• 30 август — Конституция күни
• 26 Тамыз, 2020

Конституцияниң һаят тәстиқлигүчи идеялири еқимида

“Буниңдин кейинки дөләт қурулушиниң 100 ениқ қәдими” намлиқ милләт планида қанунниң үстүн болушини тәминләш проблемисиға алаһидә диққәт ағдурулған. Бу тәләп һәммидин авал мәмликитимизниң Асасий Қануни – Конституциягә тәәллуқ. Униң һаят тәстиқлигүчи принциплириға мувапиқ бәлгүләнгән барлиқ ислаһатлар әмәлгә ашурулиду. Қазақстан Җумһурийити Конституциясиниң 25 жиллиғиға бағлиқ тонулған һоқуқшунас алим, Д.А. Қонаев намидики Евразия әдлийә академиясиниң профессори Узақбай Дилмағамбетоғли ҚУДАЙБЕРГЕНОВ билән мәмликәттә һоқуқ мәдәнийәт дәриҗисини, болупму гражданларниң конституциялик-һоқуқ сәвийәсини ашурушниң әһмийити һәққидә сөһбәтләштуқ.

— Сиз қандақ ойлайсиз, биз күчкә егә Конституцияниң 25 жили ичидә мәмликәттә һоқуқ нигилизминиң көрүнүшини ада қилалидуқму?
– Һоқуқ нигилизми, иҗтимаий һадисә сүпитидә дунияниң барлиқ дөләтлиридә, һәтта тәрәққий әткән әлләрдә һәрхил дәриҗидә тарқиғанлиғи билән моҗут. Бу әлләрниң түрмиләрдә олтарған миллионлиған гражданлири, мошуниңға ярқин гувалиқ қилиду.
Һазирқи вақитта қанунларға вә һоқуқ-тәртипкә нигилистик мунасивәт төвәндики шәкилләрдә байқилиду:
а) гражданларниң бир қисминиң қанун тәләплиригә аңлиқ рәвиштә бойсунмаслиғи, уларға әттәй хилаплиқ қилиш (коррупциялик һоқуқ бузуш, башқиму еғир җинайәтләр);
б) җәмийәтниң, дөләтниң вә шәхсниң һаятидики һоқуқиниң әһмийитини вә ролини баһалимаслиқ (мәсилән, қанунниң үстүнлүги принципиға, һәрхил һоқуқ субъектлириниң паалийитидики қанун бойичә бәлгүләнгән юридик процедуриларға риайә қилмаслиқ).
Гражданларниң бир қисминиң һоқуқий саватсизлиғи түпәйли һоқуқ қәдир-қиммитигә бепәрва мунасивәттә болуши, күчкә егә қануний асасий нормилири һәққидә хәвәрсиз болуши һоқуқ нигилизминиң пәйда болушиға түрткә болиду. Дөләт рәһбириниң бәш институционал ислаһити асасий җәмийәт һаятиниң барлиқ саһалирини заманивийлаштуруш бойичә әмәлгә ашурулуватқан ишлар һоқуққа нигилистик мунасивәттә болуш миқиясини қисқартишниң һәл қилғучи шәрти болуп һесаплиниду. Болупму гражданлар һаятиниң сүпитини ашуруш вә аһалиниң һоқуқ мәдәнийитини сезиләрлик көтириш бойичә системилиқ ишни яхшилаш чарилири алаһидә әһмийәткә егә.
Қазақстанниң Тунҗа Президенти Нурсултан Әбишоғли Назарбаевниң 2014-жилниң декабрь ейида тәстиқлигән “Қазақстан Җумһурийитиниң 2015 – 2025-жилларға бәлгүләнгән коррупциягә қарши стратегиясидә” гражданларниң қанунларға һөрмәт билән мунасивәт қилишини мустәһкәмләштики вә еғир һәм ховуплуқ һоқуқ бузушларни қисқартиштики һоқуқ мәдәнийити әһмийитиниң өскәнлиги алаһидә тәкитләнгән. Униңда мундақ дейилгән: “Һелиғичә гражданларниң һоқуқ мәдәнийитини вә һоқуқ саватини ашурушқа, болупму аһалиниң күндилик һаятида көп тәләп қилинидиған күчкә егә һоқуқниң тармақлириға вә нормилириға тегишлик диққәт ағдурулмайватиду”.
