ? Биз Асасий Қанунимизда көздә тутулған әйнә шу һоқуқ, имканийәт-мүмкинчиликләрдин толуқ пайдиланмайватимиз. Әслидә, миллий мәктәплиримизни сақлап қелиш билән риваҗландуруш, балилиримизни ана тилида оқутуш – һәммимизниң миллий борчимиз әмәсму!? Сир әмәски, балилирини рус тилида оқутушни әвзәл көрүватқан ата-аниларда «Уйғур мәктәплириниң билим дәриҗиси төвән», дегән чүшәнчә бар. Лекин бу пәқәт уйғур мәктәплиригила тәәллуқ мәсилә әмәс. Ундақ проблема рус вә қазақтиллиқ мәктәплиридиму моҗут. Мошу йәрдә шуни мәмнунийәт билән тәкитләш лазимки, әмәлиятта уйғур мәктәплирини тамамлиған көплигән уйғур пәрзәнтлири алий билимлик, милләтпәрвәр болуп йетиливатидиғу һәм һазирму институт, университетларда вә чәт әлләрдә магистратурида, докторантурида билим елишини давамлаштурмақта. Буни пәқәт әмаларла көрмиши, паңларла аңлимиши мүмкин.
Етирап қилишимиз керәкки, биздә тиришип ишләватқан, яхши нәтиҗиләрни қолға кәлтүрүватқан миллий мәктәплиримиз билән синиплиримиз аз әмәс. Тәҗрибилик, истедатлиқ мәрипәтчилиримиз, шүкри, йетәрлик. Алмута шәһиридики, Панфилов, Уйғур, Әмгәкчиқазақ, Талғир наһийәлиридики мәктәп-гимназияләр билән мәктәпләрдә үнүмлүк паалийәт елип бериватқан нурғунлиған муәллимләр тоғрилиқ әйнә шундақ дейишимиз мүмкин. Бу билим дәргаһлирида сүпәт мәсилиси аста-аста рәтлиниватиду.
Сир әмәски, бүгүнки күндә заманивий яш ата-аниларниң пәрзәнтлирини уйғур синиплириға бәрмәйватқининиң йәнә бир сәвәви бар. Уларниң гәплиригә қулақ салсиңиз, «Балилиримизни уйғур синипиға берәйли десәк, 0-синиплар үчүн тамамән дәрислик йоқкән. Уни биз рус синиплири үчүн чиқирилған дәрисликләрдин тәрҗимә қилип, оқутимизкән. Ундақ аварә болғичә, балилиримизни рус синипида оқутувәрмәймизму?!», дегән пикирни алға сүриду. Һәқиқәтәнму, бүгүнки күндә оқуш қураллириниң йетишмәслиги — мәктәпләрдики әң чоң йешимини тапмай келиватқан муһим мәсилиләрниң бири, болупму йеза мәктәплиридә. Һазир, жуқурида ата-анилар оттуриға қоюватқинидәк, қазақ, рус тиллирида билим беридиған мәктәпалди тәйярлиқ синип-топлири үчүн («МАТТ») рәңлик сүпәтлик оқуш қураллири нәшир қилиниду. Бирақ мәктәпалди тәйярлиқ синиплири (0-синип) үчүн уйғур тилида бирму дәрислик йоқ. Шуңлашқа муәллимләр билән ата-аниларниң зиммисигә қошумчә еғир вәзипә жүкләнмәктә, йәни улар дәрискә тәйярлиниш үчүн материални қазақ, рус тиллиридин тәрҗимә қилип пайдилинишқа мәҗбур.
Жиллар ғуюлдап өтүватиду. «Балиңизни уйғур мәктивигә бериң», дәп қахшаватқинимиз нә заман. Раст, башта Биртуташ миллий тестни банә қилдуқ. Шүкри, у мәсилә кечикип болсиму, һәл қилинди. Әнди ата-анилар алға сүрүватқан, йәни мәктәпалди тәйярлиқ топи үчүн қазақ вә рус тиллирида чиқиватқан дәрисликләр билән көрнәклик қуралларни уйғур тилиғиму тәрҗимә қилип, нәширдин чиқириш мәсилисини Қазақстан Җумһурийитиниң Билим вә пән министрлиги билән келишип, җиддий қолға елип, уни иҗабий һәл қилишниң йоллирини қараштурсақ, нур үстигә нур болар еди.
Хәйрият, хелә ойландуқ, әнди охинидиған вақит йәтти. Миллий маарип хәлқимизниң Ниҗат юлтузи, миллий моҗутлуғимизниң мәнбәси. Демәк, милләт өзиниң варислирини һәртәрәплимә тәйярлимиса, униң тарих сәһнисидә моҗут болуп туруши әсла мүмкин әмәс. Шуниң үчүн ана мәктивимизни гүлләндүрүш, пәрзәнтлиримизни ана тилимизда оқутуш – һәммимизниң биринчи новәтлик вәзиписидур.