• 30 август — Конституция күни
• 26 Тамыз, 2020

Асасий Қанун – турақлиқ вә гүллиниш асаси

Шөһрәт МӘСИМОВ,
«Уйғур авази»

Мәлумки, һәрқандақ дөләтниң һаятида униң Конституцияси муһим роль ойнайду. Констиуция–инсан һоқуқлири вә әркинлиги капаләтлириниң асасий топлими. Шуңлашқа униң Асасий Қанун дәп атилишиму тәсадипи әмәс.
Қазақстан яш мустәқил дөләт, демәк тәбиийки, униң Конституциясиму шунчелик «яш». Бийил униң қобул қилинғиниға 25 жил толди. Әлвәттә, тарихий өлчәм билән елип қариғанда, бу қисқа қәрәл. Бирақ Мустәқиллик жиллирида мәмликәтниң Асасий Қануни үзүл-кесил шәкиллинип, бүгүнки таңда жәмийитимиз рәһбәрликкә елип яшаватқан баш һөжжәткә айланди.
Һәқиқәтәнму мустәқил Қазақстан тарихида 1995-жили 30-августта өткүзүлгән умумхәлиқ референдумидаҚазақстан Жумһурийити Конституциясиниң қобул қилиниши елимиз тарихида алаһидә муһим вақиә болди. Чүнки мустәқиллик вә дөләт суверенитетигә еришкәндин кейин мәмликитимиз бесип өткән йол Асасий Қанунниң демократик жәмийәт вә һоқуқ дөлитини қуруш бойичә тәләплиригә мувапиқ әмәлгә ашурулған ишниң нәтижилирини ярқин көрситиду. Әлвәттә, буниңда Қазақстан Жумһурийитиниң Тунжа Президенти–Елбасы Нурсултан Әбишоғли Назарбаев чоң роль ойниди.
Қазақстан хәлқиниң сәясий хаһиш-ирадисиниң әкси вә барлиқ дөләт органлири билән жәмийәтлик институтлар турақлиқлиғиниң асаси болуп һесаплинидиған Конституция һәрбир адәм үчүн муһим әһмийәткә егә. Чүнки у әң муһим, асасий жәмийәт мунасивәтлирини–дөләт қурулушини, шәхс мәртивисини вә дөләт органлири системисини йолға қойиду. Конституция жәмийәтниң өзигә хас юридик паспорти сүпитидә мәзкүр дөләтниң башқилардин пәриқлинидиған хусусийитини әкис әттүриду. Дөләт–бу пәқәт мәлум территория, гражданларниң бирлиги, һакимийәт институтлирила әмәс, бәлки өз сәһипилиридә өтмүшниң тәжрибисини вә парлақ келәчәккә болған үмүт-ишәнчиләрни мужәссәмләндүргән Конституция.
«Биз, Қазақстан хәлқи...». ҚазақстанЖумһурийитиниң Конституциясини ачидиған мошу сөзләрдә дөләтчиликни тикләшкә, йеңи, адаләтлик жәмийәтни қурушқа интилған көплигән әвлатларниң тарихий варислиғиниң мәзмун-маһийити ениқ вә чоңқур әкис әткән.
Конституцияконституциялик түзүмниң һоқуқ асасини вужутқа кәлтүрди, һәм дөләт механизминиң, һәм ижтимаий-сәясий институтлар паалийитиниң асас селип бәргүчи принциплирини пухтилиди, инсан вә гражданниң конституциялик мәртивисини ениқлиди, жәмийитимизниң ихтисадий һәм сәясий тәрәққиятиниң асасий йөнилишлирини бәлгүлиди.
Тарихтин билимизки, Қазақстан Жумһурийитиниң биринчи Конституцияси 1993-жили 28-январьда мәмликәтниң вакаләтлик оргини–Алий Кеңәш тәрипидин қобул қилинған еди. Дәсләпки Конституция, мундақ ейтқанда, өтмүш вә келәчәкни, бағлаштурди. Бирақ, әң баштин тартипла, униң узақ вақит әмәлдә болалмайдиғанлиғи ениқ еди. Чүнки ихтисатта, сәясәттә, адәмләрниң аң-сезимида түп-асаслиқ өзгиришләр шунчилик тезликтә әмәлгә ашурулған едики, йеңи Конституцияни қобул қилиш зөрүрийити өзлүгидин чүшинишлик болди.