— Конституциядә Қазақстан Җумһурийити үчүн инсан, униң һаяти, һоқуқи вә әркинлиги әң алий қәдир-қиммәт болуп һесаплиниду, дәп йезилған. Әмәлиятта булар қандақ тәминлиниватиду?
— Конституцияниң мәзкүр қаидиси җумһурийәтниң һәқиқәтәнму хәлиқ үчүн, инсанпәрвәрлик тәбиитини тәкитләйду. Бу «дөләт үчүн инсан әмәс, бәлки инсан үчүн дөләт» формулисида өз әксини тапқан.
Җумһурийәттә мустәқиллик жиллар давамида жүргүзүлгән миқияслиқ өзгиришләр нәтиҗисидә Конституциядә көрситилгән мәхсәтни әмәлгә ашурушқа ярдәм беридиған муһим ихтисадий, сәясий, иҗтимаий, тәшкилий-һоқуқ асаслар яритилған.
Шәхсий мүлүкни вә әркин тиҗарәтчилик паалийәтни, хәлиқ һакимийити принципи асасида демократик сәясий түзүмни етирап қилишқа асасланған турақлиқ ишләйдиған ихтисат бәрпа қилинди. Саламәтликни сақлаш, билим, һаят шараитини яхшилаш, гражданларниң әмгәк һоқуқини тәминләш еһтияҗиға һәр жили бюджет ассигновациясини көпәйтиш бойичә иҗтимаий сәясәт жүргүзүлмәктә.
Дуния ихтисадидики боһранға вә турақсиз хәлиқара мунасивәтләргә бағлиқ һазирқи күндики қийинчилиқларға қаримай, дөләтниң аһали алдидики барлиқ иҗтимаий мәҗбурийәтлири сақланмақта.
2050-жилға қәдәр Қазақстан Җумһурийитини дунияниң тәрәққий әткән 30 дөлити қатариға кириши бойичә стратегиялик вәзипиниң әмәлгә ешишиға қарап ишәшлик ихтисадий, иҗтимаий, һоқуқ капаләтлириниң яритилидиғанлиғи талашсиз.
Сөзсизки, Конституцияниң өзи асасий һоқуқ капалити болуп һесаплиниду. Униңда инсан һәм гражданинниң асасий һоқуқлириниң вә әркинлигиниң толуқ түркүми тәстиқләнгән.
Мәхсус дөләт институтлири қурулуп, муваппәқийәтлик ишләватиду. Мәсилән, Қазақстан Җумһурийити Президенти йенидики Инсан һоқуқлири бойичә Комиссия инсан һоқуқлирини қоғдаш вәзийитини назарәт астида тутуп, тәһлил қилиду. У барлиқ дөләт органлириниң ишини яхшилаш вә гражданларниң һоқуқини һимайә қилиш бойичә қанун чиқириш чарилирини мукәммәлләштүрүш бойичә тәвсийәләрни тәйярлайду.
Инсан һоқуқини һимайә қилишта Инсан һоқуқлири бойичә вәкил муһим роль ойнайду. У Дөләт рәһбири тәрипидин тайинлиниду вә ишини әмәлгә ашурушта башқа дөләт органлириға бағлиқ әмәс. Униң паалийити нәтиҗисидә гражданларниң бузулған һоқуқлири вә қануний мәнпийәтлири әслигә кәлтүрүлүп, әйиплик шәхсләр җавапкәрликкә тартилиду.
Дөләт рәһбириниң “бәш институционаллиқ ислаһатни әмәлгә ашуруш бойичә 100 ениқ қәдәм” Милләт плани адәмләрниң конституциялик һоқуқлирини вә әркинлигини тәминләш бойичә барлиқ ишни мукәммәлләштүрүш үчүн зәмин яритиду. Униңда шундақла дөләт аппаратиниң очуқлуғини, униң аһали алдида һесават беришини тәминләш, гражданларниң һоқуқлирини вә әркинлигини нәтиҗидарлиқ һимайә қилиш үчүн сот системисини буниңдин кейинму мукәммәлләштүрүш көздә тутулған.
— Сизниң пикриңизчә, балиларни қайси яштин тартип һоқуқ сәвийәсиниң асаслириға оқутушқа болиду?
— Балиларни әң аддий һоқуқ билимигә 6-7 яштин, йәни оттура мәктәпниң биринчи синипидин башлап үгитишкә болиду. Бу улар мәктәпкә кетип берип яки өйигә қайтип келиветип һәр күни дегидәк дучар болидиған аддий йол қаидилири болуши мүмкин.