Мәмликәтниң йеңи Конституциясини тәйярлаш үчүн 1995-жили 22-майда Қазақстан Жумһурийити Президентиниң йенида Конституция лайиһиси бойичә экспертлиқ-мәслиһәт кеңиши қурулди. Униң тәркивигә елимиз әдлийә пәниниң, башқа барлиқ жәмийәтшунаслиқ саһасиниңәң күчлүк алимлири билән жирик мутәхәссислири, экспертлар жәлип қилинди. Шуниң билән бир вақитта башқа дөләтләр конституциялири мәхсәтчанлиқ үгинилди.
Шуни алаһидә тәкитләш орунлуқки, бу қетим Франция Жумһурийитиниң Конституцияси асас қилип елинди. Франциядә күчлүк президентлиқ һакимийәт можут, бирақ һечким у йәрдә демократия йоқ дәп, ейталмайду. Президент Нурсултан Назарбаев шәхсән өзи Конституция мәтинини түзүш, муһакимә қилиш жәриянини назарәт қилди. Дөләт рәһбири барлиқ тәпсилатларға чоңқур чөкти, һәрбир маддини, лайиһиниң һәрбир қурини мупәссәл үгәнди, наһайити жиддий түзитишләр билән қошумчиларни киргүзди. 

Нәтижидә 1995-жили 30-августта өткүзүлгән умумхәлиқ референдумида йеңи Конституция қобул қилинди.
Бу йәрдә шуни қошумчә қилиш керәкки, референдумниң өткүзүлүши алдида Конституция лайиһиси аммивий әхбарат васитилиридә, әмгәк коллективлири билән оқуш орунлирида кәң муһакимә қилинди. Барлиғи болуп 33 миңға йеқин коллективлиқ муһакимә өткүзүлүп, уларға үч миллиондин ошуқ адәм қатнашти. Муһакимиләр вақтида гражданлар тәрипидин 30 миңға йеқин пикир вә тәклип келип чүшти. Уларниң һәммисини экспертлиқ-мәслиһәт кеңиши пухта үгинип чиқти, 1 100 түзитиш мәтинни қошумчә ишлигәндә һесапқа елинди. Гражданларниң тәклиплиригә мувапиқ Конституция лайиһисиниң 98 маддисиниң 55 жиддий өзгиришләр билән қошумчилар киргүзүлди.Қисқиси, Қазақстан хәлқи униң муәллипи болуп һесаплиниду, дәп ишәшлик ейтишқа толуқ асас бар.
Референдумға қатнашқан сайлиғучиларниң 90 пайизға йеқини, бу аваз бериш һоқуқиға егә йәттә миллиондин ошуқ адәм, йеңи Асасий Қанунниң қобул қилинишини яқлап аваз бәрди. Мошуниң өзи күчкә егә Конституцияниң қануний характерға егә екәнлигигә шәк-шүбһә туғдурмиса керәк.
Хәлиқ әмәлгә ашурған суверен һоқуқ Конституцияни юридик жәһәттин мустәһкәмләпла қоймай, бәлки қазақстанлиқ вәтәнпәрвәрлик һис-туйғусини шәкилләндүрүш асасиға айлинип, алий роһий-әхлақий күчму бәрди.
Һәқиқәтәнму 1995-жилқи мәмликәт Конституцияси 1993-жили қобул қилинған биринчи Конституциядин жиддий пәриқлиниду. Йеңи Конституцияниң биринчи маддисида Қазақстан Жумһурийитиниң өзини демократик, зайирлиқ вә һоқуқ дөлити сүпитидә тәстиқләйдиғанлиғи, инсан, униң һаяти, һоқуқлири билән әркинлиги дөләтниң алий қәдрийәтлири болуп һесаплинидиғанлиғи тәкитлиниду. Униңдин ташқири пәқәт граждан һоқуқлириғила әмәс, шундақла һәрбир инсанға туғулушидинла тәәллуқ болған һоқуқлириға мунасивәтлик нормилар әкис әткән.