Шундақла уларға оқуш пәни қаидилириниң әһмийитини вә уларниң мәҗбурийәтлирини чүшәндүрүш муһим. Ейтайлуқ, мәктәп мүлкигә еһтиятчанлиқ билән мунасивәт қилиш, мәктәптин сирт җайда өзини тутуш қаидилирини риайә қилиш вә башқилар.
Мәктәп балиларға 14 яштин тартип җумһурийәт қануниниң асасий тармақлири бойичә һоқуқ билимини бериши керәк. Чүнки қанун бойичә балилар 14 яштин тартип, ата-аниларниң разилиғи билән, әмгәк паалийитигә қатнишиш, гражданлиқ-һоқуқ һәрикәтлирини әмәлгә ашуралайду. 14 яштин тартип әмәлгә ашурған еғир җинайәтләр үчүн җинаий җавапкәрликкә тартилиду, әнди 16 яштин тартип әмәлгә ашурған барлиқ қанунға қарши һәрикәтлири үчүн җавап бериду. Шуниң үчүн мәктәпләрдә һазирқи “Инсан. Һоқуқ. Җәмийәт” пәниниң орниға “Қазақстан Җумһурийитиниң һоқуқ асаслири” пәни бойичә балиларни оқутуш яхши йолға қоюлуши керәк. Қазақстан Җумһурийитиниң һоқуқ асаслири бойичә дәрислик тәҗрибилик алимларниң, юрист-педагогларниң җәлип қилиниши билән пухта тәйярлиниши лазим. Мәзкүр дәрислик бойичә балилар Қазақстан Җумһурийитиниң 2002-жили 8-августтики “Балилар һоқуқлири һәққидә” қанунида бәлгүләнгән һоқуқлирини вә мәҗбурийәтлирини билиши вә чүшиниши керәк. Мәзкүр қанунда “бала” чүшәнчисигә 18 яшқа толған балилар кириду.
Буниңдин ташқири, шуни әстә сақлаш керәкки, қанун бойичә 18 яшқа толған адәм балағәткә йәткән дәп һесаплиниду, у һәрбий хизмәткә чақиртилиду, сайлаш һоқуқиға егә болиду, өйлинип, аилә қуралайду вә толуқ өз алдиға ишләп, һаят кәчүрәләйду. Тәхмин қилинишичә, у күчкә егә қанунниң мәзмуни, өзиниң һоқуқи вә мәҗбурийәтлири бойичә бәлгүлүк һаятий тәҗрибигә вә билимгә егә. У өзиниң тәртивини назарәт қилалайду вә өзиниң қанунға қарши һәрикәтлири үчүн толуқ җавап берәләйду.
Шуниң үчүн жуқарқи синип оқуғучилири һаятта “Қазақстан Җумһурийитиниң һоқуқ асаслири” пәниниң тарих, әдәбият, математика вә физика пәнлиригә охшашла муһим әһмийәткә егә екәнлигини чүшиниши лазим.
— Гражданлиримизниң конституциялик-һоқуқ сәвийәсини қандақ ашуруш керәк?
– Дөләт рәһбириниң бәш институционаллиқ ислаһитида қоюлған мәмликәт һаятини һәртәрәплимә заманивийлаштуруш бойичә вәзипилиригә бағлиқ гражданларниң конституциялик-һоқуқ сәвийә дәриҗисини ашуруш проблемиси илгәркигә қариғанда техиму муһимлашти.
Бәлгүләнгән ислаһатлар барлиқ дөләт вә җәмийәтлик институтлар, барлиқ гражданлар Конституция принциплириға вә нормилириға җиддий әмәл қилғандила, муваппәқийәтлик әмәлгә ешиши мүмкин. Адәмләрдә роһий-мәдәний дәриҗә, җүмлидин уларниң конституциялик сәвийәси яхши тәрәққий әткән вә һәрикәтчан болуши лазим.
Шуни етирап қилиш керәкки, аһалида һоқуқ аң-сәвийә дәриҗиси, болупму конституциялик-һоқуқ сәвийәси һелиғичә наһайити төвән дәриҗидә. Буниңға һәм аддий адәмләрниң, һәм дөләт органлирида алий лавазимларни егилигән шәхсләрниң, тиҗарәтчилик паалийәт субъектлириниң көплигән қанунға хилаплиқ қилиш һәрикәтлири гувалиқ қилиду.