–Бизниң Конституция ирқий, миллий, диний вә ижтимаий тәәллуқлиғидин қәтъий нәзәр, барлиқ гражданларниң тәң һоқуққа егә екәнлигини капаләтләндүриду вә һимайә қилиду,–дегән еди Дөләт рәһбири, Қазақстан хәлқи Ассамблеясиниң Рәиси Нурсултан Назарбаев 2015-жили апрельда «Мәңгілік Ел: бир әл–бир тәғдир» күн тәртивидә өткән Қазақстан хәлқи Ассамблеясиниң XXII сессиясидә.
Қазақстан Жумһурийити унитарлиқ, йәни бөлүнмәйдиған, башқа федератив тәшкилләрдин тәркип тапмиған президентлиқ башқуруш шәклигә егә дөләт болуп һесаплиниду.
Мәмликитимиздә хәлиқ бирдин-бир дөләт һакимийитиниң мәнбәси болуп, уни жумһурийәтлик референдум, әркин сайлам, шундақла өз һакимийитини дөләт органлириға бериш арқилиқ әмәлгә ашуриду.
Конституция бойичә Қазақстан Жумһурийитиниң Президенти сәясий системида мәркизий шәхс болуп, һакимийәт тармақлиридин үстүн туриду, бу президентлиқ башқуруш шәклигә мувапиқ келиду.
Йеңи һөжжәттә Парламент тоғрилиқ бөлүм түп-асаслиқ өзгиришләргә учриди. 1995-жилқи Конституция бойичә мәмликәттә икки палатилиқ– жуқарқи палата–Сенат вә төвәнки палата–Мәжлис–қанун чиқириш оргини–Парламент ишләватиду.
Барлиғи болуп, Конституциядә 98 маддидин ибарәт 9 бөлүм бар. Зөрүр болған әһвалда Парламент униңға өзгиришләр билән қошумчиларни киргүзәләйду.
Конституция 1990-жил 25-октябрьдики «Қазақстан ССРниң Дөләт суверенитети тоғрилиқ» Декларацияниң вә 1991-жил 16-декабрьдики «Қазақстан Жумһурийитиниң дөләт суверенитети тоғрилиқ» Конституциялик Қанунниң қобул қилиниши билән башланған мустәқил дөләтни конституциялик қуруш жәриянини тамамлиди.
Умумән, 1995-жили өткүзүлгән умумхәлиқ референдумида қобул қилинған әмәлдики Конституциягә өткән 25 жилда бәш қетим–1998, 2007, 2011, 2017 вә 2019-жилларда өзгиришләр билән қошумчилар киргүзүлди. 1998-жили Асасий Қанунниң 19 маддисиға өзгиришләр билән қошумчилар киргүзүлди. Мәсилән, Президент, Сенат вә Мәжлис депутатлириниң қәрәли һәм вакалитигә мунасивәтлик өзгиришләр киргүзүлди. Илгири дөләт хизмәтчиси үчүн көздә тутулған яш чеки елип ташланди. Униңдин ташқири түзитишләрдә Мәжлисниң он депутатиниң тәң үлүшлүк вакаләтлик системиси бойичә партиявий тизимлар асасида сайлинидиғанлиғи көздә тутулди.
2007-жили Конституциягә тәң үлүшлүк сайлам системисға көчүш; Премьер-министрни Парламентниң көпчилик аваз бериши билән тәстиқләш тоғрилиқ нормини вә Президентниң Һөкүмәт башлиғини тайинлиғанда партияләр фракциялири билән мәслиһәтлишиш жәриянини жарий қилиш һесавиға Парламент мәртивисини күчәйтиш охшаш хелә жиддий түзитишләр киргүзүлди.
Қазақстан хәлқи Ассамблеяси конституциялик мәртивигә еришти вә бәлгүләнгән квота бойичә өз вәкиллирини Парламент Сенатиға һәм Мәжлисигә әвәтиш һоқуқиға егә болди.