Барлиқ гражданларниң Қазақстан Җумһурийити Конституцияси идеологиясиниң принциплири билән нормилириниң мәзмунини яхши вә дурус чүшиниши уларниң конституциялик-һоқуқ сәвийәсини ашурушниң алдин-ала шәрти екәнлиги тәбиий.
Шуни чүшиниш муһимки, Конституция идеологияси хәлиқ һакимийити, инсан һоқуқлири вә әркинлигиниң әвзәллиги, иҗтимаий-нишан қилинған ихтисат, Конституцияниң үстүнлүги, һоқуқ дөлити, хәлиқара һоқуқниң умуметирап қилинған нормилириға вә принциплириға әмәл қилиш охшаш фундаменталлиқ қәдир-қиммәтләргә асаслиниду. Нәқ мошу қәдир-қиммәтләр күчлүк идеологиялик амил болуп һесаплиниду. У җәмийәтлик разимәнликни, сәясий турақлиқни, хәлиқниң паравәнлиги үчүн ихтисатниң турақлиқ өсүшини тәминләйду.
Қазақстан Җумһурийити Конституциясиниң идеологияси өзиниң демократик вә инсанпәрвәрлик әһмийити вә мәнаси бойичә идеологияниң башқа барлиқ түрлиридин үстүн туриду. Мәсилән, хәлиқниң қоллап-қувәтлишигә егә болушқа интилған һәрқандақ партияниң идеологияси, Конституция идеологиясигә қарши кәлмәслиги керәк. Һәтта һакимийәт бешиға кәлгән партия өз сәяситини вә идеологиясини Конституция принциплири роһида түзүши керәк, әксичә болған әһвалда, униң паалийити қануний болуштин қалиду.
Яхши Конституцияни йезиш мурәккәп иш әмәс. Уни мәхсус комиссия тәйярлайду. Униң тәркивидә көрнәклик, тонулған һоқуқшунас-алимлар, сәясәтшунаслар, социологлар, башқа саһаларниң вәкиллири, дөләт вә җәмийәт әрбаплири иш елип бариду, шундақла башқа дөләтләрниң тәҗрибиси, вәтән һәм чәтәл экспертлириниң пикирлири һесапқа елиниду.
Әнди униң принциплири билән нормилириға риайә қилишни тәминләш бирнәччә һәссә мурәккәп. Чүнки Конституциягә һәммә адәмләр – һәрхил иҗтимаий статусқа, һәртүрлүк билим вә мәдәний дәриҗигә, һәрхил һаятий нишанға вә мәнпийәткә егә дөләтниң миллионлиған гражданлири риайә қилишқа мәҗбур.
Бу йәрдин барлиқ гражданларниң Конституцияниң асасини тәшкил қилидиған идеялирини вә принциплирини, униң сәясий-һоқуқ мәнасини вә мәзмунини өзләштүрүшниң һаятий зөрүрийити келип чиқиду. Униң асасида адәмләрниң конституциялик-һоқуқ сәвийәси мустәһкәмлиниду. Өз новитидә бу уларниң роһий-мәдәний қувитиниң өсүшиниң вә актив гражданлиқ мәвқәниң шәкиллинишиниң муһим идеологиялик амили болуп һесаплиниду.
Н.А. Некрасовниң “шаир болушиң шәрт әмәс, лекин граждан болушқа мәҗбурсән” дегән сөзлирини өзгәртип, мән бизниң гражданларға, “сениң юрист болушиң шәрт әмәс, лекин өз елиңниң Конституциясини билишиң вә униң нормилириға вә принциплириға әмәл қилған һалда яшишиң шәрт” дегән сөзләр билән мураҗиәт қилған болар едим.
Кеңәш дәвридә барлиқ алий оқуш орунлирида мәҗбурий түрдә “КПСС тарихи” оқутулатти. Бу аһалиниң аң-сәвийәсигә коммунистик идеологияни сиңдүрүшни тәминлиди, шундақла мәмликәттә тоталитарлиқ сәясий режимни орнитишқа елип кәлди.