2011-жили февральда Асасий Қанунға мәмликәт Президентиниң новәттин ташқири сайлимини бәлгүләш вә өткүзүшниң конституциялик асаслирини ениқлашқа қаритилған өзгиришләр киргүзүлди.
2017-жили мартта«Қазақстан Жумһурийитиниң Конституциясигә өзгиришләр билән қошумчиларни киргүзүш тоғрилиқ» қанун имзаланди. Қанунға мувапиқ Президентниң бирқатар вакаләтлири һакимийәтниң башқа тармақлириға өткүзүлди. Башқичә ейтқанда, Һөкүмәт вә Парламентниң вакаләтлири хелә кәңәйтилди.
–Һөкүмәт өз мустәқиллигини вә қобул қилинған қарарлар үчүн жавапкәрлигини күчәйтиду. Парламент Һөкүмәт вә ижраий органларниң паалийитини назарәт қилишта йеңи вакаләтликләргә егә болиду. Мәмликитимизниң конституциялик түзүминиң, суверенитетиниң вә мустәқиллигиниң мустәһкәмлигиниң капалити пухтилиниду,–дәп тәкитлигән еди Дөләт рәһбири Нурсултан Назарбаев шу чағда қанунни көпчилик алдида имзалаш мәрасимида сөзгә чиқип.
Қазақстан Конституциясигә ахирқи өзгиришләр 2019-жили мартта киргүзүлди. Өзгиришләр пайтәхт Астана шәһириниң Нур-Султан шәһири болуп өзгәртилишигә бағлиқ болди.Конституциялик Кеңәш өзиниң 20-марттики хуласисидә Қазақстан Жумһурийитиниң пайтәхти «Астана шәһириниң» «Нур-Султан шәһири» дәп өзгәртилишигә мунасивәтлик Қазақстан Жумһурийитиниң Конституциясигә киргүзүлүватқан өзгиришләр Қазақстан Жумһурийити Тунжа Президентиниң тарихий ролини етирап қилишқа вә Қазақстан хәлқи алдидики хизмитини әбәдийләштүрүшкә бағлиқ, улар дөләт мустәқиллиги мәсилилирини, жумһурийәтниң территориялик пүтүнлүгини, униң башқуруш шәклини, шундақла мустәқил Қазақстанниң асасчиси, Қазақстан Жумһурийитиниң Тунжа Президенти–Елбасы асасини салған паалийәтниң әң муһим принциплирини өз ичигә алмайдиғанлиғини тәкитлиди.
Бу қанунни әнди мәмликәтниң йеңи Президенти Қасым-Жомарт Тоқаев имзалиди.
Һә, дөләт қурулуши тохталсиз жәриян. У дөләт қанчелик вақит можут болса, шунчелик давамлишиду. Әтималим, һаят, тәрәққият биздин йәнә қандақту-бир, жүмлидин конституциялик түзитишләрни тәләп қилидиғанду. Бирақ шу нәрсә ениқки, һазир күчкә егә Қазақстан Жумһурийитиниң Конституцияси өткән чарәк әсир мабайнида өзиниң асаслиқ вә нәтижидарлиқ екәнлигини, асасий қаидилириниң һазирқи күндиму актуаллиққа егә болуватқанлиғини испатлиди.
Бир сөз билән ейтқанда, Қазақстан Жумһурийитиниң Конституцияси – бизниң әң муһим тарихий утуқ-муваппәқийитимиз. У дөләтчилигимизни хәлиқара етирап қилишиниң ярқин испати болған Гимн, Герб вә Байрақ кәби бизниң дөләт рәмзимиз болуп һесаплиниду.
Шундақ екән, мәмликитимизниң Асасий Қануни биз үчүн буниңдин кейинму улуғвар мәхсәтләрни–мустәқил, ихтисадий тәрәққий әткән, өз гражданлириниң паравәнлиги вә мунасип турмуши тәминләнгән дөләтни қуруш мәхсәтлирини тәңшәйдиған асас селип бәргүчи һөжжәт болуп һесаплиниду, десәк, һеч ашуруп ейтқанлиқ әмәс.