Демократик һоқуқ дөлити вә тәрәққий әткән гражданлиқ җәмийәт қурулуватқан бүгүнки шараитта гражданлиримизниң конституциялик-һоқуқ сәвийә дәриҗисини ашуруш үчүн төвәндики чариләрни әмәлгә ашуруш зөрүр:
1. Барлиқ алий оқуш орунлирида вә колледжларда (пәқәт юридикла әмәс, техникилиқ, ихтисадий, медицинилиқ, педагогикилиқ, дипломатик, һәрбий, музыкилиқ-бәдиий вә башқиларда) “Қазақстан Җумһурийити Конституциялик һоқуқлириниң асаси” пәни оқутулуши лазим.
2. Гражданларниң һоқуқ сәвийәсини, шу җүмлидин конституциялик сәвийәсини планлиқ вә нәтиҗидарлиқ тәрәққий әткүзүшниң әң тәсирлик усули — Дөләт рәһбири тәрипидин 10 – 15 жилға беғишланған мәхсус дөләт программисиниң ишлинип чиқиши һәм тәстиқлинишидур.
— Мәлумки, 2007-жили Қазақстанда Конституциялик ислаһат әмәлгә ашурулди. Сиз қандақ ойлайсиз, мәмликитимиздә новәттики конституция ислаһитиниң әмәлгә ашурулуши күтүләмду?
— Конституция дөләтниң Асасий Қануни сүпитидә узақ вақитта молҗаланған турақлиқ һөҗҗәт болуши лазим. Униңға пат-пат өзгиришләр вә қошумчилар киргүзүлмәслиги керәк. Әксичә болған әһвалда, Конституция дөләтниң мәхситини вә вәзипилирини ениқлайдиған асасий қануний һөҗҗәт сүпитидики ролини йоқитиду.
Һазирқи Конституцияниң ишлиши дәвридә Қазақстан Җумһурийитиниң 1998-жилниң 7-октябридики вә 2007-жилниң 21-майидики Қанунлири билән униң мәтинигә бирқатар муһим өзгиришләр вә қошумчилар киргүзүлди. Мәсилән, Мәҗлис депутатлириниң санини тоққуз депутатқа ашуруш тоғрилиқ норма қошулди. Бу депутатлар Қазақстан хәлқи Ассамблеясидин сайлиниду. Парламентниң дөләт бюджетиниң орунлиниши үстидин назарәт қилиш вакалити кәңәйтилди, вилайәт, наһийә, шәһәрләр һакимлири пәқәт вилайәтлик, наһийәлик, шәһәрлик мәслиһәтләрниң разилиғи билән тайинлиниду. Җинаий сот иши сот вәкиллириниң қатнишиши билән қанунда көздә тутулған әһваллардила әмәлгә ашурулиду, гражданларни қамаққа елиш вә тутуш пәқәт сотниң қараридин кейинла рухсәт қилиниду. 68-маддиниң 1-пункти төвәнкичә өзгәртилгән: “Һөкүмәт әзалири өзиниң салаһийити даирисидә мустәқил қарар қобул қилалайду вә өзлири башқуруватқан дөләт органлиридики хизмәтчилириниң иши үчүн Премьер-Министр алдида шәхсий җавапкәрликкә егә. Һөкүмәт жүргәзмәйватқан сәясәт билән келишмигән һөкүмәт әзаси истипаға кетиду яки егиләватқан лавазимидин бошитилиду.
Сөзсизки, мәзкүр өзгиришләр вә қошумчилар Конституциямизниң сәясий-һоқуқ, демократиялик қувитини хелила бейитти. Президентниң тәкитлишичә, бәлгүләнгән барлиқ ислаһатларниң муваппәқийәтлик әмәлгә ешишиниң нәтиҗилири бойичә Президент, Парламент вә Һөкүмәт оттурисида вакаләтләрни қайта тәхсим қилиш тоғрилиқ мәсилә қарилиши мүмкин. Дөләт һакимийитиниң алий органлириниң ишидики вә өзара мунасивитидики бу хилдики өзгиришләр сөзсиз түрдә конституциялик тәртиптә җакалиниду. Бу өз новитидә Қазақстан Җумһурийитидә җәмийәтлик вә дөләт түзүмини буниңдин кейинму мустәһкәмләш, дөләтниң хәлиқ алдидики җавапкәрлигини ашуруш, мәмликәтниң Асасий Қануниниң бәрпакарлиқ қувитини изчил иш йүзидә әмәлгә ашуруш мәхсәтлиригә хизмәт қилидиған болиду.

Сөһбәтләшкән
Бәхтияр НУРАХУНОҒЛИ.